Search

Yüksek Lisans Tezi, Koku emisyonlarını oluşturan bileşenler önemli hava kirletici parametreler konumundadır. Bu emisyonlar insanları rahatsız edici ve hayat standartlarını etkileyici özelliktedir. Koku emisyonları endüstriyel prosesler, depolama ve transfer işlemleri, atık bertaraf prosesleri, durgun su kütleleri, doğal çürüme olayları gibi kaynaklar tarafından oluşmaktadır. Oluşan kokular şikayetlere sebep olduğu için 2013 yılında Koku Oluşturan Emisyonların Kontrolü Hakkında Yönetmelik yürürlüğe girmiştir. Bu çalışmada amaç, şeker endüstrisinin önemli bir sorunu olan koku probleminin kaynaklarının belirlenmesi, koku kaynaklarından biri olan pancar yıkama suyunda koku yapan kimyasalların tanımlanması ve pancar yıkama suyunda koku yapan kimyasalların arıtımı için ozon bazlı oksidasyon proseslerinin etkinliğinin araştırılmasıdır. Konya Bölgesi’nde pancardan şeker üretimi yapan örnek fabrikadan pancar yıkama suyu numuneleri alınmıştır. Atıksu numuneleri 2020/2021 kampanya dönemi, Ekim-Kasım sezonuna aittir. Koku kaynağı bileşenlerin numunelerden ayrılmasında ultrasonik ekstraksiyon tekniği uygulanmış ve bileşenler HPLC/UV’de belirlenmiştir. Atıksu örneklerinde kokudan en çok sorumlu tutulan üç bileşen olan asetik asit, bütirik asit ve propiyonik asit analizleri yapılmıştır. Pancar yıkama suyu numunelerinde aynı zamanda pH ve Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) analizleri yapılmıştır. Oksidasyon proses veriminin değerlendirilmesi amacıyla Toplam Organik Karbon (TOK) analizleri yapılmıştır. Oksidasyon prosesi için öncelikle 1 mg/L ozon tek başına kullanılmıştır. Daha sonra O3/H2O2, Fenton, Fenton/O3 prosesleri değerlendirilmiştir. Pancar yıkama suyundan Ekim-Kasım 2021 tarihleri arasında alınan 61 adet atıksu numunesinde KOİ yükü sıfırdan 8980 mg/L’ye çıkmıştır. Sezon başında 7,25 olarak ölçülen pH değeri sezon sonunda 6 olarak ölçülmüştür. Sezon başlangıcında ölçülemeyen organik asitlerin konsantrasyonu zamanla yükselerek asetik asit için 0,0036 mg/L; butirik asit için 0,0060 mg/L ve propiyonik asit için 0,0043 mg/L seviyesine ulaşmıştır. Organik asitlerdeki artış KOİ artışı ile paralel olarak gerçekleşmiştir. Organik asit miktarındaki artış atıksudaki pH değerinin de düşmesine neden olmuştur. Alınan 8 örnekte pH değeri 7,25’ten 5,8’e düşerek asidik şartlar oluşmuştur. O3 ve O3/H2O2 birleşik sistemi ile yapılan arıtım sonucunda yalnız %5 TOK giderimi sağlanabilmiştir. Fenton ve Fenton/O3 birleşik sistemi ile yapılan arıtım sonucunda ise yaklaşık %20 TOK giderimi sağlanabilmiştir. Yüksek organik kirlilik yükü nedeniyle oksidasyon yöntemleri ile başarılı organik madde giderimi elde edilememiştir., Components that make up odor emissions are among important air pollutant parameters. These emissions disturb people and affect living standards. Odor emissions are generated by sources such as industrial processes, storage and transfer processes, waste disposal processes, stagnant water bodies, natural decay events. Since the odors cause complaints, the Regulation on the Control of Odor-Creating Emissions entered into force in 2013. The aim of this study is to determine the sources of the odor problem, which is an important problem of the sugar industry, to identify the chemicals that cause odor in beet washing water, which is one of the odor sources, and to investigate the effectiveness of ozone-based oxidation processes for the treatment of odor causing chemicals in beet washing water. Beet washing water samples were taken from the sample factory that produces sugar from beet in Konya Region. Wastewater samples belong to the 2020/2021 campaign period, October-November season. Ultrasonic extraction technique was applied to separate the odor source components from the samples and the components were determined by HPLC/UV. Acetic acid, butyric acid and propionic acid, which are the three components most responsible for odor in wastewater samples, were analyzed. At the same time, pH and Chemical Oxygen Demand (COD) analyzes were made for beet washing water samples. In order to evaluate the oxidation process efficiency, Total Organic Carbon (TOC) analyzes were carried out. For the oxidation process, first of all, 1 mg/L O3 was used alone. Then, O3/H2O2, Fenton, Fenton/O3 processes were evaluated. The COD load increased from zero to 8980 mg/L, in 61 wastewater samples taken between October and November 2021 from the beet washing water. The pH value, which was measured as 7.25 at the beginning of the season, was measured as 6 at the end of the season. The concentration of organic acids that could not be measured at the beginning of the season, increased to 0.0036 mg/L for acetic acid; reached 0.0060 mg/L for butyric acid and 0.0043 mg/L for propionic acid, over time. The increase in organic acids occurred in parallel with the increase in COD. The increase in the amount of organic acid caused a decrease in the pH value of the wastewater. The pH value decreased from 7.25 to 5.8, resulting in acidic conditions, in 8 samples taken for organic acid analysis. Only 5% TOC removal was achieved, as a result of the treatment carried out with the O3 and O3/H2O2 combined system. Approximately 20% TOC removal was achieved as a result of the treatment carried out with Fenton and Fenton/O3 combined systems. Due to the high organic pollution load, successful organic matter removal by oxidation methods could not be obtained.

