Search

The main aim of this study was to assess genetic diversity within the natural populations of field pea rhizobia on different field sites in Northwestern Croatia and to evaluate their symbiotic efficiency. Identification of related bacterial strains was carried out using RAPD and rep-PCR methods and on the basis of differences in the nodulation nodD gene region by PCR-RFLP method. Indigenous strains have been shown to differ significantly from each other as well as from the reference strains Rhizobium leguminosarum bv. viciae used in these study. Based on the nodulation genes, it was found that most isolates have the same or very similar nodulation nodD region except the isolates K22 and K23. A greenhouse studie was performed for evaluation of symbiotic efficiency of strains. The highest nodule dry weight was determined by inoculation with strains K23, K22, K17 and K20, indicating their high infectivity and nodulation ability. Significantly higher green mass and dry matter yield in abouveground plant parts were determined by inoculation with two indigenous strains K26 and K16 that showed potentially high symbiotic efficiency compared to other tested strains., Glavni cilj istraživanja je utvrditi genetsku raznolikost unutar prirodne populacije rizobija koji noduliraju stočni grašak na području sjeverozapadne Hrvatske te procijeniti njihovu simbioznu učinkovitost. Identifikacija srodnih bakterijskih sojeva provedena je primjenom RAPD i rep-PCR metode te na osnovi razlika u nodulacijskoj nodD genskoj regiji putem PCR-RFLP metode. Dokazano je da se autohtoni sojevi međusobno značajno razlikuju kao i od referentnih sojeva Rhizobium leguminosarum bv. viciae korištenih u ovim istraživanjima. Na osnovu nodulacijskih gena primjenom PCR-RFLP metode utvrđeno je da većina izolata ima istu ili vrlo sličnu nodulacijsku nodD regiju osim izolata K22 i K23. Vegetacijski pokus u stakleniku postavljen je u svrhu procjene simbiozne učinkovitosti sojeva. Najveća masa suhe tvari kvržica utvrđena je primjenom izolata K23, K22, K17 i K20 što ukazuje na njihovu visoku infektivnost i nodulacijsku sposobnost. Signifikantno veći prinos zelene mase i suhe tvari nadzemnog dijela biljke, ostvaren je uz bakterizaciju s dva autohtona soja K26 i K16 koji su pokazali potencijalno visoku simbioznu učinkovitost u usporedbi s ostalim istraživanim sojevima.

Заснивање вишегодишњих легуминоза у пролећном року сетве често је праћено интензивнијим развојем корова и смањеним приносом. Ово је случај и приликом гајења еспарзете (Onobrychis viciifolia Scop.), која се сматра потенцијалном заменом за луцерку. Здружена сетва, односно гајење две или више врста на једном пољу током одређеног периода, може се користити као начин заснивања ове вишегодишње легуминозе. Осим традиционалног здруживања легуминозе и стрнине, као надусев може се користити и сточни грашак (Pisum sativum L.), због своје краће вегетације и смањеног конкурентског утицаја на подусев. Циљ рада је био да се утврди да ли је сточни грашак погодан за заснивање еспарзете у здруженој сетви, као и да се утврди одговарајућа сорта и густина грашка која омогућава најбољи принос и утицај на подусев. Двофакторијални оглед постављен је на експерименталном пољу Института за ратарство и повртарство, Нови Сад, током 2010-2014. године и укључио је две сорте грашка различитих морфолошких особина (Језеро-афила тип листа, Јавор-редуковане лиске) сејане у три густине. Као контролне варијанте коришћене су чист усев еспарзете и здружена сетва еспарзете и овса. Оглед је засниван у четворогодишњем периоду и испитивања су вршена у години заснивања и првом откосу у години искоришћавања.Утврђено је да су временски услови значајно утицали на остварен принос у току истраживања. Сточни грашак као надусев имао је повољније деловање на еспарзету и њен развој након сваког откоса, с тим да је присуство надусева у другој години живота имало минималан утицај на остварени принос. Принос суве материје у првом откосу био је већи са сортом Језеро. Између приноса са 60 и 90 биљака грашка по m2 разлика у приносу није била статистички значајна, што је посебно значајно са економског аспекта производње. Резултати су показали да је највећи укупан принос суве материје имала еспарзета са овсем, услед значајног са повећањем густине смеше. Резултати су показали да је здружена сетва две легуминозе утицала на већи садржај минералног азота у земљишту након првог откоса. Присуство и густина надусева у првом откосу утицали су на интензивније коришћење влаге у земљишту, док је у наредним мерењима утицај фактора на количину воде у слоју до 60 cm био минималан.Значај заснивања еспарзете у здруженој сетви са грашком показан је и кроз садржај сирових протеина, који је био већи у здруженој сетви у односу на чист усев еспарзете. При томе, сварљивост крме је била већа, с обзиром на то да је смеша еспарзете и грашка имала мањи удео NDF-а и ADF-а у односу на контроле.Остварени резултати показују да се еспарзета може успешно заснивати у здруженој сетви са сточним грашком чиме се обезбеђује стабилан принос првог откоса високог квалитета, без негативног утицаја на регенерацију еспарзете и принос у наредним откосима. Резултати указују да је здружена сетва поуздан и еколошки начин заснивања еспарзете, који пружа могућност да ова врста буде заступљенија у пракси.удела првог откоса у укупном приносу. Удео корова у здруженој сетви био је мањи у односу на чист усев еспарзете. Сорта Језеро у просеку имала је већу компетативну способност, док је у просеку за обе сорте најмањи удео корова утврђен у смеши са 60 биљака грашка.Морфолошки различите сорте грашка нису довеле до статистички значајних разлика у вредностима индекса лисне површине еспарзете, али се вредност овог параметра смањивала са повећањем густине надусева. Садржај фотосинтетичких пигмената био је већи на третманима са здруженом сетвом, али је и значајно зависио од временских услова. Биолошка активност земљишта била је већа у здруженој сетви у односу на чист усев еспарзете. Бројност азотофиксатора била је већа при мањем присуству надусева, док се укупан број бактерија и гљиваповећавао, Zasnivanje višegodišnjih leguminoza u prolećnom roku setve često je praćeno intenzivnijim razvojem korova i smanjenim prinosom. Ovo je slučaj i prilikom gajenja esparzete (Onobrychis viciifolia Scop.), koja se smatra potencijalnom zamenom za lucerku. Združena setva, odnosno gajenje dve ili više vrsta na jednom polju tokom određenog perioda, može se koristiti kao način zasnivanja ove višegodišnje leguminoze. Osim tradicionalnog združivanja leguminoze i strnine, kao nadusev može se koristiti i stočni grašak (Pisum sativum L.), zbog svoje kraće vegetacije i smanjenog konkurentskog uticaja na podusev. Cilj rada je bio da se utvrdi da li je stočni grašak pogodan za zasnivanje esparzete u združenoj setvi, kao i da se utvrdi odgovarajuća sorta i gustina graška koja omogućava najbolji prinos i uticaj na podusev. Dvofaktorijalni ogled postavljen je na eksperimentalnom polju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, tokom 2010-2014. godine i uključio je dve sorte graška različitih morfoloških osobina (Jezero-afila tip lista, Javor-redukovane liske) sejane u tri gustine. Kao kontrolne varijante korišćene su čist usev esparzete i združena setva esparzete i ovsa. Ogled je zasnivan u četvorogodišnjem periodu i ispitivanja su vršena u godini zasnivanja i prvom otkosu u godini iskorišćavanja.Utvrđeno je da su vremenski uslovi značajno uticali na ostvaren prinos u toku istraživanja. Stočni grašak kao nadusev imao je povoljnije delovanje na esparzetu i njen razvoj nakon svakog otkosa, s tim da je prisustvo naduseva u drugoj godini života imalo minimalan uticaj na ostvareni prinos. Prinos suve materije u prvom otkosu bio je veći sa sortom Jezero. Između prinosa sa 60 i 90 biljaka graška po m2 razlika u prinosu nije bila statistički značajna, što je posebno značajno sa ekonomskog aspekta proizvodnje. Rezultati su pokazali da je najveći ukupan prinos suve materije imala esparzeta sa ovsem, usled značajnog sa povećanjem gustine smeše. Rezultati su pokazali da je združena setva dve leguminoze uticala na veći sadržaj mineralnog azota u zemljištu nakon prvog otkosa. Prisustvo i gustina naduseva u prvom otkosu uticali su na intenzivnije korišćenje vlage u zemljištu, dok je u narednim merenjima uticaj faktora na količinu vode u sloju do 60 cm bio minimalan.Značaj zasnivanja esparzete u združenoj setvi sa graškom pokazan je i kroz sadržaj sirovih proteina, koji je bio veći u združenoj setvi u odnosu na čist usev esparzete. Pri tome, svarljivost krme je bila veća, s obzirom na to da je smeša esparzete i graška imala manji udeo NDF-a i ADF-a u odnosu na kontrole.Ostvareni rezultati pokazuju da se esparzeta može uspešno zasnivati u združenoj setvi sa stočnim graškom čime se obezbeđuje stabilan prinos prvog otkosa visokog kvaliteta, bez negativnog uticaja na regeneraciju esparzete i prinos u narednim otkosima. Rezultati ukazuju da je združena setva pouzdan i ekološki način zasnivanja esparzete, koji pruža mogućnost da ova vrsta bude zastupljenija u praksi.udela prvog otkosa u ukupnom prinosu. Udeo korova u združenoj setvi bio je manji u odnosu na čist usev esparzete. Sorta Jezero u proseku imala je veću kompetativnu sposobnost, dok je u proseku za obe sorte najmanji udeo korova utvrđen u smeši sa 60 biljaka graška.Morfološki različite sorte graška nisu dovele do statistički značajnih razlika u vrednostima indeksa lisne površine esparzete, ali se vrednost ovog parametra smanjivala sa povećanjem gustine naduseva. Sadržaj fotosintetičkih pigmenata bio je veći na tretmanima sa združenom setvom, ali je i značajno zavisio od vremenskih uslova. Biološka aktivnost zemljišta bila je veća u združenoj setvi u odnosu na čist usev esparzete. Brojnost azotofiksatora bila je veća pri manjem prisustvu naduseva, dok se ukupan broj bakterija i gljivapovećavao, The establishment of perennial legumes in the spring is often followed by intensive weeds infestation and reduced yield. This is also the case when growing sainfoin (Onobrychis viciifolia Scop.) which is considered a potential substitute for alfalfa (Medicago sativa L.). Intercropping or growing two or more species in the same field during a certain period can be used for establishing this perennial legume. A field pea (Pisum sativum L.) has a potential to be used as companion crop due to a short growing season and reduced competing impact. The aim of this research was to determine the suitability of field pea as a companion crop for sainfoin establishment and to determine the appropriate cultivar and pea density that provides the best yield and impact on undersown crop. A two-factorial trial was set up in the experimental field of the Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad, during 2010-2014. The experiment included two morphologically different pea cultivars (Jezero-afila leaf type and Javor-reduced leaflet) and three pea densities. The sainfoin pure stand and a mixture with oat were used as control treatments. The trial included four sowing years and the analysis was performed in the establishment years and in the first cut in the full harvest year.The weather conditions significantly influenced obtained yield. Field pea as a companion crop had a better impact on sainfoin development in the establishment year, while in subsequent year companion crops had minimal impact on sainfoin yield. Concerning pea cultivars, a higher dry matter yield was obtained with cultivar Jezero. It was concluded, there were no significant differences between obtained yield with 60 and 90 pea plants per m2 which have importance from the economic aspect. The results showed that the highest annual yield had a mixture of sainfoin and oat, due to a significant share of the first yield. The weed proportion was lower in intercropping compared to the sainfoin pure stand. The cultivar Jezero and a density of 60 pea plants per m2 were more competitive to weeds.Morphologically different pea cultivars did not significantly affect leaf area index of sainfoin. However, its value decreased with the increase of pea density in the stand. Intercropping and weather conditions had a significant impact on pigment content in sainfoin leaves. The examined soil biological activity was higher in intercropping treatments. The number of nitrogen fixation bacteria increased with a decreased number of pea plants, while the number of total bacteria and fungi increased with increasing pea density. The intercropping of the legumes influenced the higher content of mineral nitrogen in the soil, but also the more intensify use of soil moisture. The positive effect of intercropping of two legumes was demonstrated by the obtained higher content of crude protein with a lower proportion of digestibility parameters - NDF and ADF compared to both control treatments.The obtained results show that sainfoin can be successfully established with field pea in intercropping, which ensures the stable and high-quality yield of the first cut, without negative esainfoin re-growth and yield in subsequent cuts. Thus, intercropping can be considered as a reliable and ecological practice for sainfoin establishment, which provides the possibility for increasing production of this species.

