Search

Rusya'nın Azerbaycan'ı işgali sonrası 1840'lardan itibaren Kafkasya'da İslam'ın kurumsallaştırılması yönünde bazı adımlar atılmaya başlanmıştır. Müslümanların dini idaresinin oluşturulmasına yönelik çok sayıda değişik tasarılar gündeme getirilmişse kesin sonuç elde edilememiştir. 5 Nisan 1872 tarihli Çar fermanı ile Güney Kafkasya'da Şii ve Sünni mezhepleri dini idarelerinin teşkili ve faaliyetini düzenleyen Esasnâme onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Şeyhülislamın başkanlığında Şii, Müftünün başkanlığında Sünni ruhani idareleri tesis edildi. Tez çalışması iki bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölümde genel olarak Azerbaycan tarihinde İslam dinin oluşum ve gelişim seyri, Müslümanlığın durumu, mezheplerin ortaya çıkışı, Azerbaycan topraklarının Rusya tarafından işgali, Kuzey Azerbaycan'da hanlıklar sisteminin dağılması ve Rus idare sisteminin kuruluşu ve Rusya'nın Güney Kafkasya ve Azerbaycan'daki din siyaseti ele alınmıştır. İkinci Bölümde Şeyhülislamlığın kuruluşu, dini idarenin faaliyet Esasnâmesi, idarenin teşkilatı, yetkileri, görevleri, kadı ve imamların yetki ve görevleri, ayrıca Meşrutiyet döneminde Çarlığın dini siyaseti bağlamında tebaanın talepleri, devlet ve tebaa arasındaki ilişkilerde idarenin konumu ve önemi incelenmiştir. Tezimizin sonuç bölümünde ulaşılan tespitler ve yapılan değerlendirmelere yer verilmiştir.Anahtar Kelimeler : Azerbaycan, Rusya İmparatorluğu, Şiilik, Din Siyaseti, Dini İdare After the Russian invasion of Azerbaijan in the 1840s, some steps have been taken towards the institutionalization of Islam in the Caucasus. Although many different drafts have been brought up for the establishment of the religious administration of Muslims, no definite results have been achieved. With the Tsar edict dated April 5, 1872, the Regulation on the establishment and operation of the religious administrations of the Shiite and Sunni sects in the South Caucasus was approved and entered into force. Shiite and Sunni spiritual administrations were established under the presidency of Shaykh al-Islam and Mufti, respectively. The thesis consists of two parts. In the first part, the formation and development of Islamic religion in the history of Azerbaijan, the status of Islam, the emergence of sects, the occupation of Azerbaijani territories by Russia, the disintegration of the Khanate system in North Azerbaijan and the establishment of the Russian administrative system and the religious policy of Russia in the South Caucasus and Azerbaijan were discussed in general. In the second part, the establishment of Shaykh al-Islam, the Regulation of activity of the religious administration, the organization of the administration, its powers, duties, powers and duties of kadi and imams, also the demands of the citizens in the context of the religious policy of Tsarism during the Constitutional period, the position and importance of the administration in the relations between the state and the citizens have been examined. The findings and evaluations we obtained in our thesis study have taken place in the conclusion part.Key Words : Azerbaijan, Russian Empire, Shi'ism, Religious Politics, Religious Administration 115

CHP iktidarı döneminde DİB'nı konu alan tezin temel amacı, genellikle ilgili literatürde yapıldığı gibi Diyanet'i sadece devlet içi bir kurum olarak varlığı üzerinden analiz etmek değil, kuruluşundan 1950'ye kadar olan yetki, görev ve faaliyetlerine odaklanarak incelemek ve böylece kurumu siyasal iktidardan ayrı bir yapı olarak ele alıp başlı başına bir tartışma konusu haline getirmektir. Tezde her ne kadar Başbakanlık'a bağlı bir devlet kurumu olsa da, Cumhuriyet iktidarıyla özdeşleştirilip bir tür kontrol aracı ve/veya ideolojik bir aygıta indirgemeyecek çapta birçok niteliği bulunan siyasal bir özne olarak Diyanet'in, siyasal iktidar ve iktidar odaklarının oluşturduğu hegemonik blokla kurduğu ilişki ağlarının nasıl örüldüğü ve buradan yola çıkarak kurumun kuruluşundan 1950'ye kadar olan devlet içindeki konumu sorunsallaştırılmıştır. The mail goal of the dissertation which focuses upon the DRA during the reign of RPP is not to analyse the DRA, as it is generally done, simply as an institution within the state, but rather to analyse it by focusing upon its authorisations, duties and activities since its establishment until 1950 and as such to turn it into a subject of discussion on its own by taking it as a structure apart from the political power. The dissertation takes the DRA as a political subject possessing various qualities which prevent it to be identified with the republican political power and to be reduced to a control and/or ideological device. It problematizes the network of relationships between the Directorate and the hegemonic bloc, which is composed by the political power and the power groups, and, accordingly, the position of the institution within the state from its establishment until 1950. 625

Milli bir sosyoloji ekolü kurmaya çalışan, Türk-İslam sentezcilerinin izinde kendine istikamet çizen Orhan Türkdoğan, Türk sosyolojisinin son dönemlerde gördüğü en önemli aydınlardan biridir. Sosyolojinin farklı alanlarında yazılar kaleme almış, eserler ortaya koymuş olan Türkdoğan, bu çalışmada din ve milliyetçilik ilişkisi bağlamında ele alınmaya çalışılmıştır.Türk Toplumlarında; Büyük Selçuklu'dan, Anadolu Selçuklu'ya ve Osmanlı İmparatorluğuna kadar halkın çoğunluğu Türkçe konuşmasına rağmen yönetici kadrosu ya mevalilerden veya devşirmelerden oluşturulmuş ve bu oluşum yaklaşık 700 yılı aşkın bir süre devam etmiştir. Ümmetçilik düşüncesiyle devam eden bu oluşum 1923 yılında Cumhuriyetin kurulmasıyla milletleşme olgusu gerçeklik kazanmış ve `Ümmetten-Millete` geçiş süreci başlamıştır. Çalışmada; din ve milliyetçilik ilişkileri, Türk toplumunun ümmetten millete geçişi, millet-olma sürecini, millet olmayı engelleyen unsurları, ülkemizdeki millet-altı yapıları, vb. konular Türkdoğan'ın bakış açısıyla değerlendirilmeye çalışılmıştır.Türkdoğan, Türk toplumunun kurtuluşunun milletleşmeyle mümkün olduğunu öne sürmüş, önce millet olgusunun tamamlanması gerektiğini düşünmüş ve bu gerçekleştirilirken dini millet olmanın temel direklerinden biri olarak görmüştür. Milliyet duygusunun dini zayıflatmadığını aksine dini güçlendiren ve canlandıran bir unsur olduğunu savunmuştur. Orhan Türkdoğan, who tries to establish a national sociology school and draws his own direction in the footsteps of Turkish-Islamic synthesizers, is one of the most important intellectuals of Turkish sociology in recent years. Türkdoğan, who has written and produced works in different fields of sociology, has been tried to be discussed in the context of the relationship between religion and nationalism.In Turkish Societies; although the majority of the people from the Great Seljuks to the Anatolian Seljuks and the Ottoman Empire spoke Turkish, the administrative staff was composed of either mevaliler or spurs and this formation continued for more than 700 years. Following this formation that continued with the idea of ummahism, with the establishment of the Republic in 1923, the phenomenon of nationalization became reality and the transition from ummah to nation started. In this study, the relationship between religion and nationalism, the transition of the Turkish society from the nation to the nation, the process of becoming a nation, the elements that prevent the nation, sub-national structures in our country, and so on. Issues were tried to be evaluated from Türkdoğan's point of view.Türkdoğan argued that the salvation of the Turkish society was possible by nationalization. He thought that the nation should be completed first and he saw religion as one of the main pillars of being a nation. He argued that the sense of nationality did not undermine religion but was a factor that strengthened and revived it. 123