Şeker, şeker kamışı ve şeker pancarından üretilen insanlar tarafından çok yoğun bir şekilde tüketilen kristal halinde bulunan tatlı bir gıda maddesi olarak günlük hayatımızda sıklıkla yer almaktadır.Şeker bir gıda maddesi olmasının ötesinde çok önemli boyutları bünyesinde taşımaktadır. Ülkelerin tarım ve ekonomi politikasında önemli bir yeri olan şekerin ülke ekonomisi, insan sağlığı, tarım alanlarının kullanımı, istihdam, sanayi ve dış ticaret gibi birçok alanda etkili olduğu görülmektedir. Ülkelerin bu yüzden sadece şekere yönelik politikalar geliştirdiği, şeker politikasını takip etmek için kurum ve kuruluşlar işlettiği bilinmektedir.Bu çalışmada çeşitli değişkenlerin şeker fiyatları ve şeker ihracatı üzerindeki etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırma kapsamında şeker ihracatına etki edebileceği değerlendirilen 1998-2018 dönemine ait 13 adet değişkenden istifade edilmiş, tüm veriler yıllık dönemler şeklinde analize dâhil edilmiştir. Yıllara bağlı olarak elde edilen istatistiksel veriler SPSS paket programı ile analiz edilmiştir.Çalışma sonucunda Türkiye şeker fiyatı üzerinde dünya şeker fiyatının yüksek düzeyde pozitif etkiye ve Türkiye şeker üretiminin ise orta düzeyde negatif etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. Türkiye şeker üretim alanının Türkiye şeker fiyatını negatif anlamda yüksek düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. Türkiye şeker ithalatının da Türkiye şeker fiyatını orta düzeyde negatif anlamda etkilediği tespit edilmiştir. Türkiye pancar üretimi çiftçi sayısı ve Türkiye pancar üretim alanının şeker üretimini yüksek düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. Türkiye'nin şeker ihracatının Türkiye ve Dünya şeker fiyatlarından pozitif anlamda orta düzeyde etkilendiği tespit edilmiştir.Anahtar Kelimeler: Şeker, şeker fiyatları, şeker ihracatı Sugar is frequently found in our daily lives as a sweet food which is produced from sugar cane and sugar beet and consumed very intensely by people. Sugar is a very important dimensions beyond being a food. Sugar, which has an important place in the agricultural and economic policies of the countries, appears to be effective in an area such as country economy, human health, use of agricultural land, employment, industry and foreign trade. It is therefore known that countries only develop policies for sugar, and operate institutions and organizations to follow sugar policy.The aim of this study was to investigate the effects of various variables on sugar prices and sugar exports. Within the scope of the research, 13 variables belonging to 1998-2018 period, which are considered to be effective on sugar exportation, were utilized and all data were included in the analysis as annual periods. Statistical data were analyzed by means of SPSS package program.As a result of this study, it has been found that world sugar prices have highly positive effect on domestic sugar prices, and sugar production in Turkey have mildly positive effect on domestic sugar prices. It has been revealed that Turkey sugar producing areas affect domestic sugar prices highly negative, and, Turkey's sugar imports affect sugar prices moderately negative. It has been found that Turkey beet production and the number of farmers has been found to highly affect sugar beet production areas, and, Turkey and the world sugar price affect Turkey's sugar exports positively.Keywords: Sugar, sugar prices, sugar exports 112

Beslenme alışkanlıklarının şekillenmesinde, güç dengelerinin değişmesinde ve dünya sanayii tarihinde `şeker` maddesi önemli bir yer tutmaktadır. Şeker kamışı ve pancarından şeker elde etme yöntemleri keşfedildikten ve şeker üretimi için gerekli teknolojinin geliştirilmesinden bu yana şeker, toplumların sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal alanlardaki ilişkileri belirleyici bir faktör haline gelmiştir.Türkiye'de şeker üretimi, şeker pancarından yapılmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde şeker tüketimi lüks olarak görülmüştür. İthal edilen şekerin üretimi için birkaç defa şeker fabrikası açma girişimi gerçekleşmiş ancak bazı siyasal ve ekonomik nedenlerden dolayı başarılı olamamıştır. Cumhuriyet döneminde ise, 1920'ler, 1930'lar ve sonrasında `Milli İktisat` anlayışı çerçevesinde şeker fabrikaları açılması, dolayısıyla yerli şeker üretiminin gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu politikalar, ücretli emeği de belirginleştirmiştir. 1950'lerde ise, ekonomide liberal politikalar benimsenmiştir. Tarıma dayalı sanayiyi ilerletme çabaları içinde öncelik şeker fabrikalarının teknolojik gelişiminin sağlanması olmuştur. 1950'lerde ve sonrasında istihdam politikaları ve uygulamaları, şeker fabrikaları ve işgücü sayısını artırmış, çalışma hayatında değişiklikler yaratmıştır.Bu çalışmada, Türkiye'de şeker sanayiinde, kuruluşundan 1960'a kadar geçen süreçte işgücünün vasıflılık durumları, çalışma şartları, ücretler gibi konular incelenecektir. Tarihsel, sosyal, siyasal ve ekonomik süreçte şeker fabrikalarında çalışanların durumunun nasıl değiştiğine ve bütün gelişmelerin ışığında bugünkü özelleştirme politikalarına ve şeker sanayinin son durumuna da değinilecektir. `Sugar` plays an important role in shaping dietary habits, changing power balances and in the world industrial history. Since the discovery of producing sugar from sugar cane and sugar beet and the development of the technology required for sugar production; sugar became a determinant factor in the social, cultural, economic and political relations.In Turkey, sugar is produced from sugar beets. During Ottoman Empire, sugar consumption was seen as a luxury. Several attempts were made to open sugar factories in order to produce sugar; however due to some political and economic reasons those attempts were not successful. During the Republican period, in the basis of the `National Economy` perception in the 1920s, 1930s and later on, it was foreseen that the sugar factories would be opened and thus domestic sugar would be produced. These policies have also made wage labor more evident. In the 1950s, liberal policies were adopted in the economy. Priority has been given to the technological development of sugar factories in efforts to advance industry based on agriculture. In the 1950s and later on, employment policies and practices increased the number of sugar factories and labor force and also created changes in working life.In this study, issues such as labor-skills status, working conditions and wages in the sugar industry in Turkey in the period from the establishment of factories till 1960s will be analyzed. The changes in the situation of the workers in the sugar factories in the historical, social, political and economic processes, the latest situation of the sugar industry and the current privatization policies will also be handled in the light all those developments. 89