Заснивање вишегодишњих легуминоза у пролећном року сетве често је праћено интензивнијим развојем корова и смањеним приносом. Ово је случај и приликом гајења еспарзете (Onobrychis viciifolia Scop.), која се сматра потенцијалном заменом за луцерку. Здружена сетва, односно гајење две или више врста на једном пољу током одређеног периода, може се користити као начин заснивања ове вишегодишње легуминозе. Осим традиционалног здруживања легуминозе и стрнине, као надусев може се користити и сточни грашак (Pisum sativum L.), због своје краће вегетације и смањеног конкурентског утицаја на подусев. Циљ рада је био да се утврди да ли је сточни грашак погодан за заснивање еспарзете у здруженој сетви, као и да се утврди одговарајућа сорта и густина грашка која омогућава најбољи принос и утицај на подусев. Двофакторијални оглед постављен је на експерименталном пољу Института за ратарство и повртарство, Нови Сад, током 2010-2014. године и укључио је две сорте грашка различитих морфолошких особина (Језеро-афила тип листа, Јавор-редуковане лиске) сејане у три густине. Као контролне варијанте коришћене су чист усев еспарзете и здружена сетва еспарзете и овса. Оглед је засниван у четворогодишњем периоду и испитивања су вршена у години заснивања и првом откосу у години искоришћавања.Утврђено је да су временски услови значајно утицали на остварен принос у току истраживања. Сточни грашак као надусев имао је повољније деловање на еспарзету и њен развој након сваког откоса, с тим да је присуство надусева у другој години живота имало минималан утицај на остварени принос. Принос суве материје у првом откосу био је већи са сортом Језеро. Између приноса са 60 и 90 биљака грашка по m2 разлика у приносу није била статистички значајна, што је посебно значајно са економског аспекта производње. Резултати су показали да је највећи укупан принос суве материје имала еспарзета са овсем, услед значајног са повећањем густине смеше. Резултати су показали да је здружена сетва две легуминозе утицала на већи садржај минералног азота у земљишту након првог откоса. Присуство и густина надусева у првом откосу утицали су на интензивније коришћење влаге у земљишту, док је у наредним мерењима утицај фактора на количину воде у слоју до 60 cm био минималан.Значај заснивања еспарзете у здруженој сетви са грашком показан је и кроз садржај сирових протеина, који је био већи у здруженој сетви у односу на чист усев еспарзете. При томе, сварљивост крме је била већа, с обзиром на то да је смеша еспарзете и грашка имала мањи удео NDF-а и ADF-а у односу на контроле.Остварени резултати показују да се еспарзета може успешно заснивати у здруженој сетви са сточним грашком чиме се обезбеђује стабилан принос првог откоса високог квалитета, без негативног утицаја на регенерацију еспарзете и принос у наредним откосима. Резултати указују да је здружена сетва поуздан и еколошки начин заснивања еспарзете, који пружа могућност да ова врста буде заступљенија у пракси.удела првог откоса у укупном приносу. Удео корова у здруженој сетви био је мањи у односу на чист усев еспарзете. Сорта Језеро у просеку имала је већу компетативну способност, док је у просеку за обе сорте најмањи удео корова утврђен у смеши са 60 биљака грашка.Морфолошки различите сорте грашка нису довеле до статистички значајних разлика у вредностима индекса лисне површине еспарзете, али се вредност овог параметра смањивала са повећањем густине надусева. Садржај фотосинтетичких пигмената био је већи на третманима са здруженом сетвом, али је и значајно зависио од временских услова. Биолошка активност земљишта била је већа у здруженој сетви у односу на чист усев еспарзете. Бројност азотофиксатора била је већа при мањем присуству надусева, док се укупан број бактерија и гљиваповећавао, Zasnivanje višegodišnjih leguminoza u prolećnom roku setve često je praćeno intenzivnijim razvojem korova i smanjenim prinosom. Ovo je slučaj i prilikom gajenja esparzete (Onobrychis viciifolia Scop.), koja se smatra potencijalnom zamenom za lucerku. Združena setva, odnosno gajenje dve ili više vrsta na jednom polju tokom određenog perioda, može se koristiti kao način zasnivanja ove višegodišnje leguminoze. Osim tradicionalnog združivanja leguminoze i strnine, kao nadusev može se koristiti i stočni grašak (Pisum sativum L.), zbog svoje kraće vegetacije i smanjenog konkurentskog uticaja na podusev. Cilj rada je bio da se utvrdi da li je stočni grašak pogodan za zasnivanje esparzete u združenoj setvi, kao i da se utvrdi odgovarajuća sorta i gustina graška koja omogućava najbolji prinos i uticaj na podusev. Dvofaktorijalni ogled postavljen je na eksperimentalnom polju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, tokom 2010-2014. godine i uključio je dve sorte graška različitih morfoloških osobina (Jezero-afila tip lista, Javor-redukovane liske) sejane u tri gustine. Kao kontrolne varijante korišćene su čist usev esparzete i združena setva esparzete i ovsa. Ogled je zasnivan u četvorogodišnjem periodu i ispitivanja su vršena u godini zasnivanja i prvom otkosu u godini iskorišćavanja.Utvrđeno je da su vremenski uslovi značajno uticali na ostvaren prinos u toku istraživanja. Stočni grašak kao nadusev imao je povoljnije delovanje na esparzetu i njen razvoj nakon svakog otkosa, s tim da je prisustvo naduseva u drugoj godini života imalo minimalan uticaj na ostvareni prinos. Prinos suve materije u prvom otkosu bio je veći sa sortom Jezero. Između prinosa sa 60 i 90 biljaka graška po m2 razlika u prinosu nije bila statistički značajna, što je posebno značajno sa ekonomskog aspekta proizvodnje. Rezultati su pokazali da je najveći ukupan prinos suve materije imala esparzeta sa ovsem, usled značajnog sa povećanjem gustine smeše. Rezultati su pokazali da je združena setva dve leguminoze uticala na veći sadržaj mineralnog azota u zemljištu nakon prvog otkosa. Prisustvo i gustina naduseva u prvom otkosu uticali su na intenzivnije korišćenje vlage u zemljištu, dok je u narednim merenjima uticaj faktora na količinu vode u sloju do 60 cm bio minimalan.Značaj zasnivanja esparzete u združenoj setvi sa graškom pokazan je i kroz sadržaj sirovih proteina, koji je bio veći u združenoj setvi u odnosu na čist usev esparzete. Pri tome, svarljivost krme je bila veća, s obzirom na to da je smeša esparzete i graška imala manji udeo NDF-a i ADF-a u odnosu na kontrole.Ostvareni rezultati pokazuju da se esparzeta može uspešno zasnivati u združenoj setvi sa stočnim graškom čime se obezbeđuje stabilan prinos prvog otkosa visokog kvaliteta, bez negativnog uticaja na regeneraciju esparzete i prinos u narednim otkosima. Rezultati ukazuju da je združena setva pouzdan i ekološki način zasnivanja esparzete, koji pruža mogućnost da ova vrsta bude zastupljenija u praksi.udela prvog otkosa u ukupnom prinosu. Udeo korova u združenoj setvi bio je manji u odnosu na čist usev esparzete. Sorta Jezero u proseku imala je veću kompetativnu sposobnost, dok je u proseku za obe sorte najmanji udeo korova utvrđen u smeši sa 60 biljaka graška.Morfološki različite sorte graška nisu dovele do statistički značajnih razlika u vrednostima indeksa lisne površine esparzete, ali se vrednost ovog parametra smanjivala sa povećanjem gustine naduseva. Sadržaj fotosintetičkih pigmenata bio je veći na tretmanima sa združenom setvom, ali je i značajno zavisio od vremenskih uslova. Biološka aktivnost zemljišta bila je veća u združenoj setvi u odnosu na čist usev esparzete. Brojnost azotofiksatora bila je veća pri manjem prisustvu naduseva, dok se ukupan broj bakterija i gljivapovećavao, The establishment of perennial legumes in the spring is often followed by intensive weeds infestation and reduced yield. This is also the case when growing sainfoin (Onobrychis viciifolia Scop.) which is considered a potential substitute for alfalfa (Medicago sativa L.). Intercropping or growing two or more species in the same field during a certain period can be used for establishing this perennial legume. A field pea (Pisum sativum L.) has a potential to be used as companion crop due to a short growing season and reduced competing impact. The aim of this research was to determine the suitability of field pea as a companion crop for sainfoin establishment and to determine the appropriate cultivar and pea density that provides the best yield and impact on undersown crop. A two-factorial trial was set up in the experimental field of the Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad, during 2010-2014. The experiment included two morphologically different pea cultivars (Jezero-afila leaf type and Javor-reduced leaflet) and three pea densities. The sainfoin pure stand and a mixture with oat were used as control treatments. The trial included four sowing years and the analysis was performed in the establishment years and in the first cut in the full harvest year.The weather conditions significantly influenced obtained yield. Field pea as a companion crop had a better impact on sainfoin development in the establishment year, while in subsequent year companion crops had minimal impact on sainfoin yield. Concerning pea cultivars, a higher dry matter yield was obtained with cultivar Jezero. It was concluded, there were no significant differences between obtained yield with 60 and 90 pea plants per m2 which have importance from the economic aspect. The results showed that the highest annual yield had a mixture of sainfoin and oat, due to a significant share of the first yield. The weed proportion was lower in intercropping compared to the sainfoin pure stand. The cultivar Jezero and a density of 60 pea plants per m2 were more competitive to weeds.Morphologically different pea cultivars did not significantly affect leaf area index of sainfoin. However, its value decreased with the increase of pea density in the stand. Intercropping and weather conditions had a significant impact on pigment content in sainfoin leaves. The examined soil biological activity was higher in intercropping treatments. The number of nitrogen fixation bacteria increased with a decreased number of pea plants, while the number of total bacteria and fungi increased with increasing pea density. The intercropping of the legumes influenced the higher content of mineral nitrogen in the soil, but also the more intensify use of soil moisture. The positive effect of intercropping of two legumes was demonstrated by the obtained higher content of crude protein with a lower proportion of digestibility parameters - NDF and ADF compared to both control treatments.The obtained results show that sainfoin can be successfully established with field pea in intercropping, which ensures the stable and high-quality yield of the first cut, without negative esainfoin re-growth and yield in subsequent cuts. Thus, intercropping can be considered as a reliable and ecological practice for sainfoin establishment, which provides the possibility for increasing production of this species.