Amerika Birleşik Devletleri'nin dış politikasını etkileyen birçok neden mevcuttur. Bu etkenler iç kaynaklı da olabilir veya bir dış etki nedeniyle de ABD'nin dış politikası hareketlenmeler yaşayabilir. Ülkelerin politikasında iç etken olarak coğrafya, nüfus, nüfusun niteliği/yapısı, askeri ve ekonomik gücü, siyasi istikrar, baskı grupları vs. etkenler sayılabilir. Devletler bunların niteliği ve niceliği nispetinde politika yürütmektedir. Bunlar aynı zamanda bir ülkenin güç öğeleridir. Dış etken olarak dünyanın herhangi bir yerinde meydana gelen bir olay, eğer ABD'yi doğrudan veya dolaylı yoldan ilgilendiriyorsa, dış politikasını etkileyebilmektedir. ABD'nin iç unsurlarından doğan farklılıklar da doğrudan ABD dış politikasını etkilemektedir. Bunların başında da din gelmektedir. Çünkü Amerikan Başkanları ABD'de etkinliğini gün geçtikçe arttıran dinsel grupların oylarına ihtiyaç duymaktadır ve bu grupları memnun edecek söylemler üretmektedirler. Eylemlerini de ona göre dizayn etmektedirler. Bu çalışmada Amerika'nın içerden kaynaklı dini hassasiyeti dış politikasında nasıl kullandığı `Başkanların Birliğin Durumu Konuşmaları` ışığında analiz edilecektir. Bunun yanında Amerikan politikasında var olan ikilemlerin de yine bu söylemler ışığında analizi gerçekleştirilecektir. There are many reasons that affect the foreign policy of the United States. These effects may also be internally caused, or an external influence may also lead to the mobilization of the US foreign policy. As an internal factor in the policy of countries; geography, population, a quality/structure of the population, military and economic power, political stability, pressure groups etc. factors affect. States also carry out policies according to their quality and quantity. They are also elements of a country's concrete power. Also external events, as an external event, may affect its foreign policy if it concerns the US directly or indirectly. The internal differences of America also directly affect American foreign policy. Religion is the beginning of these. Because American Presidents need the votes of religious groups that increase their effectiveness in the United States and produce discourses that will please these groups. They design their actions accordingly. In this study, US foreign policy-driven religious sensitivity will be analyzed in the in consideration of the State of the Union speeches of US Presidents. In addition, the existing dilemmas in American politics will be analyzed in consideration of these discourses. 159

Kırgızistan, 31 Ağustos 1991 yılında SSCB'nin dağılmasıyla bağımsızlığına kavuşmuştur. Bağımsızlığının ardından devlet olarak kendi yolunu çizmiş ve demokratik, hukuki, üniter ve laik bir devlet olacağını ilan etmiştir. Böylece totaliter-ateist devletten demokratik-liberal bir devlete geçiş yapmış ve vatandaşlarına birçok hakları tanımıştır. Bunların başında vicdan, inanç ve din özgürlüğünün verilmesi gelmiş ve bunlar insan haklarının önemli bir parçası olarak tanınmıştır. Bu gelişmelerin ardından toplum dine yönelmeye başlamış ve yabancı devletlerden dini cemaatler, dini örgütler, dini kurumlar, misyonerler vs., Kırgızistan'a gelmeye başlamıştır. Devlet bu süreç içinde dini alana yönelik kanunları, yönetmelik, kararları almış ve dini alanı düzenlemeye çalışmıştır. Bu düzenlemeler dini kurumların kanuni çerçevede faaliyet göstermesine yol açmıştır. Fakat Kırgızistan devletinin bağımsızlığının ilk yıllarından son dönemlerine kadar din politikalarında bazı yanlışlıklar olduğu, dini kurumların düzenlenmesindeki tecrübesizliği, din uzmanlarının yetersizliği ve din eğitimine yeterince önem vermediği ortaya çıkmıştır. Kırgızistan, ancak 2008 yılında ve 2013-2014 yıllarında dini alana yönelik ciddi çalışmalar başlatmış ve bu çerçevede birçok belgeler kabul edilmiş, kanuni düzenlemelerdeki eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır. Araştırma, Kırgızistan'ın yeni din politikalarının oluşturulmasında hangi faktörler ve aktörlerin rol oynadığını, nasıl bir yol izlediğini ve bu gelişmelerdeki ana problemlerin hangi sorular ve sorunlar etrafında ele alınabileceğini ortaya koymaktadır. Bu çerçeve içinde Kırgızistan'daki son on yıldaki dini durumun gelişimi, dini kurumlar ile ilgili genel bilgiler ve yeni din politikalarının ne yönde seyrettiği incelenmektedir. Bu amaçla çalışma, Kırgızistan'ın 2008-2018 yılları arasındaki din politikalarının değişimi ve gelişimi, dini kurumların genel mahiyeti, yeni din politikalarının hedefleri ve beklentileri, yapılan din reformlarının sonuçları değerlendirilmekte ve geleceğe yönelik öneriler sunulmaktadır. Kyrgyzstan gained its independence in August 31, 1991 with the dissolution of the USSR. After its independence, the state drew its own path and declared it to be a democratic, legal, unitary and secular state. Thus, it shifted from totalitarian-atheist state to a democratic-liberal state, and gave its citizens many rights. The most important of these is the granting of freedom of conscience, belief and religion and they are recognized as an important part of human rights. After these developments, the society started to follow religion; religious community, religious organizations, religious institutions, missionaries etc. came to Kyrgyzstan from different foreign countries. In this process, the state has taken the laws, regulations and decisions about the religious field and tried to regulate the religious space. These regulations have led to the functioning of religious institutions in the legal framework. But, from the early years of the independence of the state of Kyrgyzstan until the last years there have been some mistakes in religious policies, inexperience in the organization of religious institutions, inadequacy of religious experts and the lack of enough attention to religious education. However, Kyrgyzstan initiated serious work on the religious field in 2008 and 2013-2014, and many documents were adopted in this context, and the deficiencies in legal regulations were tried to be eliminated. The research reveals what factors and actors play a role in the establishment of Kyrgyzstan's new religious policies, and the ways in which these main problems in these developments can be addressed. Within this framework, the development of the religious situation in Kyrgyzstan in the last decade, general information on religious institutions and the direction of the new religious policies are examined. To this end, Kyrgyzstan's change and development of religious policies between the years 2008-2018, the general nature of the religious institutions, the goals and expectations of the new religious policies, the results of the religious reforms are evaluated and suggestions for the future are presented. 161