Türkiye Şeker Sanayi Türkiye ekonomisi için etkisi güçlü ve ekonominin gelişmesi adına itici bir kuvvete sahip bir sektördür. Kuruluşu ilk olarak özel teşebbüs yoluyla Uşak'lı Molla Ömer Oğlu Nuri Şeker tarafından başlatılan Türkiye'de ki şeker sanayinin rekabet edilebilirliğini yükseltmek için politika yapıcılarının belli başlı düzenlemeleri ile Şeker Sanayi etkinlik ve verimlilik bağlamında düzeltilmeye çalışılmıştır. Bu politikalardan biri olan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.'nin özelleştirilme kapsamına alınması nedeniyle, bölgemiz ekonomisine olan etkilerini Veri Zarflama Analizi ile (2009-2015 yılları arasında) incelenen çalışma beş bölümden oluşmaktadır.Çalışmanın giriş bölümünde kısaca araştırmaya konu olan performans kavramı, verimlilik ve etkinlik gibi kavramlara yer verilmişken, ikinci bölümde şeker sanayinin günümüze kadar süregelen tarihçesine genel bir bakış açısıyla değinilirken, üçüncü bölümde kullanacağımız metadoloji ve ardından etkinlik ve verimlilik analizine dördüncü bölümde yer verilmiştir. Etkinlik ve verimlilik analizleri sonucu etkinsiz çalışan fabrikalarımız; 2009 yılında Erciş Şeker Fabrikası, 2010 yılında Kars Şeker Fabrikası, 2011 yılında yine Kars Şeker Fabrikası, 2012 yılında Erciş ve Muş Şeker Fabrikaları, 2013 yılında Erciş ve Kars Şeker Fabrikaları olarak belirlenirken, neden etkinsiz olduğu ile alakalı yorumlara yer verilmiştir. Beşinci bölümde ise araştırmaya konu olan beş fabrikanın araştırma sonuçlarının genel bir değerlendirilmesi ve fabrikaların etkin çalışması için gerekli önerilere yer verilerek, bölge ekonomisi adına fabrikalarımızın özelleştirilme kapsamında nasıl bir değerlendirmeye tabi tutulması gerektiğine yer verilmiştir.Anahtar Kelimeler: Özelleştirme, Analiz, T.Ş.F.A.Ş, Etkinlik Turkey Sugar Industry is a sector with a driving force in our country on behalf of the development of our strong economy and implications for the economy. Establishment was first attempted to fix the effectiveness and efficiency of the sugar industry in the context of certain arrangements Molla Omer born to Usak son of our country initiated by Nuri Şeker, Sugar policy makers to improve the industry's competitiveness through private enterprise.Because of this policy, which is one of Turkey Sugar Factories Inc. to be the scope of privatization, our region and the effects of DEA with the economy (2009-2015 between the years) study will examine it consists of five sections.Performance Concepts, which are subject to briefly study the introduction of the study, productivity and concepts such as event locations Given this, while referring to the terms of an overview of the ongoing history to today's sugar industry in the second part, we will use the third part of methodology, and then is given in the fourth section of the effectiveness and efficiency analysis.Effectiveness and efficiency analysis of our results inefficient factory workers; In 2009 Ercis Sugar Factory in 2010. Kars Sugar Factory, still Kars Sugar Factory in 2011, Ercis in 2012 and Mus Sugar Factory, determined as of Ercis and Kars Sugar Factory in 2013, the cause associated with it is inefficient is given to reviewers.In the fifth part of the overall evaluation of the research results of the five factories which are subject to research and by accommodating the proposals necessary for the effective operation of the plant, the region covered by the privatization of our factory on behalf of the economy, given how the place should be subject to an assessment.Keywords: Privatization, Analysis, T.Ş.F.A.Ş, Events

Çalışmanın amacı, `Türkiye'de Cumhuriyet'in kuruluş yıllarında bir fail olarak devletin davranış biçimi iktisadi açıdan nedir?` sorusuna cevap aramaktır. Söz konusu cevabın yalnızca bir boyutu olacak şekilde, şeker sanayinde, devletin ve firmaların veya fabrikaların amaç fonksiyonları araştırılmıştır. Bu doğrultuda, önce, kanun metinleri, seçilmiş resmi metinler ve veriler incelenmiştir. Daha sonra, kalibrasyon yoluyla şeker sanayi modellenmiştir. Elde edilen bulgu şöyledir: Devlet, 1926-1938 döneminde ya kâr maksimizasyonuna daha az fakat tüketici rantı maksimizasyonuna daha fazla ağırlık vermiş ya da iki amaca eşit ağırlık vermiştir. Bu bulgu, tek amacın sermaye birikimi olmadığını, yerli üretici için piyasayı genişletme amacına, en az sermaye birikimi kadar veya ondan daha fazla önem verildiğine işaret etmektedir. O halde, devletin rolünün devletçi-liberal karşıtlığını baştan varsaymaksızın incelenmesinin, bir fail olarak devletin rolünü daha anlaşılır kıldığı, yukarıdaki amaçların neden ve nasıl seçildiğinin araştırılması durumunda ise dönemin iktidarının iktisadi tasarımının açıklanabileceği düşünülmektedir.Anahtar Kelimeler : Türkiye, devlet, şeker sanayi, iktisadi tasarım. The aim of this study is to investigate an answer to the following question: `What was the behavior of the State as an agency in Turkey, from an economic point of view, during the period 1926-1938?` In the light of that question, the objective functions of the State and firms or plants are investigated. For this purpose, first, legal texts, selected official papers and the data are analyzed. Then, the sugar industry is modeled using calibration method. The result is as follows: The State gave either more weight to the consumer surplus maximization but less to the profit maximization or equal weight to those objectives during the period 1926–1938. This result points out the fact that the only objective was not capital accumulation, the State also gave importance to expand the market in favor of domestic producers. Thus, it is considered that investigating the role of the State without assuming statist-liberal controversy initially, makes clear the role of the State as an agency. One of the offers of this study is to analyze why and how those objective functions are chosen. It is considered that this future work makes clear the economic design of the State for the relevant period.Key Words : Turkey, state, sugar industry, economic design. 312