Field pea is a high quality fodder crop of a short vegetation period. The production of field peas as a spring crop reduces the risk of yield losses due to unfavourable winter conditions, improves soil characteristics and ensures high quality fodder at the end of the spring. Intercropping with oats is often carried out due to the fact that field pea requires support and both species have similar developmental stages. The field experiment was set up at the Institute for Animal Husbandry in Zemun in 2017, in order to study the forage yield and the possibility of weed control by cultivating the mixture of field pea and oats. Serbian varieties of field pea NS Junior and oats cultivar Dunav were included in the trial, intercropped according to the 'additive model' in two ways: 100:15% and 100:30% pea : oats, when compared to monoculture (100% pea and 100% oats). In the 100:15% intercrop model of field pea and oats , the number of weed units and their fresh and dry weight were lower than in monocultures, while the higher presence of weeds in the 100:30% model was significantly affected by the high number and biomass production of weed species Ambrosia artemisiifolia. The cultivation of oats and field pea in the mixture significantly increased the yield of fresh and dry biomass, when compared to monocultures, while there was no significant difference in yield between the different methods of peas and oats (100:15% and 100:30%) intercropping. The higher share of oats at the crop establishment stage did not increase the forage yield, indicating the dominant contribution of the field pea biomass in the mixture. Stočni grašak predstavlja kvalitetan krmni usev kratke vegetacije. Proizvodnjom stočnog graška kao jarog useva, smanjuje se rizik gubitka prinosa usled nepovoljnih zimskih uslova, poboljšavaju karakteristike zemljišta i obezbeđuje kvalitetna krma krajem proleća. Združivanje sa ovsem se često sprovodi zbog potrebe graška za potporom i sličnih fenofaza razvića obe vrste. Poljski ogled je postavljen na Institutu za stočarstvo u Zemunu 2017. godine u cilju ispitivanja prinosa krme i mogućnosti suzbijanja korova gajenjem stočnog graška sa ovsem u smeši. U ogled su bile uključene domaća sorta graška NS Junior i ovas Dunav, koji su združeni po 'aditivnom modelu' na dva načina: 100:15% i 100:30% grašak:ovas, uz poređenje sa setvom čistih useva (100% grašak i 100% ovas). U združenom usevu stočnog graška i ovsa po modelu 100:15%, broj jedinki korova i njihova sveža i suva masa su bile manje nago u pojedinačnim usevima, dok je većoj zastupljenosti korova u modelu združivanja 100:30% veoma doprinela visoka brojnost i produkcija biomase korovske vrste Ambrosia artemisiifolia. Gajenje ovsa i stočnog graška u smeši je značajno povećalo prinos sveže i suve biomase u odnosu na pojedinačno gajene useve, dok između različitog načina združivanja graška i ovsa (100:15% i 100:30%) nije bilo značajnih razlika u prinosu. Veći udeo ovsa pri zasnivanju nije povećao prinos krme, ukazujući na dominantan doprinos biomase stočnog graška u smeši.