Din öğretimi toplumların olmasa olmazı olarak varlığını her dönem muhafaza etmiş, toplumsal yapıda önemli bir gereklilik olarak görülmüştür. Türkiye Cumhuriyeti'nde de bu gereklilik her döneminde tartışılan meseleler arasında yer almıştır. Din öğretiminin uzun bir geçmişi olmasına karşın bu tez çalışmasında Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinden başlayarak Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması ve din öğretimi konusunun bu yeni düzende sahip olduğu konum ve sonrasında siyasal yapıda meydana gelen değişikliklerden hareketle 'Tek Partili' ve 'Çok Partili' süreçlerde din öğretimi alanında meydana gelen değişiklikler incelenmiştir. Değişik dönemlerde açılan veya kapanan bu kurumların işlevleri, ders içerikleri, öğrenci sayıları, toplumda bu kurumlarla ilgili tepkiler, siyaset hayatında bu konuyla ilgili tartışmalar, tablo ve istatistik verileriyle incelenmiştir.Osmanlı Devletinde Medreselerde, Rüştiye Mekteplerinde okutulan Din Dersleri, Osmanlı Devleti'nin dağılmasından sonra yeni bir boyut kazanmıştır. Özellikle 3 Mart 1924'de çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile din öğretiminin Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde yürütülmesine karar verildi. Zaten İlahiyat Fakültesi'nin kurulması ve İmam Hatip Okulları'nın açılması Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nda belirtilmiştir. Bu kanundan sonra söz konusu okullar açılmışsa da uzun ömürlü olamamışlardır. Demokrat Parti'nin kurulmasına kadar, uzun bir süre din öğretimi okullarda yapılmamış, çok partili sürecin başlamasıyla din öğretiminde tekrar canlanmalar olmuştur. CHP'de, özellikle Yedinci Kurultay'da başlayan din öğretimi talepleri sonuç vermiş ve okullarda din dersleri verilmeye başlanmıştır. DP'nin iktidar olmasıyla din öğretimi, Ortaöğretim ve Yükseköğretim kurumlarında da verilmeye başlanmıştır.Bu tez çalışmasında din öğretiminin geçirdiği aşamaları, siyasi yapıda meydana gelen değişimler, partilerin kuruluş aşamaları, dönemin ülke gündemi, meclis tartışmaları ve dönemin basın haberlerinden hareketle incelenmiştir.Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti, Din Eğitimi, Tek Parti Dönemi. Religious education has been preserved in every period as a societal and as an important necessity in social structure. these requirements in the Republic of Turkey was among the issues discussed in every period. Despite a long history of Religion teaching starts from this thesis in the late Ottoman period, the establishment of the Republic of Turkey and the position which religion teaching has in this new order and afterwards, with the political structure of the changes occurring in motion 'one-party' and 'Multi-Party' processes that took place in the field of religious education changes were examined. The functions of these institutions, which are opened or closed at different periods, have been studied with the content of the course, the number of students, the discussions about this subject in the society, the tables and statistics about these institutions in the political life. In the Ottoman Empire, the Religious Courses which named Rüştiye schools taught in the madrasa in and the Rüştiye have acquired a new dimension after the disintegration of the Ottoman State. Especially with the Law of Unity of Education, which was issued on 3 March 1924, it was decided that religious education should be carried out within the Ministry of National Education. The establishment of the Faculty of Theology and the opening of the Imam Hatip Schools has already stated in the Law on Unification of Education. After this law they were not long-lasting even though the schools were opened. Until the founding of the Democratic Party, religious education has not been made in schools for a long time, and the multi-party process has been revitalized again in the teaching of religion. In Republican People's Party, especially in the Seventh Congress, religious education demands resulted and religious lessons started to be given to schools. With the Democratic Party's being ruling, religious education began to be offered at secondary and higher education institutions as well. In this thesis, the steps of religious education, changes in the political structure, the phases of the organization of the parties, the agenda of the period, the parliamentary debates and the press news of the period were examined.Key words: Republican People's Party, Democratic Party, Religious Education, Single Party Period.

Bu araştırmada, 1946-1960 döneminde Türkiye'de çok partili hayata geçiş politikaları ve bu süreçte din-siyaset ilişkisinin gelişimi doküman analizi yöntemiyle incelenmiştir. İlgili kişi, kurum ve olayları ele alan birincil kaynaklardaki yazılı ve görsel materyallerin içeriği çözümlenerek din ve siyaset arasındaki bağıntı yorumlanmıştır. Bu inceleme, 1946-1960 dönemine ait Meclis Tutanakları, Meclis konuşmaları, kanunlar, parti kongreleri tartışmaları, seçim mitingleri, gazete haberleri biyografiler ve süreli mecmua yayınlarına dayanmaktadır. Çalışma temel olarak siyaset ve din arasındaki ilişki ve etkileşimleri kapsamında tek partili ve çok partili dönem iktidarlarının politikalarına dayanarak hazırlanmıştır. Din-siyaset ilişkisinin boyutları Cumhuriyet dönemi politikalarının dönemsel farklılaşmasına göre incelenmiştir. Yönetimsel dönüşüme bağlı değişimler üç bölümde ele alınmıştır. İlk bölümde, Osmanlı Devleti'nde yenilik hareketlerinin doğuşu olarak kabul edilen `Tanzimat` döneminden Cumhuriyet'in ilk yıllarına din ile devlet arasındaki münasebet küresel olaylarla ilişkilendirilerek incelenmiştir. Yeni bir Türk Devleti'nin kurulması ve Dünya Savaşlarının din ve laikleşme konusundaki politikalara olan yansımaları değerlendirilmiştir. İkinci bölümde, çok partili hayata geçiş ve Demokrat Parti'nin (DP) kuruluşuyla dinin siyasi hayattaki konumunun dönüşümü tartışılmıştır. Üçüncü bölümde DP'nin muhalefetten iktidara gelişiyle birlikte demokratik düzene geçiş çabalarının din-siyaset ilişkisine olan etkileri incelenmiştir. Yukarıda üç bölümde yapılan incelemeden 1946-1960 arasındaki süreçte yaşanan düşünsel dönüşüm ve siyasi olayların din ve siyaset arasındaki ilişkinin yumuşamasında önemli rol oynadığı sonucuna varılmıştır. Çok partili hayata geçişle birlikte siyasi rekabet artmış ve bu rekabette avantaj elde edebilmek için Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren siyasi otoritenin kontrolü altında tutulan dine yönelik tutumda yumuşamaya gidilmiştir. In this study, multiparty system politics in Turkey during the period between 1946 and 1960 and the development of the relation between religion and in this process were was examined through document analysis as a qualitative research method. The interaction between religion and politics was interpreted by analyzing the content of written and visual materials in primary sources relevant with people, institutions and events. This analysis is based on the Parliamentary Minutes, Assembly Speeches, Laws, discussions of party conventions, election rallies, newspapers, biographies and periodical publications of 1946-1960. The study was organized on the basis of the policies of political powers ruling single-party and multi-party periods within the scope of relations and interactions between politics and religion. The dimensions of the relationship between religion and politics were examined according to the periodic differentiation of the policies of the Republican period. Administrative transformation-related changes were discussed in three sections. In the first part, the relation between religion and state from the `Tanzimat` period, which was accepted as the birth of the new movements in the Ottoman Empire, to the first years of the Republic was investigated by relating to global events. The reflection of the establishment of a new Turkish state and the World Wars on policies about religion and secularization were evaluated. In the second part, the transformation of the position of religion in the political life after the transition to the multi-party system and the establishment of Democratic Party (DP) was discussed. In the third part, the influence of democratic attempts with the rise of DP from the opposition party to the ruling power on the relation between religion and politics were examined. As a result of the three-section study, it has been concluded that the intellectual transformation and political events taking place during the 1946-1960 period played an important role in the softening of the relationship between religion and politics. Political competition increased with the multiparty system and the attitude towards religion which had been under the control of the political authority since the first years of the Republic was softened in order to gain advantage in this competition. 277