Bu çalışmada, elektrokoagülasyon yöntemi ile Şeker Fabrikası atıksuyunun arıtılabilirliği çalışılmış ve sistem parametrelerinin giderim verimi üzerine etkileri incelenmiştir. Sistem parametreleri olarak elektrot malzemesi, çözeltinin başlangıç pH'sı, akım yoğunluğu, karıştırma hızı, destek elektrolit türü ve konsantrasyonu seçilmiştir. Denemelerde Erzurum Şeker Fabrikası dengeleme havuzundan alınan şeker üretim prosesi atıksuyu kullanılmıştır.Elektrot olarak alüminyum ve demir kullanılmıştır. Demir ve alüminyum elektrot kullanılarak yapılan denemelerde, çözeltiye ilave edilen destek elektrolit KOİ giderim verimini artırırken, enerji tüketimini azaltmıştır. Alüminyum elektrotla yapılan denemelerde 2,143 mA/cm2 akım yoğunluğunda, 150 devir/dakika karıştırma hızında, başlangıç pH'sı 6'da, 100 mmol NaCl eklenmesi ile 180 dakikada KOİ giderimi %97,43'tür. Demir elektrotla yapılan denemelerde 4,286 mA/cm2 akım yoğunluğunda, 150 devir/dakika karıştırma hızında, başlangıç pH'sı 8'de, 100 mmol NaCl eklenmesi ile 180 dakikada KOİ giderimi %67,24'tür. In this study, treatability of waste waters of a sugar factory with electrocoagulation method has been studied and effects of system parameters over removal efficiency is investigated. Electrode material, initial pH value of the solution, current density, mixingrate type and concantration of supplemantary electrolyte have been selected as the system parameters, wastewater from sugar production process sampled from the balancing pool of the Erzurum Sugar Factory has been used in the experiments.The aluminium and the iron have been used as electrodes. In the experiments in which aluminium and iron have been used, supplementary electrolite added to the solution has increased the COD removal efficiency while it decreased the energy consumption. In the experiments with aluminium electrodes; at 2,143 mA/cm2 current density 150 rpm mixing rate and at initial pH of 6; COD removal has been obsorved as 97,43% in 180 minutes by adding 100 mmol NaCI. In the experiments with iron electrode; at 4,286 mA/cm2 current density, 180 rpm mixing rate and initial pH of 8; COD removal has been observed as 67,24% in 180 minutes by adding 100 mmol NaCI. 127

Alpullu Şeker Fabrikası, Cumhuriyetin ilk yıllarında Kırklareli ilinin Alpullu kasabasında, 5 Nisan 1925'te şeker fabrikalarının kurulması ve ayrıcalıkları hakkında kanunun kabul edilmesi sürecinde özel teşebbüsten doğan ve 14 Haziran 1925 tarihinde 500.000 TL sermaye ile teşekkül eden İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi tarafından kurulmuştur. Temeli 25 Aralık 1925 tarihinde atılan ve 26 Kasım 1926 tarihinde işletmeye açılan Alpullu Şeker Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk şeker üretiminin yapıldığı fabrika olmuştur.Alpullu Şeker Fabrikası, Osmanlı Devleti döneminde ithal edilen ve halkın çok pahalıya tükettiği şekerin ülke içinde üretilmesinde önemli bir paya sahip olmuştur. Bu tez çalışmasında Alpullu Şeker Fabrikası'nın kuruluşu, tarihi gelişimi, fabrika yönetimi, fabrikanın işleyişi, fabrika bünyesinde ve üretimindeki değişimler, fabrikanın ülke ekonomisine katkısı, kurulduğu bölgenin ekonomik ve sosyal hayatına yaptığı katkılar ortaya konulmaya çalışılmıştır.Bu tez çalışması Bilimsel Araştırmalar Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir.Anahtar Kelimeler: Alpullu, Şeker, Şeker Üretimi, İktisat Tarihi, Trakya, Kırklareli, Babaeski, Şeker Sanayii, Türkiye Sanayii, Tarım, Pancar, Cumhuriyet Dönemi. Sugar Works of Alpullu was founded in the first years of Republican Era in Alpullu which is a small town near Kırklareli. After having been approved the law of constitution and concession of Sugar Works on 5th April, 1925 by the government it had been constituted by Sugar Works of Istanbul and Thrace, a Turkish joint-stock Company, as a private enterprise with the capital of 500.000 TL on 15th June, 1925. Alpullu, whose foundation was laid on 25th December 1925 and opened up on 26th November 1926 has been the first sugar company in Turkey.The Sugar Works of Alpullu played a key part in producing sugar indoors whereas in Ottoman Era it had been imported and consumed expensively by public body. In this thesis, the establishment of Sugar Works of Alpullu, its historical development, the administration of the organisation, the process of the organisation, changes inside and production session, the support it gives to the national economy and also the nearby economical and social life.This thesis has been economically supported by Project Coordination Unit for Scientific Researches.Key Words: Alpullu, Sugar, Production of Sugar, History of Economics, Thrace, Kırklareli, Babaeski, Industry of Sugar, Industry of Turkey, Agriculture, Sugar Beet, RepublicanEra. 196