Ozimi stočni grašak (Pisum sativum spp. arvense L.) postaje sve zastupljenija krupnozrna mahunarka u proizvodnji voluminozne krme zahvaljujući visokome prinosu zelene mase, nutritivnoj vrijednosti te značajnoj količini dušika koju ostavlja u tlu. Cilj rada bio je utvrditi učinak gnojidbe dušikom, kao i utjecaj roka košnje na tri značajnija svojstva (visina biljke, udio suhe tvari i prinos zelene mase) ozimoga graška. Istraživanje je provedeno u razdoblju od tri godine na pokusnome polju Poljoprivrednog instituta Osijek. Pokus je bio postavljen po split blok rasporedu u tri repeticije, gdje je vrijeme košnje bilo glavni faktor, a gnojidba podfaktor. Istraživana su dva roka košnje (početak cvatnje-RK i kasna cvatnja-KK) i sedam razina gnojidbe dušikom (od 0 do 180 kg N ha-1). Statistički opravdane razlike na razini značajnosti P, Field pea (Pisum sativum spp. arvense L.) is becoming increasingly common legumes in fodder production due to the high green mass yield, nutritional value and significant content of nitrogen leaving in the soil. The aim of this study was to determine the purpose and effect of nitrogen fertilization as well as the impact of harvesting regime on three field pea important traits (plant height, dry matter green mass yield). The research was conducted during a period of three years on experimental field at the Agricultural Institute Osijek. The experiment was set up in a split block design with three replications where the harvesting deadline (start of blooming and full bloom) was the main factor and seven levels of nitrogen fertilization (0 to 180 kg N ha-1) the subfactor. Significant differences at a significance level P

Stočni grašak (Pisum sativum L. var. arvense Poir.) vodi poreklo iz bliskoistočnog i mediteranskog centra diverziteta, odakle se brzo proširio u svim pravcima, posebno u Evropu, severnu Afriku i centralnu Aziju. Stočni grašak je istovremeno i jedna od prvih odomaćenih biljnih vrsta, s arheološkim ostacima u Siriji starim oko deset hiljada godina. Zajedno sa sočivom, bobom i nekoliko vrsta strnina, grašak je bio jedan od najranijih useva u Evropi, nakon poslednjeg ledenog doba. Stočni grašak se, u zavisnosti od dela biljke koji se koristi, deli na krmni i proteinski. Krmni grašak se odlikuje bujnom nadzemnom biomasom, kosi se u fazi punog cvetanja i obrazovanja prvih mahuna, i koristi celokupan nadzemni deo biljke. Krmni grašak može da se gaji kao čist usev ili češće u smeši sa potpornim usevom (strnim žitima). S druge strane, proteinski grašak, takođe poznat i kao grašak za suvo zrno, gaji se isključivo radi zrelog zrna bogatog proteinima i gaji se kao čist usev. Verzija na engleskom [http://fiver.ifvcns.rs/handle/123456789/2447] Verzija na mađarskom [http://fiver.ifvcns.rs/handle/123456789/3137]

Field pea (Pisum sativum spp. arvense L.) is becoming increasingly common legumes in fodder production due to the high green mass yield, nutritional value and significant content of nitrogen leaving in the soil. The aim of this study was to determine the purpose and effect of nitrogen fertilization as well as the impact of harvesting regime on three field pea important traits (plant height, dry matter green mass yield). The research was conducted during a period of three years on experimental field at the Agricultural Institute Osijek. The experiment was set up in a split block design with three replications where the harvesting deadline (start of blooming and full bloom) was the main factor and seven levels of nitrogen fertilization (0 to 180 kg N ha-1) the subfactor. Significant differences at a significance level P

Uspješni programi oplemenjivanja bilja, koji se danas izvode u Republici Hrvatskoj u državnim ustanovama i privatnim poduzećima, utemeljeni su na stoljetnoj tradiciji i akumuliranom znanju, što je preduvjet stvaranja novih kultivara (sorata i hibrida) poljoprivrednog bilja čija se konkurentnost uspoređuje s rezultatima vrlo moćnih svjetskih kompanija. Razvijeni domaći sortiment svojim visokim gospodarskim vrijednostima pridonosi razvoju i unapređenju domaće poljoprivredne proizvodnje te razvoju i unapređenju prehrambene industrije, što u konačnici pridonosi povećanju nacionalnog ekonomskog profita. Od ratarskih kultura najviše je zapaženih rezultata postignuto na kukuruzu, pšenici, ječmu, soji, suncokretu, lucerni i stočnom grašku, jer su mnogi kultivari (sorte i hibridi) priznati u zemljama Europske unije i u mnogim drugim zemljama koje su u bližem okruženju ili čak izvan europskog kontinenta (Turska, Rusija, Iran, Kazahstan). Razvoj novih kultivara primjenom domaće znanosti i stručnosti preduvjet je za razvoj sjemenarstva na velikom tržištu Europske unije i svijeta, što će pomoći razvoju znanosti i struke, povećati zaposlenost i unaprijediti gospodarstvo. Za tržišnu konkurentnost na domaćem i vanjskom tržištu, osim postizanja kakvoće sjemena propisane zakonima i pravilnicima, važno je imati stabilnu proizvodnju u smislu prinosa sjemena i ukupne količine sjemena sukladne poslovnim planovima. Elementarne nepogode čest su uzrok velikih variranja prinosa u proizvodnji merkantila, što se još više odražava na prinose sjemena, posebice na proizvodnju sjemenskog kukuruza. Prinos sjemenskog kukuruza u Republici Hrvatskoj u razdoblju 2001. – 2012. godine varirao je od 881 kg/ha na 3.453 ha (2012. god.) do 3.127 kg/ha na 5.702 ha (2009. god.), a vrlo niski prinosi sjemena kukuruza ostvareni su 2003. godine (1.573 kg/ha) i 2011. godine (1.624 kg/ha). Dakle godine 2003., 2011. i 2012. bile su izrazito sušne, što je uz visoke temperature zraka u najosjetljivijim fenofazama smanjilo prinos sjemenskog kukuruza, a na velikim površinama i uništilo tu proizvodnju. Prinosi sjemena drugih ratarskih kultura u Republici Hrvatskoj manje su varirali. U sjemenskoj proizvodnji soje prinos je u razdoblju 2001. – 2012. godine varirao od 2.237 kg/ha na 3.412 ha (2012. god.) do 3.382 kg/ha na 2.800 ha (2004. god.). Veća proizvodnja sjemenskog suncokreta u istom razdoblju ostvarena je 2008. godine (1.865 kg/ha na 226 ha) i 2012. godine (1.444 kg/ha na 572 ha). Suncokret i lucerna u godinama sušnog ljeta i u aridnijim područjima postižu veće prinose sjemena. Prinosi sjemena ozimih strnih žitarica uglavnom su stabilni, a veće smanjenje bilo je samo u 2003. godini, što je posljedica izrazite suše. Prirodni resursi Republike Hrvatske (blizina velikih rijeka) pružaju velike mogućnosti za ublažavanje velikih variranja prinosa. Stoga smatramo da postoje mogućnosti povećanja i stabilizacije proizvodnje sjemena ratarskih kultura, posebice kukuruza, što nas može učiniti konkurentnim na svjetskom tržištu uz bolje iskorištenje ljudskih, prirodnih i infrastrukturnih potencijala Republike Hrvatske.