Türkiye'nin `uzun ince bir yol` benzetmesiyle nitelendirilen AB'ye üyelik serüveninde, ilişkilerin resmi olarak başladığı 1959 yılından bugüne çok büyük bir mesafe alındığını öne sürmek mümkün değil. Türkiye'nin üyeliğine pratik nedenlerle (ülkenin büyüklüğü, yoksulluk, kırsal yapı, komşu ülkelerin istikrarsızlığı gibi) yapılan itirazların yanı sıra, kültürel-dinsel yapıyı temel alan itirazlar da yükselerek artmış, `Türkiye'nin Avrupa'nınkinden farklı bir kültürel-dinsel tarihe ve uyumsuz değerler sistemine sahip olduğu` iddiası siyasi ve dini birçok çevre tarafından yüksek sesle ifade edilir olmuştur. Türkiye'nin AB ülkeleri ile kıyaslandığında sahip olduğu farklılıklar, ya da AB ülke vatandaşlarının farklılık olarak gördüğü değerler, Türkiye'nin AB üyeliğinin her yönüyle –özellikle kültürel, dinsel ve ekonomik boyutu– tartışılmasına yol açmaktadır.Bu çalışmayla amacımız Türkiye'nin AB üyelik sürecinin önündeki en önemli engellerden biri olduğunu düşündüğümüz kültürel ve dini farklılıkların, Türkiye-AB ilişkilerini siyasi ve sosyal alanda etkileme düzeyini ortaya koymaktır. Bu bağlamda, Türkiye'nin Avrupa normlarına uyumu konusunda, kültürel faktörlerin, özellikle de dinin, üyelik sürecinde oynadığı rolün ortaya konması, ilişkilerin seyrini anlamak açısından gerekli görünmektedir. Bu gereklilikten dolayı, Türkiye-AB arasındaki ilişkilerde `tarafların sahip oldukları dini inançların, bütünleşme müzakerelerine ne ölçüde etki ettiği ve kamuoyunu ne düzeyde etkilediği` tarihsel bellekteki imgelerin de etkisiyle ele alınmıştır.Bu gereksinimden hareketle din faktörünün Avrupa kimliği içindeki önemi, üyelik sürecine etkisi ve Türkiye'nin farklı dini ve kültürüyle bu kimliğe potansiyel katkısı, bu çalışmada ele alınan başlıklar arasındadır. Bu yönüyle tez, Türkiye'nin farklı dini/kültürel geleneği ile AB normlarına uyum sağlayabilmesi konusunda bir analiz sunmayı, Türkiye-AB ilişkilerinde dini kanaatler ve tercihlerin tarafların karar verme süreçleri üzerindeki etkilerinin bir değerlendirmesini yapmayı amaçlamaktadır.Anahtar Kelimeler: Türkiye, Avrupa Birliği, Din, Kimlik, Kültür, Modernleşme, Küreselleşme, Sekülerleşme It is not possible to claim that Turkey's process of the membership for the EU, which is described as `a long road ahead`, has considerably advanced since the relations between the two parties officially begun in 1959. The objections based on cultural-religious structure as well the practical objections (such as size of the country in terms of area and population, poverty, rurality, instability of neighbor countries) have increasingly raised. Moreover, the claim that `Turkey has a different cultural-religious history than Europe's and an incompatible system of values` has been uttered by many political and religious circles. Comparing to EU countries, Turkey's differences or its values seen as discrepancies by the citizens of the EU cause the membership of Turkey for the EU to be discussed in its all aspects, especially cultural, religious, and economical dimensions. This study aims to explore the influence level of cultural and religious differences in social and political areas to the relation of Turkey and the EU, which I believe as one of the most prominent obstacles in front of Turkey's process of membership for the EU. Thus, for better understanding the patterns of Turkey and the EU relations, it is necessary to present the role of the cultural factors, and especially the role of religion, in the process of membership in terms of Turkey's compatibility to the EU norms. So, I have examined `to what extent the two parties' religious beliefs effect the unifying negotiations and impress the public opinion` in Turkey-the EU relations by keeping the images of historical memory in mind.By taking these issues into the account, I have studied the importance of religion in the identity of the EU, its influence to the process of the membership, and the potential contribution of Turkey with its distinct religion and culture to this identity. Thus, this dissertation aims to give an analysis about Turkey's compatibility to the EU norms with its different cultural/religious tradition and to present an evaluation of the influences of religious opinions and preferences on the two parties' decision-making process in Turkey-the EU relations.Keywords: Turkey, European Union, Religion, Identity, Culture, Modernization, Globalization, Secularization 287

Modern demokrasinin katalizörü olan siyasal partiler, toplumsal talepleri parlamentoya taşıyan temsili demokratik sistemin araçlarıdır. Hiç şüphesiz, Türk siyasal hayatının yapı taşlarından birisi, Cumhuriyet ile yaşıt bir siyasal kuruluş olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)'dir. CHP kuruluşu, benimsemiş olduğu siyasi hedefleri, örgütleniş biçimi bakımından oldukça farklı niteliklere sahiptir.Türk siyasetinin en gerilimli alanlarından birisi, din ve devlet ilişkileri veya din politikalarıdır. Bu çalışmada Atatürk Döneminden günümüze kadar CHP'nin Din politikalarının değerlendirilmesinin yanı sıra, tabanın bu politikalara bakışı da ortaya konulacaktır. Political parties which is the catalyzator of modern democracy is a tools of system of representative democracy that tranports social request to the parliament. Repuplican People's Party (CHP) which is a political organisation with the same age with Turkish Republic itselfs, is one of the fundamental main pillars of Turkish political lifes. CHP has a quite differnt qualities in terms of organizational form and political targets in establishment. In my study ı will use descriptive method and questionnary study.The religion-state relations are one of the controversial fields of Turkish politics. In conclusion, in my study, I will show the religion and laicism approch of the Republican People's Party. 295

Tarihi süreç içerisinde birçok medeniyetin yönetimine tabi olan Suriye toprakları 1946 yılında bağımsızlığını ilan ederek Suriye Arap Cumhuriyeti adını almıştır. Ancak bağımsızlık sonrası devletleşme süreci sancılı geçmiş ve yaklaşık yirmi yıl boyunca ülkede istikrar sağlanamamıştır. Ortadoğu'da tek bir Arap Devleti kurma ideolojisi ile yola çıkan ve zamanla siyasi arenada güçlü bir etkiye sahip Baas Partisi'nin yönetimi ele geçirmesi ile birlikte ülke yeni bir döneme girmiştir. 1970 yılında Hafız Esad'ın gerçekleştirmiş olduğu bir darbe sonucu ülke içindeki dengeler değişme sürecine girmiş, Sünni kesimin çoğunlukta olduğu Suriye'de azınlık konumunda olan Nusayriler yönetimin her kademesinde kendilerine yer bulmuştur. Otuz yıllık iktidarı boyunca Hafız Esad genellikle çıkarlarına ters düşmemek şartıyla ve bölgenin tek etkin gücü olma adına yalnız bir Suriye Arap Devleti oluşturmuştur.Hafız Esad yönetiminin çalkantılı döneminden sonra başa gelen Beşar Esad, gerek iç gerekse dış siyasette birçok sorunla karşılaşmak zorunda kalmıştır. Şüphesiz bu sorunlardan en önemlisi 2010 yılında Tunus'ta başlayarak Mısır'a ve daha sonra pek çok bölge ülkesine sıçrayan Arap Baharı olmuştur. Beşar Yönetimi başlangıçta bölgede yaşanan Arap Baharı rüzgârının ülkesini etkilemeyeceğini düşünmüşse de beklenilen olmamış ve Suriye'de Arap Baharı'nın getirmiş olduğu daha iyi şartlarda yaşama ve demokratik yönetilme fikrini savunmuştur. Ayaklanmalar karşısında Beşar yönetiminin halk ile silahlı mücadeleye girmesi ülkeyi bir iç savaşa sürüklemiştir.Ülke içerisinde yaşanan sorunlar coğrafyada yaşanmış ve yaşanmakta olan hareketliliklerin temel dinamikleri olan din, siyaset ve asabiyet bağlamında gerçekleşmiştir. Siyasi arenada Esad ailesinin etkin olması ve bu durumun Nusayri kimliğiyle özdeşleşerek aile bireyleri arasında yönetim kademelerinin taksim edilmesi, Sünni halkı harekete geçirmiştir. Esad ailesi iktidardaki meşruiyetini azınlık konumundaki dini gruplardan ve bilhassa mensubu bulunduğu Nusayri kesimden almakta olup, bu durumu halka 'Nusayrilik İslam dairesindedir' şeklinde almış olduğu fetvalar ile kabul ettirmek istemiştir. Böylece dini alanda da meşruiyet kazanacağını düşünen Esad ailesi yanılmış, Sünni halk bu durumu hiçbir zaman kabul etmemiştir.Anahtar Kelimeler: Teopolitik, Din-Siyaset, Suriye, Ortadoğu, Nusayrilik, Arap Nusayriliği The Syrian territory, which has been under the rule of many civilizations throughout the history, declared its independence and re-established itself as the Syrian Arab Republic. However, the period of state formation after the independence was a painful process and it took almost twenty years to finally maintain stability within the country. The country entered into a new period following the taking over of power by the Ba'ath Party, which started out with the ideology of forming a single Arab nation and gradually had a great power in the political arena. The 1970 coup by Hafez al-Assad upset the balances within the country and the Nusayris, which were once a minority group compared to the Sunnis that constituted the majority of Syria, started to fill all the management positions. During his thirty years in power, Hafez al-Assad formed a single Syrian Arab State in order to become the only effective power in the region and provided that it did not conflict with his interests.Rising to power following the unsteady period of Hafez al-Assad, Bashar al-Assad had to face many problems regarding both internal and foreign politics. Without doubt, the most important one is the Arab Spring which began in Tunisia in 2010 and spread to Egypt and many other countries in the region. Bashar's government once thought that the Arab Spring would not affect their country. However, contrary to expectations, the Syrians also supported the movements seeking for better life conditions and democratic change brought by the Arab Spring. In response to the riots, Bashar's government was engaged in an armed conflict with the civilian people, dragging the country into a civil war.The problems experienced by the country were in the context of religion, politics and clannishness which are the main dynamics of the previous or ongoing movements within the geography. The Assad family's influence in the political arena and the division of management positions among the family members due to the identification with the Nusayri identity drove the Sunnis to revolt. The Assad family owed its legitimacy to the religious minority groups and especially to the Nusayris to whom they also belong and they wanted to impose the situation on people through fatwas that `Nusayris are also a part of the Islamic community`. The Assad family was mistaken in thinking that they would also gain religious legitimacy, because the Sunnis had never accepted the situation.Key Words: Theology of Politics, Religion and Politics, Syrian, Middle East, Nusayria, Arab Alewian 90