Pancardan şeker üreten ülkeler arasında önemli bir yere sahip olan Türk şeker sektörünün daha iyi bir konuma gelmesi rekabet avantajı sağlamasıyla mümkün olabilecektir. Rekabet avantajı elde etmek, performansın bileşenleri olan verimlilik ile etkinliği ölçmek ve denetlemekle sağlanabilir. Bu çalışmanın temel amacı, 1990-2010 dönemi için Türkiye şeker sanayinde faaliyet gösteren fabrikaların etkinlik ve verimliliklerini ölçmek ve 2011-2013 dönemi için öngörüde bulunmaktır. Ayrıca, 1990-2013 dönemi için gerçekleşen ve öngörülen değerler üzerinden firmaların etkinlik ve verimlilik durumlarının tespiti ve etkin olmayan firmaların etkin konuma gelebilmeleri için girdi ve çıktılarında yapmaları gereken düzenlemeleri ortaya koymaktır.Bu amaçları gerçekleştirmek üzere 1990-2010 dönemine ait panel verilerin kullanıldığı çalışmada Veri Zarflama Analizi ve Malmquist Toplam Faktör Verimliliği İndeksi yöntemleri her bir dönem için ayrı ayrı uygulanmış, teknik etkinlikteki değişme, teknolojik değişme ve toplam faktör verimliliğindeki değişme indeksleri hesaplanmıştır. Ayrıca, Stokastik Sınır Yaklaşımı yardımıyla stokastik sınır üretim fonksiyonu tahmininde bulunulmuş ve Yapay Sinir Ağları kullanılarak 2011-2013 dönemleri için girdi ve çıktılara yönelik öngörüler elde edilmiştir.Sonuç olarak, 1990?2010 yılları arasında Türkiye şeker sanayinin toplam faktör verimliliğindeki değişmenin yanısıra, CCR ve BCC modellerine dayalı olarak teknik etkinlik ve ölçek etkinliği değerleri tespit edilmiştir. İç Anadolu Bölgesinde üretim faaliyetinde bulunmanın, fabrikanın özel sektör mülkiyetinde olmasının ve günlük işledikleri pancar miktarının etkinliği arttırdığı görülmüştür. Ayrıca, 2011-2013 girdi ve çıktı değerleri öngörülerek yapılan tahminler sonucunda fabrikaların arttırmaları gereken çıktı ve azaltmaları gereken girdi miktarları tespit edilmiştir. Turkish sugar sector has an important place among the sugar beet-producing countries will be possible to come to a better location by providing a competitive advantage. To achieve competitive advantage, efficiency and productivity of performance measurement and controlling can be achieved with the components.The main objective of this study is to measure the productivity and efficiency of factories operating in the Turkish Sugar Industryfor the 1990-2010 periodand is to predict for the period 2011-2013.Besides, the actual and predicted values of efficiency and productivity status determination of the firms over the period for 1990-2013 and inefficient firms to come up with effective position in the input and the outcomes they need is to present arrangements.To achieve these goals, panel data used in the study for the period of 1990-2010, Data Envelopment Analysis and Malmquist Total Factor Productivity Index method applied separately for each period, technical change in activity, technological change and the change in total factor productivity indexes were calculated.Moreover, stochastic frontier production function was estimated by the help of estimation of stochastic frontier approach and using Artificial Neural Networks, inputs and outputs for the 2011-2013 period have been obtained for the predictions.As a result, between 1990-2010, the total factor productivity change in Turkish Sugar Industry, according to the CCR and BCC models, scale efficiency and technical efficiency values were determined.To engage in production in Central Anatolia, committed to being owned by the private sector and the daily amount of sugar beet factory activity was seen to increase.In addition, as a result of the estimates reflecting the assumption of the input and output values for 2011-2013, factories to increase their output and to reduce the amounts of input were determined.? 305

Avrupa'da, şeker sanayinin kurulması çalışmaları, XVIII.yüzyılda başladı. Osmanlı Devleti de, halkın şeker ihtiyacını karşılayabilmek için aynı dönemde girişimlerde bulundu. Özellikle XIX. yüzyılda başlatılan faaliyetler, daha kapsamlı bir çerçevede yaratılmaya çalışıldı. Fakat siyasi, ekonomik ve teknik sebeplerden ötürü başarıya ulaşılamadı.Kurtuluş Savaşı'nın başarıyla sonuçlanmasından sonra, kazanılan siyasi bağımsızlığın ekonomik zaferlerle taçlandırması yönünde ciddi adımlar atıldı. Bir tarım ülkesi konumunda olan Türkiye'nin, sanayileşme hamlelerinden birisi de, `'üç beyazlar'' olarak nitelendirilen; un, şeker ve pamuk alanında hayata geçirilecekti.Nüfusun temel ihtiyaç ürünlerinden birisi olan şekerin, yeterli miktarda üretilmesi gerekiyordu. Bu konuda dışa bağımlılıktan kurtulmak şarttı.Bu doğrultuda yapılan çalışmalar ve çıkarılan kânunlar neticesinde, her ne kadar temeli ilk olarak atılan fabrika olsa da, Alpullu Şeker Fabrikası'ndan sonra faaliyete geçen Uşak Şeker Fabrikası, şeker sanayinin kurulmasının öncüsü oldu. Bu iki fabrikadan sonra kurulan, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları ile ülkenin şeker ihtiyacı tamamen karşılandı.Cumhuriyet Dönemi ile birlikte kurulan şeker sanayi, Türk sanayileşme hareketinin öncüsü olarak, bir taraftan sanayi diğer taraftan zirai ve dolayısıyla da siyasi bakımdan ülkeyi bütünüyle alakadar eden bir unsur olarak ortaya çıktı. The beginning of sugar industry in Europe dates back to 18th century. Ottoman State also started its activities to meet the demand of citizens for sugar. Especially in 19th century those activities became enlarged. Yet, they could not reach success for various economic, political and technical reasons.After the war of independence, which ended in success, serious steps were taken to enrich political independence with economic victories. One of the industrial priorities of Turkey, which was a land of agriculture, was to realize development in the area of `?three whites??, that is, flour, sugar and cotton.Sugar had to be produced in a quantity to suffice because it was one of the basic needs of the population. Foreign dependence had to be avoided in this area.As a result of the efforts spent and laws passed, Uşak Sugar Factory took the lead in sugar industry although it was opened after Alpullu Sugar Factory. Following those factories, Eskişehir and Turhal Sugar Factories also served to meet the sugar demand of the country.Sugar industry which emerged with the Republican Era became a factor that concerned the whole country because of its lead in Turkish industrialization efforts not only industrially but also agriculturally and thus politically. 262

Bu çalışma özelleştirme programlarının uygulanması amacıyla çıkarılan yasaların gerekçelerinden biri olan kamu mülkiyetindeki işletmelerin etkinsizliği tartışmasını incelemiştir. Bu bağlamda çalışma hazırlanırken mülkiyeti kamuya ait olan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TŞFAŞ)'nin özelleştirme ihalesinin son aşamalara gelmiş olması ampirik kısımda elde edilen sonuçların önemini artırmıştır.Çalışmada, etkinsiz olduğu gerekçesiyle özelleştirme süreci devam eden TŞFAŞ'ne ait 25 fabrikanın etkinlik derecesinin ölçümü Veri Zarflama Analizi (VZA) çerçevesinde incelenmiştir. Ampirik sonuçların elde edilmesinde VZA modellerinden Malmquist Toplam Faktör Verimliliği Endeksi, BCC ve CRR modelleri TŞFAŞ'nin veri setine uygulanmıştır. Söz konusu modeller çerçevesinde elde edilen bulgulara göre etkin olmadığı gerekçesiyle TŞFAŞ'nin özelleştirilmesi iddiasının tutarlı olmadığı tespit edilmiştir.Anahtar Sözcükler: Veri Zarflama Analizi, Malmquist Toplam Faktör Verimliliği, BCC, CRR, Türkiye Şeker Piyasası, Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi, Özelleştirme. This study analyses the discussion on the inefficiency of public ownership enterprises, which is one of the reasons of enacting law for realizing privatization programme. In this context, during the preparation of this study a public owned company, Turkish Sugar Factories, is at the final stage of the privatization process. Thus, this has increased the importance of the results obtained by the empirical section.In the study, the efficiency level of 25 public owned sugar factories which are in the privatization process, analysed within the framework of DEA. To obtain the empirical results, the DEA models of Malmquist Index of Total Factor Productivity, CCR and BCC are applied to the data set of the Turkish Sugar Company. According to the results of these models, it is confirmed that inconsistent of the privatization claim of the Turkish Sugar Company at which inefficiency is basic reason.Key Words: Data Envelopment Analysis, Malmquist Total Factor Productivity, BCC, CCR, Turkish Sugar Market, The Company of Turkish Sugar Factories, Privatization. 236