A field experiment was conducted at the experimental field of the Institute of Field and Vegetable Crops in Novi Sad to investigate the effect of forage winter pea and winter oat intercropping on ascochyta blight and powdery mildew infections. Seeding rations of pea and oat in Treatment 1 (50:50%) and Treatment 2 (75:25%, respectively) reduced ascochyta leaf infection by 32.5% and 12.8%, and powdery mildew infection by 12.3% and 17.5%, respectively, compared to pea monoculture used as a control (Treatment 3). The same seeding rations in Treatment 1 and 2 reduced ascochyta blight on pea plants by 37.2% and 18.3%, respectively. However, there were no significant differences between the treatments in reducing powdery mildew on plants. The effects of different treatments on the average number of pods per plant, seed per pod, shriveled pods and seed weight were analyzed using Spearman's correlation coefficient. Negative but not statistically significant effects on those measured parameters were registered in Treatments 2 and 3, while Treatment 1 showed positive effects on all parameters except shriveled pods. According to all data obtained in this research, the intercropping mixture of pea and oat at 50:50% seeding ratio had the best effect on the measured parameters while the intercropping mixture of pea and oat at 75:25% seeding ratio had low to moderate effect in comparison with pea monocrop. Poljski ogled je postavljen na oglednom polju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu kako bi se istražio uticaj smeše ozimog stočnog graška i ozimog ovsa na pojavu antraknoze i pepelnice. Smeše graška i ovsa u Tretmanu 1 (50:50%) i Tretmanu 2 (75:25%) smanjile su antraknozu lista za 32.5% i 12.8%, a pepelnicu za 12.3% i 17.5% u odnosu na monokulturu graška, koja je uzeta za kontrolu (Tretman 3). Navedene smeše u Tretmanima 1 i 2 su smanjile pojavu antraknoze celih biljaka za 37.2% i 18.3%. Međutim, između tretmana nije uočena značajnija razlika u pojavi pepelnice na celoj biljci graška. Uticaj tretmana na prosečan broj mahuna po biljci, šturih mahuna po biljci, zrna po mahuni i mase semena analizirani su Spearman-ovim koeficijentom korelacije. Negativne ali ne statistički značajne korelacije sa merenim parametrima su registrovane u Tretmanima 2 i 3, dok je Tretman 1 imao pozitivan efekat na merene parametre sa izuzetkom šturih mahuna. Prema dobijenim rezultatima u sprovedenom istraživanju, združena setva ozimog stočnog graška i ozimog ovsa u smeši 50:50% je imala najbolji efekat na istraživane parametre dok je združeni usev graška i ovsa u smeši 75:25% imao slab do srednji uticaj u poređenju sa kontrolom, odnosno monokulturom graška.

Field pea, in the form of both forage and feed pea, represents a cheap and quality supplement to soybean meal. On average, forage crude protein yield may reach 1,900 kg ha-1 in winter forage cultivars and more than 1,700 kg ha-1 in spring forage cultivars. The feed pea cultivars of the Institute of Field and Vegetable Crops Novi Sad of the latest generation, Partner, Kristal and Dukat, have average grain crude protein yields of between 1,400 kg ha-1 and 1,500 kg ha-1. Stočni grašak, u obliku krmnog i proteinskog graška, predstavlja jeftinu i kvalitetnu dopunu sojinoj sačmi. Prosečan prinos sirovih proteina krme dostiže 1.900 kg ha-1 kod ozimih sorti i više od 1.700 kg ha-1 kod jarih sorti. Sorte proteinskog graška Instituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad najnovije generacije, Partner, Kristal i Dukat, odlikuju se prosečnim prinosima sirovih proteina zrna između 1.400 kg ha-1 i 1.500 kg ha-1.

The goal of the research was to determine the influence of two locations (Osijek and Vinkovci) and seed age on field germination, vegetative mass and dry matter of vegetative mass yields, grain yield, 1000 grain weight and grain crude protein yield of foreign spring field pea cultivar (Timo) during two successive years (2004 and 2005). The year has significantly influenced the grain yield, and the location influenced the grain yield and 1000 grain weight. In the first year of research, the greater grain yield by 70 % was accomplished on Osijek location, and in the second year it almost doubled. 1000 grain weight was by 19 % greater in the second year of research on Osijek location in relation to Vinkovci location. The same cultivar seed stored for 9 and 21 months were sown on both locations in the second year of investigation. Field germination of 9 month old seed was for 12.1 % greater than 21 month old seed. Seed maturity and location interaction was significant (p=0.05) for vegetative mass yield, dry matter of vegetative mass yield, grain yield and grain crude protein yield., Tijekom 2004. i 2005. godine istraživan je utjecaj agroekoloških uvjeta i starosti sjemena na poljsko nicanje, prinos zelene mase i suhe tvari nadzemne vegetativne mase, prinos zrna, masu 1000 zrna i prinos sirovih bjelančevina zrna inozemnog jarog stočnog kultivara graška (Timo) na dvije lokacije istočne Hrvatske (Osijek i Vinkovci). Godina je značajno utjecala na prinos zrna, a lokacija na prinos i masu 1000 zrna. U prvoj godini istraživanja ostvaren je za 70 % viši prinos zrna na lokaciji Vinkovci, dok je u drugoj godini gotovo dvostruko viši prinos zrna ostvaren na lokaciji Osijek. Masa 1000 zrna u drugoj godini istraživanja bila je za 19 % veća na lokaciji Osijek, a interakcija godine i lokacije značajna. Sjeme istog kultivara skladišteno 9 i 21 mjesec posijano je na obje lokacije u drugoj godini istraživanja. Poljsko nicanje sjemena starog 9 mjeseci bilo je za 12,1 % više od poljskog nicanja sjemena starog 21 mjesec na obje lokacije. Interakcija starosti sjemena i lokacije bila je značajna (p=0,05) za prinos zelene mase i suhe tvari nadzemne vegetativne mase, prinos zrna, te prinos sirovih bjelančevina zrna.

Istraživanje je provedeno na 23 genotipa graška s ciljem grupiranja i određivanje nositelja kvantitativnih svojstava za buduće procese oplemenjivanja. Izbor materijala je obavljen na osnovi zastupljenosti kultivara u širokoj proizvodnji u jugoistočnoj Europi. Pokus je provedeno tijekom dvije vegetacijske godine gdje su kvantitativnih svojstava mjerena a kvalitativna svojstva ocjenjivana. Dobiveni podaci su analizirani statističkim metodama analiza varijance i hijerarhijskom cluster analizom. Statistički značajne genotipske razlike dobivene su za većinu istraživanih svojstava. Većina istraživanih svojstava bile su pod velikim utjecajem okoline, dok je utjecaj okoline bio najmanji na apsolutnu masu zrna. Najjača veza između svojstava dobivene su za: visinu do prve mahune i ukupnu visinu biljke, te urod zrna i apsolutnu masu zrna. Cluster analizom smo podijelila genetsku raznolikosti u istraživanom materijalu, grupirali najvažnija svojstava i odredili osnovna obilježja svake grupe. Hijerarhijska cluster analiza je odijelila pet jasnih grupa na temelju devet kvantitativnih svojstava i tri morfološka svojstva. Širok spektar razlika utvrđena je za većinu istraživanih svojstava, kao i specifične karakteristike određenih genotipova, što omogućava identifikaciju i izbor temeljen na grupiranju cluster skupina.

Upotreba pokrovnih usjeva priznata je i poznata metoda za održavanje ugorenosti tla, zaštite tla proti v vremenskih neprilika, konzervacije hraniva u tlu te čak i borbe protiv korova. Konzervacija dušika od prethodnih usjeva je čak važnija funkcija, posebice u ekološkoj poljoprivredi gdje je upotreba mineralnih dušičnih gnojiva izrijekom zabranjena. Pokus postavljen blizu Valpova, na eutričnom smeđem tlu, tijekom sušnije 2007. i vlažnije 2008. godine, imao je za cilj istražiti učinke sjetve različiti h pokrovnih usjeva i njihovih kombinacija na stvaranje nadzemne biomase, te utvrditi količine dušika koju ostavljaju slijedećem usjevu. Pokus je postavljen kao potpuno slučajan blok raspored u četi ri repeti cije, s pet tretmana pokrovnih usjeva iza soje (Glycine max L.): F – facelija (Phacelia tanaceti folia L.) ; P – stočni grašak (Pisum arvense L.) ; V - ozima grahorica (Vicia vilosa L.) ; FP – mješavina F i P ; te FV – mješavina F i V. Proizvedena biomasa pokazala je da su najprinosniji tretmani F, FV i V, dok najviše dušika ostavljaju tretmani V i FV. Tretmani FP i P pokazali su se najmanje pogodnima u danim agroekološkim uvjetima ekološke proizvodnje usjeva.

Cilj ovog istraživanja bio je utvrditi prinos zelene mase, prinos suhe tvari nadzemne mase, prinos zrna i masu 1000 zrna kultivara graša Timo i Zekon na lokacijama u Osijeku i Vinkovcima u 2004.