Türkiye'de hakim olan dışlayıcı laiklik anlayışı 2002'de iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi'nin yaklaşık on beş yıllık tek başına iktidarda olduğu dönemde ciddi kırılmalar yaşayarak etkisini kaybetmiştir. Bu çalışmanın konusunu, tarihsel arka planıyla birlikte Türkiye'de din-devlet ilişkileri ve cumhuriyetin ilk yıllarında tesis edilen dışlayıcı laiklik anlayışı ve uygulamalarının Adalet ve Kalkınma Partisi iktidarlarında (2002-2014) yaşadığı değişimin, partinin dini özgürlükler, din eğitimi ve din hizmetleri alanlarındaki politikaları bağlamında sosyolojik bakış açısıyla ortaya konması oluşturmaktadır. Bu anlamda tarihsel arka planın anlatıldığı çalışmanın birinci bölümünde öncelikle modern dünyadaki din-devlet ilişkilerinin nasıl bu noktaya geldiği modernizm ve din bağlamında ele alınmış, modernizm sürecinin konumuz açısından en önemli sonucu olan laikliğin günümüzde anlaşılma ve uygulanma biçimleri ortaya konmuştur. Ardından modernleşme ve laiklik bağlamında Türkiye'deki din-devlet ilişkileri ve din politikaları Adalet ve Kalkınma Partisi'nin iktidara geldiği döneme kadar incelenmiş, yapılan dörtlü tipoloji bağlamında değerlendirilmiştir. Her dönemin konjonktürel istisnaları ve kendinden önceki veya sonraki dönemlere uzanabilen yönleri olmakla birlikte devletin din politikaları genel olarak şu şekilde tipleştirilmiştir: 1924-1950 arası dini özgürlükleri kısıtlama ve kontrol etme dönemi, 1950-1980 arası dini özgürlükleri görmezden gelme dönemi, 1980-1997 arası dini araçsallaştırma dönemi, 1997-2002 arası dini özgürlükleri kısıtlama denemesi dönemi.Çalışmanın ikinci bölümünde modernleşme ve batılılaşmaya karşıt bir ideoloji olarak ortaya çıkan İslamcılığın ve bunun politik alana yansıması olan siyasal İslam'ın Osmanlı'da ortaya çıkışı ile Cumhuriyet döneminde izlediği seyir, Adalet ve Kalkınma Partisi'nin içinden çıktığı Milli Görüş Hareketi bağlamında ele alınmıştır. Bu bağlamda Adalet ve Kalkınma Partisi'nin siyasi kimlik olarak benimsediği Muhafazakar Demokrasi din-devlet ilişkileri, laiklik, AB uyum süreci, sivilleşme ve İslamcılık çerçevesinde tartışılarak din politikalarında etkili olan temel dinamikler açığa çıkarılmıştır.Üçüncü bölümde ise Adalet ve Kalkınma Partisi'nin dini özgürlükler, din eğitimi ve din hizmetleri alanlarında attığı adımlar, yasal düzenlemeler bağlamında ele alınarak dışlayıcı laiklikten pasif laikliğe giden süreç, yaşanan tartışmalarla birlikte ortaya konmuştur. Bu bölümde Ak Parti döneminde, dini özgürlükler bağlamında başörtüsü yasağının kaldırılması, Alevi meselesi çerçevesinde Alevi açılımı ve gayrimüslim azınlıkları ilgilendiren düzenlemeler; din eğitimi bağlamında DKAB dersleri uygulanma ve öğretim programı değişiklikleri ile müfredata seçmeli din derslerinin koyulması, İmam Hatip okullarıyla ilgili düzenlemeler ve İlahiyat Fakültelerinin durumu; din hizmetleri bağlamında ise Diyanet İşleri Başkanlığı'nın nicel ve nitel değişimi ele alınmıştır. Assertive secularism that has been dominant in Turkey became uneffective in the priod of Justice and Development Party which have been ruling the country singly about fifteen years. The subject of this study is to introduce the changings of assertive secularist understandings and applications that has been established in early republican period in the context of politics on religious freedoms, religious education and religious services that produced in the period of Justice and Development Party's era from a sociological aspect.In this sense in first chapter of the study which titled as `Historical Background` it is discussed the historical background of relations between religion and state in the frame of modernism and religion. It is demonstrated that how secularism is understood and implicated as one of the most important results of modernization. Then the relations between state and religion in Turkey is examinated until the Justice and Development Party era. From the begining of republican period to the JDP's erat he religious policies is categorized as four titles: Restrict and Control Religious Freedoms Period (1924-1950), Tolerate the Religious Revival Period (1950-1980), Instrumentalized of Religion Period (1980-1997) and Attempt to Restrict Religious Freedom Period (1997-2002).In second chapter, the Islamism which emerged as an ideology against modernization and westernization is examinated in the context of Milli Görüş an Islamist movement which JDP derived from. Thus, the politic identity of JDP Conservative Democracy is discussed in the context of state-religion relations, secularism, European Union adaptation process, demilitarization and Islamism. Then the basic factors that become effective on the religious policies of JDP are exposed.In third chapter JDP's steps about religious freedoms, religious education and religious services are presented in the basis of legislations. Thus it is showed how the assertive secularism has gone to passive secularism. In this chapter, the issues of lift the ban of headscarf, Alevi problem and the regulations about non-muslims are dealed in the frame of religious freedoms; religious lessons in schools, İmam Hatip schools, Theology Faculties are dealed in the frame of religious education; and qualitive and quantative change of Directorate of Religious Affairs is dealed in the frame of religious services. 283

Doktora Tezi. YÖK Tez Merkezi No: 383585, Cumhuriyetin din politikasını incelemeye dönük bu çalışmanın odağında Türkiye'nin tartışmalı konularının başında gelen din ile devlet arasındaki ilişki biçiminin araştırılması bulunmaktadır. Söz konusu tartışmanın kaynağında 20. yüzyılın başlarında bir ulus-devlet olarak kurulan yeni devletin dine ilişkin uygulamaları gelmektedir. Bu uygulamalar tarihsel tecrübe ve bu tarihsel tecrübenin sosyolojik analizi eşliğinde incelenerek cumhuriyetin en önemli dönemi üzerinde durulmaktadır. Bu dönemde din politikasının temel karakteristiğini ortaya çıkaran dört ayrımdan bahsedilerek cumhuriyetin din politikası bütüncül bir şekilde kavranmaya çalışılmaktadır. Çalışmada cumhuriyetin din politikası, Milli Mücadele'de İslam'ın işlevsel kullanımı, cumhuriyet kurulduktan sonra ise kurumsal bağlarının kopmasından doğan din-devlet ayrımı, ulus inşa sürecinde dine müdahale edilerek Türk'ün yapısına uygun milli din kurgusu ve dini dünya işlerinden tamamen koparılmasına dönük sekülerleşme çabasının istisnai ve kendine has bileşimi olarak belirlenmektedir., To investigate the relation between religion and state is in the focus of this study which is planning to examine the religious policy of the Republic which is one of the controversial issues of Turkey. In The source of the debate there is the implementation to the religion of the new state at the beginning of the 20th century which was established as a nation-state. The most important period of the republic is emphasized by examining these applications accompanied sociological analysis of historical experience. Religious policy of the republic is trying to grasp in a holistic manner by mentioning the four differences revealing the basic characteristics of religious policy during this period. In this study, the republic's religious policy are determined asa a composition that the functional use of Islam in the National Struggle, and after the establishment of the republic the religion-state separation arising from the rupture of institutional bonds, in the nation-building process, by interfering the religion and the national religion fiction suitable to the structure of Turks and secularization effort for seperating the religion from the world.