Bu çalışmada dünyanın önemli şeker üreticilerinden biri olan Türkiye'de şeker sektörünün Türkiye ekonomisindeki büyük önemi, 1980 serbestleşme döneminin Türk şeker sektörüne etkileri, şeker sektörünün özelleştirilme süreci, şeker sektöründe uygulanan devlet politikaları ve sektörün sorunları incelenmiştir. Aynı zamanda, dünya şeker sektörünün durumu, dünyanın en büyük şeker üreticisi ülkeleri, bu ülkelerde uygulanan politikalar ve dünya şeker sektörünün Türkiye şeker sektörüyle karşılaştırmalı durumu ortaya konmuştur. Ayrıca nişasta bazlı şeker sektörünün durumu ve bu sektörün pancar şekeri sektörüne olan olumsuz etkileri de ayrıntılarıyla belirtilmiştir. In this study, the importance of the sugar industry in the Turkish economy, the effects of the 1980 liberalisation process on sugar industry, the privatisation of the sugar industry, government policies applied concerning the sugar industry and the problems of the sugar industry is investigated.At the same time, the situation of the world sugar industry, the biggest sugar producing countries, policies applied in those countries and a comparison of world sugar sector and Turkish sugar sector is put forth. Besides, the issue of high fructose corn syrup and negative affects of this sector on the beet sugar sector is specified.

Bu çalışmada dünyanın önemli şeker üreticilerinden biri olan Türkiye'de şeker sektörünün Türkiye ekonomisindeki büyük önemi, 1980 serbestleşme döneminin Türk şeker sektörüne etkileri, şeker sektörünün özelleştirilme süreci, şeker sektöründe uygulanan devlet politikaları ve sektörün sorunları incelenmiştir. Aynı zamanda, dünya şeker sektörünün durumu, dünyanın en büyük şeker üreticisi ülkeleri, bu ülkelerde uygulanan politikalar ve dünya şeker sektörünün Türkiye şeker sektörüyle karşılaştırmalı durumu ortaya konmuştur. Ayrıca nişasta bazlı şeker sektörünün durumu ve bu sektörün pancar şekeri sektörüne olan olumsuz etkileri de ayrıntılarıyla belirtilmiştir. In this study, the importance of the sugar industry in the Turkish economy, the effects of the 1980 liberalisation process on sugar industry, the privatisation of the sugar industry, government policies applied concerning the sugar industry and the problems of the sugar industry is investigated.At the same time, the situation of the world sugar industry, the biggest sugar producing countries, policies applied in those countries and a comparison of world sugar sector and Turkish sugar sector is put forth. Besides, the issue of high fructose corn syrup and negative affects of this sector on the beet sugar sector is specified. 144

Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanan bu araştırmanın konusunu; Ağrı ve Çevresinde Şeker Pancarı Tarımı ve Şeker Sanayi oluşturmaktadır.Ağrı Şeker Fabrikası ve şeker pancarı ekim sahaları Doğu Anadolu Bölgesi'nin Erzurum-Kars Bölümü ile Yukarı Murat-Van Bölümü sınırları içerisinde bulunmaktadır. Fabrikanın bulunduğu Ağrı şehri, Ağrı Ovası'nın doğu kenarına yakın, dağlık alanlardan inen akarsuların birleştiği bir mevkide yer almaktadır. Ağrı ilinin kuzeyinde Kars, kuzeydoğusunda Iğdır, batısında Erzurum, güneybatısında Muş ve güneyinde ise Van illeri, doğusunda ise İran bulunmaktadır.Fabrika kampanya dönemlerinde hammadde ihtiyacını Ağrı ilinin Doğubayazıt, Eleşkirt, Taşlıçay, Diyadin, Tutak, Patnos, Iğdır'ın Merkez, Tuzluca ve Aralık ilçelerinden sağlamaktadır. Fabrikanın, 224.300 hektarlık şeker pancarı ekiliş bölgesinin 164.000 hektarı Ağrı, 77.900 hektarı ise Iğdır ili sınırları içerisinde kalmaktadır. Bu illerde şeker pancarı tarımı, 1960 yılında Erzurum Şeker Fabrikası'nın pancar ekiliş bölgelerine dahil edilmeleriyle başlamıştır.Ağrı şehir merkezinin batısında 1976 yılında kamulaştırılan, 4029 dekarlık kuruluş ve kullanış sahası üzerinde bulunan fabrika (Ağrı Şeker Fabrikası), 1984 yılında üretime açılmıştır. Fabrikanın pancar işleme kapasitesi 3000 ton/gün'dür. Fabrika kampanya süresi boyunca ortalama 255.000 ton pancar işleme kapasitesine sahiptir.Anahtar Kelimeler: Ağrı, Şeker Sanayi, Doğu Anadolu Bölgesi, Şeker Pancarı, Şeker Fabrikası. The subject matter of this master thesis is Agriculture Of Sugar Beet and Sugar Industry in and Around Ağrı.Fields of sugar beet and Ağrı Sugar Factory are within the boundaries of Erzurum-Kars Part and Upper Murat-Van Part of the Eastern Anatolian Region. Ağrı, where the factory is, is located on a place where rivers from the mountains join, near the eastern side of Ağrı Plain. It is bordered by Kars in the North, by Iğdır in the northeast, by Erzurum in the west, by Muş in the southwest, by Van in the south and by Iran in the east.The factory obtains its raw material from Doğubayazıt, Eleşkirt, Taşlıçay, Diyadin, Tutak, Patnos, Central Iğdır, Tuzluca and Aralık. 164.000 hectares of total 224-300 hectare-sugar beet-agriculture field are in Ağrı while 77.900 hectares of it are Iğdır. Sugar beet agriculture in these cities started in 1960 with the functioning of Erzurum Sugar Factory.Nationalised in 1976 and founded in a field of 4029 decares, the Ağrı Sugar Factory started its production activities in 1984. Its daily beet slicing capacity is 3000 tons. Its seasonal daily beet slicing capacity is 255.000 tons.Key Words: Ağrı, Sugar Industry, Eastern Anatolian Region, Sugar Beet, Sugar Factory. 152