In order to determine the influence of genotype and mechanical damage during harvest on field pea seed quality, an examination has been carried out at the Experiment Field of the Institute of Field and Vegetable Crops and in the National Laboratory for Seed Testing. There were determined germination energy, germination, abnormal seedlings portion and 1000-seed weight in three field pea genotypes (NS-Junior, Jezero and Javor) in four harvest treatments (harvest by hand and mechanical harvest with 500, 650 and 800 o/min). The trial was established as a modified block system, with a randomized plot design and three replicates. Harvest has been carried out in the stage of physiological maturity, with a seed moisture of 13-14 %. After the harvest, seed was processed with a lab selector. Seed quality was tested by standard methods, according to the Guidelines on the seed quality of agricultural plants (Official Gazette of SFRY, No. 47/87) and ISTA Rules (1999), with a sample size of 1000 g. There were determined the following seed quality parameters: germination energy, germination, abnormal seedlings and 1000-seed weight. The lowest germination energy (79.82 %) and germination (84.94 %) were in the genotype with the largest seed size, Javor. This genotype had the largest portion of abnormal seedlings (11.39 %). Testa cracking before harvest was most prominent in the genotype Javor, that in harvest by hand had the lowest germination energy and germination (84.67 % and 89.67 %), as well as the largest abnormal seedlings portion (8.25 %). Testa cracking during seed filling and mechanical damage of testa in harvest were more prominent in teh genotypes with larger seeds. By this reason their seed has lower germination in comparison to the genotypes with smaller seeds. This is confirmed by a high significant negative correlation between germination and 1000-seed weight, r= -0.440**. Ipitivan je uticaj genotipa i mehaničkih oštećenja tokom žetve na najznačajnije parametre kvaliteta semena stočnog graška. Utvrđena je energija klijanja, klijavost, udeo atipičnih biljaka i masa 1000 semena kod tri genotipa graška (NS Junior, Jezero i Javor) pri četiri tretmana žetve (ručna žetva, mehanizovana žetva pri 500, 650 i 800o/ min). Najnižu energiju klijanja (79,82%) i klijavost (84,94%) i najveći udeo atipičnih ponika (11,39%) imao je genotip sa najkrupnijim zrnom, Javor. Takođe, pucanje semenjače pre žetve najizraženije je kod Javora, koji je na tretmanu ručne žetve imao najnižu energiju klijanja i klijavost (84,67% i 89,67%) i najveći udeo atipičnih ponika (8,25%). Utvrđena je visoko signifikantna negativna korelacija između klijavosti semena i mase 1000 semena (r= - 044**).

Stočni grašak za zrno je relativno nova roba na hrvatskom tržištu koja u proizvodnji i potrošnji još nije zauzela mjesto koje odgovara njenim svojstvima. Obzirom na nerazvijenost ovog tržišta, cijena grašku je slabije poznata u odnosu na cijene tradicionalnih koncentriranih krmiva. Cilj rada je predložiti cijenu graška kao funkciju njegove hranidbene vrijednosti i cijena tradicionalnih koncentriranih krmiva. Predložena funkcija simulira cijenu graška ovisno o cijenama zrna kukuruza i sojine sačme uvažavajući hranidbenu vrijednosti istih krmiva u hranidbi preživača.

Godine 2006 i 2007 provedeno je poljsko ispitivanje 16 genotipova stočnog graška za zrno u odnosu na pojavu graškovog žiška. Pronađen je statistički značajan utjecaj godine i statistički visoko značajan utjecaj genotipa na zarazu zrna graškovim žiškom. Pretpostavlja se da identificirani genotip s najnižom zarazom posjeduje mehanizam djelomične otpornosti putem neoplazmatskih izraštaja tkiva mahune na mjestu ovipozicije. Ukoliko daljnje istraživanje dokaže isto, taj genotip može biti vrijedan u daljnjem oplemenjivanju graška otpornog na zarazu žiškom.

Tijekom dvije godine istraživan je utjecaj agroekoloških uvjeta uzgoja i starosti sjemena na poljsko nicanje, prinos zrna, formiranje nadzemne vegetativne mase, količinu suhe tvari nadzemne vegetativne mase, masu 1 000 zrna i prinos sirovih bjelančevina u zrnu stočnog graška. Poljski pokus postavljen je na dvije lokacije (Osijek i Vinkovci) eutričnog smeđeg tla istočne Hrvatske po shemi slučajnog bloka u četiri ponavljanja. Za sjetvu je korišteno sjeme jarog češkog kultivara "Zekon" različite starosti. U prosjeku za obje lokacije, u prvoj godini istraživanja, utvrđene su značajno više vrijednosti za produkciju nadzemne vegetativne mase (50,602 t/ha) i suhe tvari nadzemne mase (9,650 t/ha), a u drugoj za poljsko nicanje (88,1 %), prinos zrna (4,464 t/ha) i masu 1 000 zrna (210,5 g). Na lokaciji Osijek dobiveni su značajno viši rezultati za poljsko nicanje (84,4%) i količinu suhe tvari (7,588 t/ha), dok za ostale pokazatelje razlike prema lokaciji Vinkovci nisu bile značajne. U drugoj godini istraživanja na obje lokacije posijano je sjeme istog kultivara, ali različite starosti (9 i 21 mjesec skladištenja). Sjetvom sjemena starog 9 mjeseci dobivene su značajno više vrijednosti za poljsko nicanje (88,1%), količinu nadzemne vegetativne mase (23,456 t/ha), suhe tvari (4,276 t/ha) i zrna (4,464 t/ha) te viši prinos sirovih bjelančevina zrna (958,75 kg/ha). U prosjeku za starost sjemena, na lokaciji Osijek dobivena je veća produkcija nadzemne vegetativne mase (26,003 t/ha) i suhe tvari (5,158 t/ha), a na lokaciji Vinkovci veći prinos sirovih bjelančevina u zrnu (1 089,9 kg/ha)., During two years, the influence of agroecological growth conditions and seed maturity on field emergence, grain yield, above-ground vegetative mass production, above-ground dry matter production, a 1000 seed weight and grain crude protein yield of field pea was investigated. Field trial was established as randomised block design with four replicates at two locations (Osijek i Vinkovci) of Eastern Croatia characterised by eutric brown soils. Different maturity seeds of Czech spring pea variety "Zekon", were used for sowing. Significantly higher values of above-ground vegetative mass production (50.602 t/ha) and above-ground dry matter production (9.650 t/ha) across locations were found in the first year of research. Values of field emergence (88.1%), grain yield (4.464 t/ha) and a 1000 seed weight across locations were significantly higher in the second year of research.

Perennial forage legumes produce poor yields during the establishment year if seeded as pure crops. In that light a companion/nurse crop is needed to overcome this lack of productivity in establishment years. Traditional options for this purpose include oats, or barley. But these crops do not provide all protein that farmer needs. Fodder pea as protein crop meets this requirement. Information on use of fodder pea as companion crop receives little mention in the literature. Some authors claim that forage peas can be used as suitable companion crop in perennial forage legumes establishment. In alfalfa and red clover establishment with fodder pea as nurse crop nitrogen fixation is more efficient, in particular at the very beginning of growing season. Forage and protein yield in the first year of growing increase and crop has higher competition with weed. The aim of this study was to determine whether fodder peas is suitable crop to use for the establishment of perennial forage legumes. In particular to determine the effect of pea genotype with different morphological properties (semi leaf, and reduced leaflets) and develop of agronomic practices for using peas to establish forage legumes. These include number of pea plants i.e. seeding rate, and establishment method. The trial was carried out at the experimental field in randomized block design in three replications during two years (2004 and 2005). Perennial legumes were alfalfa (cv. Mediana) and red clover (cv. Kolubara). Regarding fodder pea, two factors has been applied: fodder pea variety (Jezero-semi-leaf less and Javor-common leaf with reduced leaflets) and number of pea plants (30, 60, 90 plants of pea per square meter). Control variants were pure stand of alfalfa and red clover and their mixture with oat. At stage of technological maturity forage and protein yield (t ha-1) were monitored. On average the highest forage yield has been achieved in control-2, then variants with cover crop and the lowest in pure stand of investigated perennial legumes. Concerning fodder pea variety on average both for alfalfa and red clover similar forage yield has been achieved. Regarding number of plants the highest average yield was obtained with 90 pea plants. First cut has the highest portion in annual yield. As consequence of small variation in crude protein content, crude protein yield has the same trend like forage yield. Višegodišnje krmne leguminoze u prolećnom zasnivanju, što je najčešći slučaj u našim agroekološkim uslovima daju mali prinos krme u prvoj godini ako se seju kao čist usev. Združena setva je efikasan način za povećanje prinosa krme u prvom otkosu, odnosno prvoj godini života. Tradicionalne opcije združene setve višegodišnjih leguminoza koje imaju za cilj povećanje prinosa uključuju strna žita, pre svega ovas ili ječam. Međutim, ovi usevi nemaju zadovoljavajući kvalitet, što nije slučaj kod stočnog graška koji pored prednosti vezanih za kvalitet ima i odgovarajuće morfološke i biološke osobine pogodne za združenu setvu, što se pozitivno odražava na naredne otkose i godine eksploatacije poduseva. U poljskim uslovima u toku dve godine postavljena su dva uporedna dvofaktorijalna ogleda u kome su podusevi bili lucerka i crvena detelina. U odnosu na stočni grašak kao nadusev ispitivana su dva faktora, sorta (Jezero i Javor) i broj biljaka (30, 60, i 90 po m2). Kao kontrola korišćene su lucerka i crvena detelina sejane u čistoj setvi i združeno sa ovsem. U obe godine istraživanja najveći prinos zelene mase kod oba poduseva dobijen je u smeši sa ovsem. U združenoj setvi sa stočnim graškom, na svim tretmanima dobijen je veći prinos u odnosu na kontrolu 1 (čist usev višegodišnje leguminoze). U pogledu faktora A, kod obe sorte dobijene su slične vrednosti prinosa zelene mase. Kada je u pitanju broj biljaka (faktor B), najveći prinos je dobijen setvom 90 biljaka po m2. Prvi otkos u združenoj setvi ima izrazit udeo u produkciji zelene mase na godišnjem nivou. S obzirom na mali razmak varijacije u pogledu sadržaja proteina, prinos proteina u prvom otkosu ima isti trend kretanja kao i prinos zelene mase.