Bu çalışmanın amacı, `Millî Şef` ya da `İnönü Dönemi` olarak da bilinen 1938-1950 yılları arasında yaşanan dinî hayatı temel dinamikleriyle ortaya koymak ve günümüze yansımalarını psikolojik bir bakış açısıyla irdelemektir. Bu kapsamda öncelikle dinî hayatın içinde yaşandığı ortam hakkında detaylı bilgi verilmiş, daha sonra dönemin dinî hayatını etkileyen faktörler üzerinde durulmuştur. Önemli bir değişim ve dönüşümün yaşandığı bu yıllarla ilgili elde edilen veriler, dönemi yaşayanlarla yapılan mülakatlar ile zenginleştirilmiştir. Neticede dönemin dinî hayatının, içinde bulunduğu sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik atmosferden büyük oranda etkilendiği, ancak buna rağmen kendi içinde bir gelişim seyri takip ederek günümüz dindarlığı üzerinde etkili olduğu ve bazı açılardan aralarında benzerlikler bulunduğu görülmüştür. The aim of this study is to reveal the religious life during the period known as `National Chief` or `Inönü Period` between the years 1938-1950 with all its dynamics, and to probe its reflections to the present from psychological perspective. Within this study period, firstly, detailed information has been given about the environment people live their religious life in. Later, the factors, which affected the religious life of that period, have been focused. The data related with that period when an important change and transition happened, has been enhanced by the interviews held with the people who lived during that period. As a result, it has come out that religious life of that period had been affected to a great extent by socio-cultural, socio-economic and socio-political atmosphere; however, it has reflected on the religiousness perception of the present by following an improvement progress in itself. Also, it has been seen that religiousness perception of that period and today's world have some similarities. 359

Arnavutluk'ta din sosyolojisiyle ilgili yapılan çalışmaların sayıları pek azdır. Bu konuyu ele almamızın ilk nedeni Arnavutluk'ta Komünizm döneminde dini hayatın hiç ele alınmamış olmasıdır. İslam dininin demokrasi dönemine kadar varlığını nasıl koruduğu ve hangi yoldan geçtiği bilinmemekte, gençler hatta orta yaşlılar bile komünizm döneminde dinin çektiği ızdırapları hatırlamamaktadırlar. Burada biz sadece Müslümanlara yapılan uygulamalar değil, Hıristiyanlara karşı yapılan haksızlardan da bahsetmeye gayret edeceğiz. Çünkü bu dönemde dini müesseseler yıkılırken sadece camiler değil, kiliseler de yıkıldı. Ancak tezde, söz konusu din politikalarının özellikle Müslümanların dini hayatını nasıl etkilediğini ortaya koymaya çalışılmıştır. There are less number of studies are held related to religion sociology in Albania. Having been studied mostly by Christian Scholars not Islamic Scholar, these works show us they are studied according to Christian Belief. The first reason why we interested in this topic ?Formal Religion Policy in Albania And Its Effects of Religious Life (1944 - 1985)? is that it has not been studied before during Communist Regime in Albania. Until the Democracy Period how Islam Religion be alive, what kind of struggles has it lived is completely unknown. Both elderly and youngsters are unable to remember the gloomy and grief days of that period. We try to express wrongs towards not only Islam but also Christian Religion in our study. Since, in that period mosques and churches were demolished at the same time by the regime followers. Despite the fact that this thesis is interested in either Muslims or Christians, it tells about today?s Muslims and Christians. 104

Gerek dünya tarihinde gerekse Türkiye tarihinde modernleşme süreci içerisinde yer alan en önemli aktörlerden birisi kuşkusuz dindir. Bütün tartışmalar, yapılacak değişiklikler bir şekilde din ile irtibatlıdır. Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine doğru gidilen tarihsel süreçte iktidar-muhalefet ilişkilerinde, ıslahat-modernleşme hareketlerinde; din, tarafların şekillenmesinde, güç dengelerinin değişmesinde ve nihayet ortaya çıkan değişimin karakterinin belirlemesinde ciddi anlamda etkili olmuştur.Bu çalışmada, öncelikle kuramsal ve tarihsel çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Dinin tarihsel süreç içerisindeki yeri ve bu süreçte ortaya çıkan kavramları ve Türkiye Cumhuriyeti'ndeki din politikalarını anlayabilmek adına tek parti olgusu değerlendirilmeye çalışılmıştır. Osmanlı İmparatorluğunun yaşadığı değişim süreci içerisinde dinin yerine kısaca değindikten sonra Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş aşamasında ve sonrasında ortaya çıkan tek partili yönetimde din algısının nasıl olduğu konusuna değinilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ana bölümü olan çok partili hayata geçiş evresinde, tek partili sistemden çok partili sisteme dönüşüm atmosferinde dinin konumunda bir değişiklik olup olmadığını, varsa din alanında nasıl bir değişiklik olduğunu ya da bu iki dönem arasında bir süreklilik ilişkisi olup olmadığı irdelenmeye çalışılmıştır. Bu yapılırken iktidar-muhalefet ilişkileri, sosyo-ekonomik değişim ve düşünce hayatı göz önünde tutulmaya gayret edilmiştir. Çalışma içerisinde hem dönemler arası sürekliliklere hem de kopuşlara vurgu yapılmaya çaba gösterilmiştir. Tek partili sistemden çok partili hayata geçişte din konusunda değişen uygulamaların nasıl bir süreklilik içerdiğini veya nasıl bir değişim süreci yaşandığını göstermek şüphesiz çalışmanın hedefleri açısından büyük önem arz etmektedir.Günümüz Türk demokrasisinin sorunlarına, üzerinde durduğu meselelere bakıldığında muhakkak ki bu geçişin etkileri görülecektir. Sistemin nasıl bir temele oturduğu, tarihin akışının nasıl bir seyir izlediği iyice anlaşıldığında, bugünün meselelerine daha sağlıklı yaklaşabilmek mümkün olacaktır., One of the most important actors in the modernization process both in World and Turkey history is undoubtedly religion. In the power-opposition relations, reform-modernization movements in the historical period of moving from Ottoman Emperor to Republic of Turkey; religion, has been literally effective in forming the political sides, changing of the power balance and identification of the final change.In this study, we tried to describe the theoretical and historical outline. The place of the religion in the historical process and the concepts appeared in this process and endeavour to evaluate concept of single-party to understand religion policies in Republic of Turkey. In the transition process to multi-party system which is the main part of the study, we intended to discuss whether there is a change in the place of the religion during the transition to multi-party system rather than single party system itself, if so, what kind of a change occurred in the place of religion or whether there?s a permanency religion between these two period. We think showing what kind of the permanency the changed practice of religion includes or what kind of a changing process occurred is important in terms of benefit of the study.Looking to problems of current Turkish Democracy, to the points it emphasizes, we will see the effects of this change over. It will be possible to have a vigorous approach towards current issues if what basis the system relies on, what kind of course stream of history follows is fully understood.