Toplumun temel ihtiyaç maddelerinden birisi olan şekerin üretilmesi bir çok ülkede olduğu gibi ülkemiz açısından da stratejik bir önem arz etmektedir. Dünya şeker üretimi içerisinde önemli bir yere sahip Türkiye şeker sanayinde kamu ve özel sektöre ait firmalar faaliyet göstermektedir. Yapılan analizlerde özel sektör firmalarının kamuya ait firmalara göre verimlilik ve maliyet açısından daha avantajlı oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Böyle bir sonucun ortaya çıkmasının en önemli nedeni, özel sektöre ait işletmelerin teknolojik yenilikleri takip etmeleri ve üretim verimliliğini artırmaya yönelik yatırımları gerçekleştirmeleridir. Ayrıca bu firmalar daha düşük maliyetle daha verimli istihdam politikaları takip ederek maliyet avantajı da oluşturmaktadırlar., Sugar,one of the basic commodities of the society and its production is strategically important for our country as well as the other countries. There are Public and Private Companies in Turkey that make an important contribution for the world sugar production. We have observed that private sectors are more advantageous than public sectors for cost and productivity in the analysis that has been carried out .The most important reason of this result is performing the investments of production productivity and following the technological innovations. Also they get cost advantage by performing the low cost and efficient employment.

Bu çalışmada, dünyanın önemli şeker üreticilerinden biri olan Türkiye'de rekabethukuku bağlamında şeker pancarında uygulanan tarım politikaları, 4634 sayılı ŞekerKanunu ile gelen değişiklikler değerlendirilerek, üreticilerin şeker pancarı tarımındakisosyo-ekonomik sorunları incelenmiştir. Aynı zamanda, ülkemizin sorunlu KİT'lerindenbiri olan Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. incelenerek sektörde özelleştirme konusu elealınmıştır. Özelleştirme politikaları sosyo-ekonomik yönden irdelenmeye çalışılmış, şekersanayinde kamuoyuna yansıyan özelleştirme modelleri ortaya konmuş ve sektöre olasıetkileri açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada öncelikle şeker sanayinin Türkiye'de durumuincelenmiş, dünyada şeker sektörü analizi yapılmış, şeker alternatifi tatlandırıcılarkonusunda değerlendirmeler ortaya konmuştur. Daha sonra Türkiye'de şekerdeuygulanan politikalar açıklanarak, bugüne kadar şeker sanayindeki özelleştirmeuygulamaları ele alınmıştır.Anahtar Kelimeler: Türkiye'de şeker politikaları, şeker sanayi, şeker sektöründeözelleştirme. In this study, the sugar policies that are being applied in terms of thecompetitiveness laws in Turkey, who is one of the important sugar producers in theworld, and the changes occurred as a result of the Sugar Law 4634 are evaluated; thesocio-economic problems of the sugar producers have been investigated. Meantime,the privatization issue in the sugar sector has been taken into consideration byinvestigating the Turkish Sugar Factories, which is one of the problematic enterprisesowned by the state. The privatization policies have been investigated in terms of socioeconomicaspects, the privatization models that have been announced to the publichave been summarized and their possible effects on the sector have been explained.The place of the sugar industry in the Turkish economy have been investigated, it hasbeen compared with the world sugar industry and other important producer countries,evaluations on the subject of sugar alternative sweeteners have been put forward.Later on, the policies applied in Turkey have been explained and the privatizationprocess until today has been investigated.Keywords: Sugar policies in Turkey, sugar industry, privatization in the sugarsector. 93

m ÖZET TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI ANONİM ŞİRKETİNİ ESAS ALARAK TÜRKMENİSTAN'DA ŞEKER SANAYİNİ VE ŞEKER PANCARI TARIMINI GELİŞTİRME OLANAKLARI ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA GAYIPOV, Serçe Yüksek Lisans Tezi, Tarım Ekonomisi Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Osman GÖKÇE Ocak, 2002, 144 sayfa Bu çalışmada, dünyada ve Türkiye'de şeker sanayi, şeker üretimi, şeker tüketimi, şeker bitkileri üretimi v.b. konulan derinliğine ve genişliğine inceleyerek şeker üretimi alanda henüz başlangıçta olan ve bir takım sorunları bulunan Türkmenistan şeker sektörü için yararlanılabilir bilgiler üretmek amaçlanmıştır. Gerekli veriler yazılı kaynaklar, resmi kayıtlar ve anket yoluyla toplanmıştır. Tesadüfü örnekleme yöntemi ile seçilen 51 işletmeden anket yöntemiyle toplanan veriler, 1999 kampanya yılma aittir. Verilerin analizinde aritmetik ortalama, yüzde ve indeks kullanılmıştır Dünya şeker piyasasına şeker kamış üretici ülkeler hakimdir. Son yıllarda şeker fiyatı %50'lere yakın inmiştir ve şeker stoku artmaktadır. Türkşeker ise 75 yıllık geçmişe sahiptir. Ülkede şeker sanayi bu yıllar içerisinde şeker pancarı ve şeker üretiminde oldukça başarılı bir süreç geçirmiştir. Son olarak da 04.04.2001 yılında yeni çıkan şeker yasasının 2002 yılında yürürlüğe girmesiyle yeni sisteme geçecektir. İncelen işletmelerde, ortalama hane halk sayısı 4.9'dur. Yöneticilerin öğrenim düzeyleri 5.5 yıldır. Ortalama işletme arazisi 67.9IV da olup, bunun % 85'i mülk, %15'i kiralıktır. Ortalama sulu tarım arazisi 18.8 da olup, bunun 5.8 da pancar üretimine ayrılmaktadır. Türkmenistan şeker sanayinin geliştirilmesinde olumlu dersler çıkarılabilecek bilgilere ulaşılmıştır. Ayrıca Türkmenistan cephesinden bu alanda daha pek çok bilimsel çalışmaların yapılması yararlı olacaktır. Anahtar Kelimeler: TŞFAŞ, Şeker Pancarı, Gıda Sanayi, Tarım. ABSTRACT A RESEARCH WITH REGARD TO DEVELOPING THE POTENTIALS OF SUGAR PRODUCTION INDUSTRY AND SUGAR BEET FRAMING, IN TURKMENSITAN, BASED ON THE TURKISH SUGAR FACTORIES INCORPORATION GAYTPOV, Serçe Master Thesis, Dep't of the Agricultural Economics Thesis Consultant: Prof. Dr. Osman GÖKÇE January, 2002, page 144 In this research, we aimed at producing useful information for the sugar sector of Turkmenistan, as a beginner in this production field and involved in some problems, by studying, in depth and width, the topics, such as the Turkish and the global sugar industry, sugar production, sugar consumption, sugar plants farming, etc.. The reguired data were collected from the printed sources, the official records and throudh polls. The data collected from 51 firms, pinpointed by random sampling, by Questionnaires, are of the year 1999. Arithmetic averaging, percentaging and the indexes were used to analyse tha data. The global sugar market is dominated by the sugar cane producers. Recently, the sugar prices decreased by around 50 % and stocks increased. Turkish Sugar Industry has a past of fifty years.During this period, sugar industry has envisaged a somewhat successful period regarding the sugar and the sugar beet production. The new Sugar Code, as dated as 4 april 2001, foresees anew system in this field. The average family population is 4.9 in relation to the firms surveyed. The average education peiod of the adminstratorus is 5.5 years. The average size of the areas cultivated is 67.9, and the 85% of the totalVI area is owened and the 15 % is subject to tenancy. The aveage irrigated rarm land is 18% and 5.8% of this is allocated to beet farming. We discovered very important information that will constitute useful lessons for developing Turkmenistan sugar industry. Besides, more research to this end will prove to be profitabele on the Turkmenistan front. Key Words: TŞFAŞ, Sugar Beet, Food Industry, Agriculture 144