Jari stočni grašak Šampion kreiran je i održava se u Zavodu za sjemenarstvo, Agronomskog fakulteta u Zagrebu. Stočni grašak kao krmna i važna agrotehnička kultura sve se više širi u Europi i svijetu zbog svoje bjelančevinaste komponente, hranidbene i agrotehničke vrijednosti. Certificirano sjeme rabi se na 1, 500 do 4, 000 ha godišnje, iako se stočni grašak prema našim istraživanjima, sije na dvostruko do trostruko većim površinama kod stočara. Seljaci obično ostave 1 do 3 godine 'sjeme' za sebe, pa siju 'merkantilni' umjesto certificirani sjemenski grašak. Rezultat takva ekstenzivna rada jesu niski urodi zrna i zelene mase po ha, nizak sklop (žižak), neujednačen usjev sam ili u smjesi i sl. U stočarstvu se grašak rabi kao zelena krma (sam ili u smjesi sa žitaricama), kao zrno graška + zrno žitarica ili kao 'zelena gnojidba' obično postrna. Agrotehnička vrijednost graška Šampiona je dobra jer izvrsno guši korove, a iza sebe ostavlja 120-150 kg/ha čistog N za narednu kulturu. Bakterizacijom sjemena kod sjetve moguće je povećati urode sjemena 8-23%. Uz dobru tehnologiju Šampion daje i do 4.0 t/ha suhog zrna i još toliki urod zrna žitarica (pšenoraž, zob, pšenica, ječam ili sl.). Stoga se proizvođačima može preporučiti ovaj rani visokorodni kultivar čije sjeme proizvodi Slavonska ravnica d.o.o., Slatina.

Utjecaj mikoriznih gljiva na prinos zelene mase, prinos suhe tvari, prinos zrna, broj mahuna po biljci, broj zrna po mahuni i prosječan broj biljaka po m2 istraživan je u plasteniku tijekom dvije istraživačke godine. Najbolji rezultati svih ispitivanih parametara u obje godine istraživanja dobiveni su inokulacijom sjemena mikoriznom vrstom G. mossae. Izuzetak je prosječan prinos zelene mase i prosječan prinos zrna po mahuni u drugoj godini istraživanja (količina dodane vode - 240 mm/m2) gdje su bolji rezultati polučeni inokulacijom sjemena vrstom mikoriznih gljiva G. intraradices. Najbolji rezultati svih ispitivanih parametara prinosa i kvalitete stočnog graška dobiveni su uz inokulaciju sjemena mikoriznim gljivama u uvjetima nedostatka vode.

Mikorizne gljive su asocijacija gljiva, predstavnika Zygomyceta, Basidiomyceta i Ascomyceta koji žive na korjenju viših biljaka. Koloniziraju korjenje oko 90% vaskularnih biljaka. Simbioza između viših biljaka i mikroorganizama je visoko međuzavisna veza gdje gljive od biljke dobivaju fotosintezom nastale spojeve ugljika, dok biljke imaju niz koristi od svog simbionta. Veća raspoloživost elemenata poput P, Fe, Zn, Cu, koji su inače prisutni u tlu u malim koncentracijama u topivom obliku ; antagonistički odnos prema patogenima korjena biljaka ( Subramanian et al., 1997)... Nadalje, mikorize produciraju humusne komponente i organski ljepak (ekstracelularni polisaharidi) koji lijepe tlo u agregate, tako da tla čine strukturnim i dobre poroznosti. U ovom slučaju, od iznimne važnosti je da zbog morfoloških osobina ove simbioze, ove gljive povoljno djeluju na rast biljaka povećavajući efektivnu zonu apsorpcije korijena putem hifa (Barker et al., 1998 ; Zhu and Smith, 2000). Zahvaljujući tome, mikorizirane biljke bolje podnose sušu, a postotak preživljavanja i elementi prinosa su veći u odnosu na nemikorizirane biljke (Martin and Jamieson, 1996 ; Morte et al., 2000).

According to data from foreign and domestic references as well as original unpublished and published results, production technology of fodder pea has been discussed. Spring protein pea in terms of cultivar specificity is emphasized. Selection of fodder pea variety for specific agroecological conditions is of particular importance, as the cultivar significantly influences the production technology. The best preceding crops for winter fodder pea are small grains, while sunflower, corn (attention should be pay to herbicides) and sugar and fodder beet are the best previous crops for winter genotypes. In the agroecological conditions of the Vojvodina Province the optimum sowing date for winter varieties (NS-Dunav and NS-Pionir) is from September 20th until October 10th For spring common grain and grain dwarf varieties (NS-Junior, Jezero, Moravac and Javor) the optimum dates are from February 1st until 15th of March. If weather conditions allow, sowing can be done earlier. It should be underlined that grain yield and quality greatly depend on sowing date. The optimum crop density, i.e. number of plants, for winter varieties ranged from 100-120 plants per m2, and for spring cultivars from 60 to 100 plants per m2. The number of plants per unit of area depends on the purpose of fodder pea growing (grain or forage). Fertilization depends all on soil properties (fertility) and fodder pea cultivar as well. Dwarf grain varieties are more tolerant of higher nitrogen levels. Forage pea varieties with colored flower (NS-Dunav, NS-Pionir and NS-Lim) are rarely prone to pea weevil attack (only in particular conditions/years/growing seasons). Protection from mentioned pest can be done in the storehouse. Na osnovu podataka iz domaće i strane literature, kao i na osnovu orginalnih neobjavljenih i objavljenih rezultata, obrađena je tehnologija proizvodnje stočnog graška. Akcenat je dat na jari proteinski grašak i sortne specifičnosti. Rezultati pokazuju da se u našem agroekološkom području može proizvesti dovoljno kvalitetne krme stočnog graška. Takođe, mogu se postići zadovoljavajući prinosi zrna, znatno više u odnosu na prosečne. To omogućuju, pre svega, domaće sorte stočnog graška, kao i odgovarajuća tehnologija proizvodnje.