Dünya tarihine yön veren önemli olaylardan biri olan Moğol istilası, XIII. asrın din tarihi açısından da büyük bir etkiye sahiptir. Moğollar kendi din ve inançlarının yanında istila ettikleri bölgelerdeki dinlere ve din adamlarına genel manada büyük bir hoşgörü ile yaklaşmışlardır. Buna mukabil kendi yasalarıyla çelişen dini ritüellere karşı da despotça müdahaleden geri kalmamışlardır. Her ne kadar Moğollar, dinler arasında dengeli bir tutum sergilemeye çalışsalar da bu denge dönemin Büyük Han ve mahiyetinin inanç ve düşüncesi çerçevesinde şekillenmiştir. Moğollar kendi Şaman inançlarının yanında diğer dinlere karşı da meraklı olmuşlar, daha önce Moğol kabileleri arasında yayılan Nasturilik ile beraber İslamiyet, Yahudilik, Budizm, Taoizm ve Mani dini gibi diğer dinler de Moğollar arasında yayılma imkânı bulmuştur. Moğol Hanlarının dini inanç ve uygulamaları ile diğer devletlerle olan ilişkilerinde dinin etkisi ele alındı. İlhanlı Hanlarının dini inançları, tebaasına karşı dini siyasetleri izah ederek Anadolu'daki dini ve tasavvufi zümrelerle ilişkilerinde dini politikalarına değinildi. Anadolu'da Türkmenler, Ahiler, Ekberiler, Bektaşiler ve Kübreviler gibi Moğol karşıtı dini zümrelerin tavırları ve Moğolların bu gruplara karşı uyguladıkları asimilasyon politikaları anlatıldı. Bunlara karşı Moğol yanlısı Kalenderî gruplar, Hristiyan halklar ve Moğol muhalifi olmayan Mevlevilerin Moğol dini siyasetindeki rolleri ele alındı. Son olarak ta İlhanlıların dış siyasetlerinde dinin etkisine değinildi. Moğolların Abbasi Halifeliği ile ilişkileri, Sünni İslam dünyasına karşı Moğol siyasetinde Şîîlerin etkisi irdelendi. İlhanlıların Altınordu ve Memlûklerle ilişkilerinde dinin rolü dönem dönem ele alınarak değerlendirildi. Ayrıca İlhanlıların Ortodoks ve Katolik Hristiyan dünyasıyla münasebetleri ve onlarla ilişkilerindeki dini unsurlar ve İlhanlı tebaası arasındaki Hristiyanların bu ilişkilerdeki etkileri anlatılmıştır., One of the most important events that shaped the world history, the Mongol invasion has a major effect from the point of religious history in XIII. century. Besides their own religion and beliefs, Mongols approached with a big tolerance to the religion and the religious leaders in the regions that they invaded. In the other hand, they didn?t stop intervering domineeringly to religious rituals which were contradicted with their own rules. Allthough Mongols tried to act in balanced manner among the religions, this balance had shaped with in the frame of Great Khan?s belief and idea of that period. Besides their own Shamanist beliefs, Mongols interested in the other religions; and as well as Nestorian Christianity which previously spreaded among Mongolian tribes, the other religions like Islam, Judaism, Buddhism, Taoism and Manichaeism has penetrated into Mongols. As well as Mongol Khans? religious beliefs and practices, religion effects in their relations with other states were discussed. İlkhanid?s religious policies in their relations with religious and Sufistic groups in Anatolia have been mentioned by explaining Ilkhanid Khans? religious beliefs and their religious diplomacies towards their vassals,. The attitudes of anti-Mongols religious groups like Turkmens, Ahi, Ekberi, Bektashis and Kubrevi, and the assimilation policies applied by Mongols against these groups have been explained. On the other hand pro-Mongols Kalender groups, Christian peoples and Mevlevis that not opposite to Mongols and their roles in Mongol religious policy were discussed. And finally, the religious influence of Ilkhanids foreign policy were mentioned. Relations between Mongols and the Abbasid Caliphate, the effects of Shiites against Sunni Islam world in Mongol policy were examined. The role of religion in relations of Ilkhanids with Golden Horde and Mamluks were periodically evaluated. Also, the relations of Ilkhanids with Orthodox and Catholic Christian world and the religious elements in their relations and the effects of Christians among İlkhanid vassals have been explained.

Uluslararası İlişkiler disiplini, ?Batı orijinli? kabul edildiğinde dinle olan ilişkisinin tarihî seyri de doğal olarak Batı ve Hıristiyanlık tarihînden ayrı düşünülemeyecektir. Fakat bu durum, aynı tarih diliminde dünyanın geri kalanının tarihîn akışı içindeki rolünün görmezden gelinmesi sorununa yol açmaktadır. Dinin dış politikada belli zamanlarda belli boyutlarda ve değişik şekillerde etkili olduğu görülmektedir. Uluslararası İlişkiler, dış politika ve din arasındaki ilişkinin çoğu zaman açık ve net olduğu düşünülse de siyasetin doğası gereği karmaşık bir yapıda olduğu görmezden gelinmemesi gereken bir gerçektir. Bir başka nokta İslam dininin Uluslararası İlişkiler kuramı devletlerarası hukuk bağlamında oluşmuştur. Konuya devletlerarası hukuk penceresinden bakıldığında oldukça zengin bir entellektüel birikime sahip olan İslam Hukuku, Uluslararası İlişkilerin günümüzdeki çok aktörlü yapısı düşünüldüğünde, yeni güncellemelerin yapılmasına ihtiyaç duymaktadır, When the discipline of International Relations is accepted as the ?Western originated?, the historical progress of its relation with religion naturally will not be thought as different from the history of the West and Christianity. But this condition causes to the problem, which is ignored the role of other people in the process of history at the same historical period. It is seen that religion has influence in foreign policy in particular times, dimensions and ways. However the relation between international relations, foreign policy and religion is usually thought as clear and evident, it is an irrefutable reality that it in a complex structure because of the nature of politics. Besides, the theory of International Relations of Islam Religion has been consisted in the context of International Law. When looked at the subject with the window of International Law, Islamic Law, which has a more rich intellectual accumulation, needs to be made new updates, when thought the present structure having multi-actors of international relations.

Sovyet yönetimi, hukuki açıdan dinle devletin katı bir biçimde ayrılığını öngörmüş ve din politikasının temeline ateizm propagandasını yerleştirmiştir. Ancak dar kapsamlı da olsa yasal çerçevede sağlanan din özgürlüğü ile bu özgürlüğün uygulamada hayata geçirilmesi arasında belirgin bir uyumsuzluk ortaya çıkmıştır. Ateizm propagandası, idari yaptırımların eşlik ettiği ve bazen de şiddet uygulamalarına kadar varan din karşıtı faaliyetlere dönüşmüştür.SSCB'nin dağılmasının ardından Kırgızistan'da devlet, yeni bir din-devlet ilişkisi biçimini benimsemiş: -her ne kadar bu konu ne entelektüel ne de siyasi açıdan tartışılmış olsa da- kendisini laik devlet olarak tanımlamış, dindarlar ve dini kurumlara geniş özgürlük alanları tanımıştır.Ancak hak ve özgürlükler açısından sağlanan geniş imkânlar toplumdaki dini yapının büyük ölçüde değişmesine öncülük etmiştir. 1990'ların sonlarına doğru, başlangıçtaki `heyecan`ın yerini `endişe ve şüphe` almıştır. Bu bağlamda dini yapılanmadaki dış aktörlerin üstlendiği rolü devlet ve toplum güvenliği açısından tehlikeli bulan devlet, bağımsızlığın ilk yıllarında verdiği geniş özgürlük alanlarını daraltma girişimlerine başlamıştır. Bunun akabinde de, Sovyetler Birliğinden miras alınan ve devletin din alanını tek taraflı olarak düzenlemesi ve yönetmesi gerektiği varsayımına dayanan değişik kurumsal yapılar oluşturulmuştur. Din alanındaki söz konusu politika değişikliği, yeni Din Kanunu ile zirveye ulaşmıştır.Ekonomik sorunlar, devletin yanlış ve eksik yapılanması, yetişmiş eleman yetersizliği, devletin istikrarsız uluslar arası ilişkileri vb. faktörler tutarsız ve çelişkili bir din politikasının hazırlayıcıları olmuştur.Anahtar kelimeler: Din-devlet ilişkileri, din-vicdan özgürlüğü, din politikası, misyonerlik faaliyetleri, Kırgızistan. Soviet rule purposed strict separation of state and religion according to the law and based atheistic propaganda on the religios policy. However, distinct incompatibility was arosen between religious freedom which was ensured in legal framework even though in a narrow circle and it's putting into practice. Atheistic propaganda were turned into antireligious activities accompanied with administrative sanctions and actions occasionally came up to violence.Whereupon the collapse of USSR, Kyrgyzstan adopted a new form of religion and state relation: defined itself as a laic state -although the matter of laity was discussed neither intellectually nor politically- and ensured wide freedom ranges for adherents and religious institutions.Nevertheless, the broad opportunities which were ensured in aspect of freedom and rights led to the enormous changes in religious structure in society.Towards the end of the 90's, in religious policy dominated `anxiety and mistrust` instead of early `enthusiasm`. Therefore the state considering the role of external factors as dangerous phenomenon for the state and society, began restrict wide freedom ranges which were given in the early years of independence. Were established various administrative bodies which were inhereted from the Soviet Union and based on the assumption that the state must one-sidedly organize and manage religious sphere. This policy change on religious field had reached the summit with the new Religious Law.The factors like economic problems, erroneous and inadequate structure of state, deficiency of skilled staff, unstable international relationships of state etc. were combination of circumstances for inconsistent and contradictory religious policy.Keywords : Religion-state relationship, religious-conscience freedoom, religious policy, missionary activities, Kyrgyzstan. 345

Yeniden Milli Mücadele Hareketi 1960lı 1970lı yılların Türkiyesine damgasını vuran bir harekettir. YMMH beş temel prensibe sahiptir: Anti-kapitalist, anti-Siyonist, anti-komünist, milli değerlere bağlı ve İslama saygılı. Bu hareketin insanlık tarihi kadar eski olan din olgusuyla ilişkileri, hareketin dine bakışı çalışmanın temelini oluşturmaktadır. İncelenen hareket hakkında ve onun dinle ilişkisi bağlamında yeterince bilgi bulunmamaktadır.Bu çalışmanın araştırma problemi, Yeniden Milli Mücadele Hareketinin oluşumunda din faktörünün ne derece etkili olduğu ve hareketin dini bir grup olarak kabul edilebilirliği şeklinde ifade edilebilir. Bu bağlamda çalışmanın amacı şu sorulara cevap bulmak olmuştur: Yeniden Milli Mücadele Hareketi kuruluşunda ne tür söylemler etkili olmuştur? Hareket kuruluş amaçları arasında dini ve manevi unsurları göstermekte midir? Yeniden Milli Mücadele Hareketi haiz olduğu özellikleri bakımından dini bir grup olarak değerlendirilebilir mi? Yeniden Milli Mücadele Hareketi mücadelesini sürdürürken yapmış olduğu kültür faaliyetlerinde(yayınlar, seminerler vb.) din faktörü ne derece etkili olmuştur? Kültür-din, siyaset- din ilişkileri bağlamında Yeniden Milli Mücadele Hareketi nereye yerleştirilebilir? Hareketin İslam, Yahudilik ve Hıristiyanlık dinlerine bakış açısı nedir?Bu sorulara cevap ararken literatür taraması yapılmıştır. Öncelikle hareketle ilişkilendirilen kavramları açıklamak amacıyla Din Sosyolojisi kaynaklarına başvurulmuştur. Yeniden Milli Mücadele Hareketi'nin Din Sosyolojisinin kavramları açısından değerlendirileceği bölümde Hareketin yayınlarından olan Yeniden Milli Mücadele Dergisi, Pınar Dergisi, Gerçek Dergisi gibi hareketin temel görüşlerinin yer aldığı kaynaklar kullanılmıştır. Ayrıca konu olan hareketin tarihi bir hareket olması bakımından o dönemi yakından yaşamış kişilerle kişisel görüşmeler yapılmıştır.Bu çerçevede yapılan çalışmalar neticesinde Yeniden milli Mücadele Hareketi'nin doğuşunda ve Kültür çalışmalarında din faktörünün etkili bir unsur olduğu tespit edilmiştir. Aynı zamanda hareketin sırf dini alanda değil bir millet mücadelesinin ihtiyaç duyabileceği her alanda(sosyal, siyasi, kültürel, iktisadi vb.) çalışmalar yaptığı, dini hassasiyetleri yüksek siyasi bir kadro hareketi olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca hareketin hiçbir şiddet olayına karışmayışının sebeplerinden en önemlisi, hareketin mensuplarının sahip olduğu dini hassasiyetlerdir. Bu yönüyle bakıldığında çalışmanın bulgularının günümüz sosyal-siyasal hayatı için önemli noktaları olduğu söylenebilir.Anahtar Kelimeler: Din, Dini grup, Yeniden Milli Mücadele Hareketi, siyaset-kültür-din ilişkisi National Struggle Movement Again-Yeniden Mili Mücadele Hareketi or YMMH- has been a very effective end impressive movement in Turkey during 60s and 70s. YMMH has been five basic principles: Anti-capilatist, anti-Zionist, anti-communist, committed to national values and respectful Islam. Relations between YMMH and theological science are the foundation of this study. There doesn?t exist enough information about this relations and the movement.The main purpose of this thesis is the affect of religious and spiritual factor in the foundation of ?Yeniden Milli Mücadele Hareketi?. Main purpose of this thesis can be expressed with the answers of those questions: Which declarations are crucial in the base of YMMH? Are the religious and spiritual beliefs among the aims of this movement? Can it be considered as a religious oriented community? What is the effect of religious thoughts in cultural activities (seminars, publications)? How can YMMH be considered in the aspect of culture-theology, politics-theology relations? What is the point of view toward Islam, Judaism and Christianity?Theological resources have scanned during the preparation of this thesis. Especially, Yeniden Milli Mücadele, Pınar, Gerçek journals which are the movement-oriented publications are the most used publications.As a result, religious thoughts can be considered as an important an effective part in formation of Yeniden Milli Mücadele Hareketi. YMMH can be considered as not only in religious area but also in financial, cultural and political area. Furthermore, YMMH has never been a part of anarchist movements by officially because of its respect to Islam. Finally, it can be considered that results of this thesis are very important for contemporary social and political thoughts in our country.Keywords: Religion, Religion-oriented group, Yeniden Milli Mücadele Hareketi, relation between politics-culture-religion. 128

Bu tezde tek parti dönemi din politikaları, Osmanlı modernleşmesinin bir sonucu olarak değerlendirilen inkılâplar zemininde ele alınmıştır. Tek parti dönemi din politikalarının değişimi ise ?intibak? kavramı çerçevesinde açıklanmıştır.Osmanlı Halife-Sultan sisteminden laik devlet sistemine geçiş, devrimsel olmaktan ziyade evrimsel bir nitelik arz eder. Türkiye Cumhuriyet'i Osmanlı modernleşme politikasının neticesidir. İki dönem arasındaki temel fark ise din-devlet ilişkilerine yönelik yaklaşımları olmuştur. Dini/geleneksel kurumların/oluşumların feshedilmesi, hukuk ve siyasi düzenin laikleştirilmesi yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Bu yeni ulus-devlette daha merkeziyetçi, modernist ve seküler politikalar uygulanmıştır. Ancak çok partili düzene geçişle birlikte politik tavırda bir değişim söz konusu olmuştur. Öte yandan, özel bir konuma sahip olan Diyanet İşleri Başkanlığı kurumu da tek parti dönemi din politikaları zemininde ele alınmalıdır. Bu minvalde bu tezde, Diyanet İşleri Başkanlığı'nın bir kamu hizmeti ve kontrol aracı olmanın dışında ulus-inşası sürecinde de bir role sahip olduğu da öne sürülmüştür.Anahtar Kelimeler: Din Politikaları, Tek Parti Dönemi, Din-Devlet İlişkileri In this thesis, the religious policies during single party period are discussed based on the secular reforms, which are considered as result of Ottoman reforms. The change in the religious policies during single party era is explained by using the concept of ?accomodation?.The process of transformation from Ottoman Caliphate-Sultan system to secular state system is more evolutionary rather than being revolutionary. The republic of Turkey is the conclusion of the modernization policy of Ottoman Empire. The main difference between two eras is the way of approach to the relation between religion and state. Abolition of religious/traditional institutions/organizations and secularization of law and political order led a new era in Turkey. In that new nation-state, more centralist, modernist and secular policies have been imposed. However, the political attitude has changed after passing to the multi-party system. On the other hand, Presidency of Religious Affairs, which has a special status, should be understood based on religious policies of single party. In this way, it is also asserted in this thesis that the Presidency of Religious Affairs has also had a role in nation-establishment process other than being a public service and a control means.Keywords: Religious Policies, Single Party Period, Religion-State Relations 98

189

287