We have analyzed the 1999-2002 seed production of the Novi Sad varieties of alfalfa, field pea and vetch that predominate the commercial production in the Vojvodina Province. The average alfalfa yield of 260 kg/ha was at the level of the long-term average, but the annual variations were large, from 100 to 362 kg (Table 2). The highest yield was achieved in 2002 with the variety NS-Banat ZMS 11. 675 kg/ha. High values were registered for the major quality indicators. The average seed purity was 99-6%, with small annual variations from 99.4% to 99.8% (Table 3). Further to the point, the largest portion of admixtures was made up of inert matter (0.3%), while weed seeds could be found only in traces (0.1%). Depending on the weather conditions of the year of production, seed viability ranged from 83% to 86%. The average contents of atypical seedlings and hard seeds were low, 6.8% and 4.5%, respectively. The mass of 1000 seeds was 2.1 g, with the average moisture content of 7.3%. Depending on the purpose of production, field pea seed yields varied between 1601 kg/ha (NS-Pionir) and 3131 kg/ha (Javor) (Table 4). The analyzed period had unfavorable ecological conditions for vetch production, which resulted in low yields, from 1271 kg/ha (NS-Sirmium) to 1550 kg/ha (Beograd) (Table 5). Field pea seed purity was 99.4%, with 0.6% of inert matter and no seed admixtures of other crops or weeds. Vetch seed purity was 98.9% (98.3 - 99.3%). The largest portion of admixtures was inert matter (0.8%), while seed of other crops made 0.3%. Weed seeds were not present. The values for seed viability of field pea and vetch were 90.3% and 933%, respectively, with small variations due to ecological conditions (Table 6). Analizirana je proizvodnja semena najzastupljenijih novosadskih sorti lucerke, stočnog graška i grahorice u Vojvodini tokom četvorogodišnjeg perioda (1999 2002). Prinos semena lucerke bio je na nivou višegodišnjeg proseka 260 kg/ha, uz značajno variranje između godina ispitivanja (100-362 kg). Najveći prinos ostvaren je sortom NS-Banat ZMS II (675 kg/ha) u 2002. godini. Utvrđene su vrlo visoke vrednosti značajnih pokazatelja kvaliteta semena. Prosečna čistoća semena iznosila je 99,6%, sa neznatnim variranjem po godinama od 99,4% do 99,8%. Pri tome, najveći deo primesa činile su inertne materije (0,3%), dok je seme korova bilo prisutno u tragovima (0,1%). U zavisnosti od vremenskih uslova tokom godine, klijavost semena varirala je od 83% do 86%. Sadržaj atipičnih klijanaca i tvrdog semena bio je nizak, prosečno 6,8% i 4,5%. Masa 1000 semena iznosila je 2,1 g, dok je prosečan sadržaj vlage bio 7,3%. U zavisnosti od namene sorte prinos semena stočnog graška kretao se od 1.601 kg/ha (NS-Pionir) do 3.131 kg/ha (Javor). Period 1999-2002 godine odlikovao se pretežno nepovoljnim ekološkim uslovima za proizvodnju semena grahorica što je rezultiralo niskim prinosom semena, od 1.271 kg/lia (NS-Sirmium) do 1.550 kg/ha (Beograd). Čistoća semena stočnog graška iznosila je 99,4%, sa 0,6% inertnih materija bez semena drugih gajenih vrsta i korova. Kod grahorice čistoća semena iznosila je 98,9% (98,3 99,3%). Najveći deo primesa činile su inertne materije 0,8%, 0,3% semena drugih gajenih vrsta, bez semena korova. Klijavost semena stočnog graška iznosila je 90,3%, a grahorice 93,3% sa neznatnim variranjem u zavisnosti od ekoloških uslova godine.

The paper emphasizes growing and utilization of fodder pea in forage and grain production. The yield and quality of different pea varieties in forage and grain especially important in plant protein provision. The paper offers a review of areas, production, average yield of fodder pea as forage and grain crops from 1955 until the present day. Possible ways of utilization as well as access to optimal of utilization are also emphasized. U radu je razmatrana problematika gajenja i iskorišćavanja stočnog graška u proizvodnji krme i zrna. Posebno je obrađen prinos i kvalitet sortimenta stočnog graška u proizvodnji krme i zrna kao koncentrovanog stočnog hraniva, značajnog u obezbeđenju biljnih proteina. Dat je pregled kretanja površina, obima proizvodnje i prosečni prinosi po hektaru, stočnog graška za krmu i zrno od 1955. do danas (SGJ-2000), te mogući načini iskorišćavanja i optimalne faze pristupa korišćenju.

Peculiarities in fodder pea technology practices, starting from field choosing to biomass mowing and grain harvesting, has been taken into consideration. Fodder pea is complex crop species in term of its uses. Every use has its own peculiarities when it comes to the technology of growing, especially concerning operations (drilling, fertilization, time of forage mowing and grain harvesting) and this is significant impact on the success of production. Review trend of areas, production and yields was given. U radu se ističu specifičnosti u tehnologiji proizvodnje stočnog graška, počev od izbora parcele do 'skidanja' biomase, odnosno žetve zrna. Stočni grašak je kompleksna vrsta u pogledu načina iskorišćavanja, tako da svaki vid upotrebe, ima svoje specifičnosti u tehnologiji gajenja, posebno u pojedinim operacijama kao što su setva, đubrenje, nega useva, vreme skidanja biomase i žetva zrna, što značajno utiče na uspeh proizvodnje. Dat je pregled kretanja površina, obim proizvodnje i trend prinosa.

Trogodišnjim istraživanjima (1995. do 1998. g.) utvrđivan je utjecaj učinkovitosti bakterizacije sjemena ozimog graška autohtonim sojem Rhizobium leguminosarum bv. Viciae i prihrane KAN-om na broj i masu suhe tvari kvržica, te prinos zelene mase, suhe tvari i krmnu vrijednost smjese graška “Maksimirski ozimi” i pšenice “Sana”. U prvom roku utvrđivanja (21.03.) bakterizirane varijante (2 i 4) imale su signifikantno veći (P=5%) broj aktivnih kvrđica u odnosu na kontrolu i prihranjivanu varijantu (3). U drugom roku utvrđivanja (24.05) bakterizirana varijanta graška (2) imala je signifikantno veći (P=5%) broj aktivnih kvržica u odnosu na broj kvržica utvrđen na korijenu graška prihranjivane varijante (3), kao i ukupno najveći broj kvržica. U trećem roku utvrđivanja (1.06.) ukupni najveći broj kvržica na korijenu graška utvrđen je na bakteriziranoj varijanti 2 (159,42), kao i masa suhe tvari kvržica (1,80 g/varijanti). Prosječni prinosi zelene mase smjese iznosili su od 49,83 t/ha (varijanta 4) do 54,22 t/ha (varijanta 3.). Razlike u prinosima zelene mase nisu bile signifikantne (P=5%). U ukupnom prinosu zelene mase udio mase graška je iznosio od 51,50% (var.4) pa do 63,22% (kontrola). Ukupni prinosi suhe tvari iznosili su od 12,03 t/ha (kontrola) pa do 14,85 t/ha u varijanti 3 (prihranjivanje s KAN-om). U masi bakterizirane varijante (2) je utvrđen signifikantno veći (P=5%) udio graška u suhoj tvari (56,66%) u odnosu na prihranjivane varijante. Prinosi probavljivih surovih bjelančevina graška u 1998. god. varirali su od 1147 kg/ha (kontrola) do 1641 kg/ha (bakterizirana varijanta. 2.), a pšenice od 426 kg/ha (kontrola) do 646 kg/ha (bakterizirana i KAN-om prihranjivana var. 4.). Ukupni prinosi PSB smjese iznosili su od 1573 kg/ha (kontrola) do 2094 kg/ha (bakterizirana var.2.). Bakterizirana var. 2. dala je signifikantno viši (P=5%) prinos ŠJ (7,39 t/ha) graška u odnosu na prinose ostalih varijanata. Ukupni prinosi ŠJ bakteriziranih var. (2. I 4.) i KAN-om prihranjivanih (3 i 4) bili su signifikantno veći (P=5%) u odnosu na prinos kontrole. Bakterizirana varijanta graška (2) dala je 73,01 GJ NEL signifikantno više (P=5%) u odnosu na prinose graška ostalih varijanti kao i smjese graška i pšenice 109,37 GJ NEL po hektaru.

Tijekom petogodišnjeg istraživanja na Poljoprivrednom fakultetu u Osijeku ustanovljeno je da postoji visoko opravdana međuovisnost dužine skladištenja sa smanjenjem energije klijanja i klijavosti sjemena lucerne i stočnog graška. Sjeme navedenih kultura čuvano je u hermetički zatvorenim staklenim kontejnerima pri stalnoj temperaturi zraka od 20ᵒC i relativnoj vlagi 65%. Skladišna razina vlage u sjemenu bila je 9%. lstraživanja su pokazala da energija klijanja, kako kod lucerne tako i kod stočnog graška, opada s dužinom skladištenja sjemena. Tako je prije skladištenja energija klijanja sjemena lucerne bila 90,50% a stočnog graška 94,00%. Nakon 5 godina energija klijanja sjemena lucerne smanjena je na 69,75% a stočnog graška 74,25%. lspoljene razlike pokazale su se statistički visoko opravdane (P, In the laboratory of the Agriculture faculty in Osijek, statistically very significant correlation were found between storage longevity (five investigation years) and seed germinability of alfa-alfa seeds and fodder peas seeds. Seeds of above mentioned species were stored in glass hermetic containers by air temperature 20ᵒC and relative humidity 65%. Moisture level in stored seeds has been 9%. The investigations were showed that sprouting energy by alfa-alfa and fodder peas seeds were in negative correlation with storage longevity. Sprouting energy have achieved the greatest values before seed storage (alfa-alfa 90,50% and fodder peas 94,00%). Also, after 5 years hermetic storage, sprouting energy have achieved the smallest values (alfa-alfa 69,75% and fodder peas 74,25%). Between investigated years, demonstrated differences in sprouting energy were statistically very significant (P