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ŞEKER ENDÜSTRİSİ ATCKSULARTNIN KARAKTERİZASYONU VE ARITILABİLİRLİĞİ Erdal NARMAN Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı 1999, Sayfa: 53 Tarıma dayalı önemli sanayi sektörlerinden biri olan Şeker Endüstrisi ülkemizde büyük öneme sahiptir. Türkiye'de birçok şeker fabrikası vardır ve önemli bir tarım ürünü olan şeker pancarından şeker elde edilmektedir. Şeker endüstrisinin diğer endüstriler gibi çevre üzerinde olumsuz etkileri vardır ve çevre kirliliği etkilerine göre gruplandırılmış endüstriler içinde ilk grupta yer almaktadır. Bu çalışmada, şeker endüstrisinin bir örneği olarak Elazığ'da bulunan şeker fabrikası seçilmiştir. Şeker üretim metodu değerlendirilmiş ve fabrika atıksulannın karakterizasyonu yapılmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında ayrı ve birleşik ham çıkış sularının kalitesi araştırılmış ve daha sonra atıksulann arıtılabilirliği araştırılmıştır. Bu amaç için laboratuar ölçekli modeller kullanılmıştır. Laboratuar çalışmalarından elde edilen sonuçlar, literatürde bulunan diğer araştırmalarla birlikte sunulmuştur. Bu çalışmada, şeker üretimi esnasında yürütülen faaliyetlerden dolayı ortaya çıkabilecek muhtemel çevre problemleri (hava kirliliği, su kirliliği, katı atıkII problemleri, v.b.) üzerinde durulmuştur. Özellikle, şeker fabrikalarından kaynaklanan atıksulann tasfiyesinde kullanılabilecek tasfiye teknikleri incelenerek, atıksu problemi ve bu atıksulann tasfiye edilebilirliği araştırılmıştır. Bir pancar şekeri fabrikasından çıkan atıksulann tasfiye edilebilirliğini belirlemek için pilot-ölçekli geri döngüsüz- sürekli ve tam kanşımlı bir aktif çamur sistemi ile laboratuvar çalışmaları yürütülmüştür. Aynca, taşıma ve yıkama atıksularının içerdiği katı madde yükünün bir çökeltme işlemi ile ne kadar azaltılabileceğini görmek için, laboratuvar-ölçekli silindir bir kap ile bir dizi çökelme deneyleri yapılmıştır. Fabrika atıksulan ile yapılan karakterizasyon çalışmaları göstermiştir ki; bu atıksular katı madde içeriği bakımından epeyce yüksek ve organik madde içeriğini ifade eden KOİ bakımından orta kuvvettedir. Ayrıca, azot içeriği bakımından da düşüktür. Taşıma ve yıkama atıksulanyla yapılan deneylerde, KOİ yükünün 2000-3000 mg/1, toplam katı madde miktarının 2000-6000 mg/1 ve Kjeldahl azotu miktanmn 25-30 mg/1 arasında değiştiği gözlenmiştir. Fabrikadan deşarj edilen atıksular ile yapılan deneylerde; bu atıksulann 3500-4500 mg/1 KOİ, 15700-27500 mg/1 TKM, 44-70 mg/1 Kjeldahl Azotu ihtiva ettiği gözlenmiştir. Her iki tip atıksu numuneleri 2 saatlik çökelme işlemine tabi tutularak belirleyici parametreler yeniden ölçülmüştür. Yapılan bu çökelme işleminde atıksu kirlilik parametrelerinde önemli bir azalma gözlenmiştir. Bu azalma; taşıma ve yıkama atıksulan için KOİ bakımından % 36-41, toplam katı madde bakımından % 61-67 ve Kjeldahl azotu bakımından % 27-43 olarak ve fabrikadan deşarj edilen atıksu için ise KOİ bakımından % 36.5-38.5, TKM bakımından % 74.5-80 ve Kjeldahl azotu bakımından % 45.7-65 olarak elde edilmiştir. Bu değerler, şeker fabrikası atıksularının tasfiyesinde uygulanacak çökelme işleminin ve deşarj atıksulan ile taşıma ve yıkama atıksularının ayn ayrı ele alınmasının önemine işaret etmektedir. Taşıma ve yıkama atıksularının ihtiva ettiği katı madde yükünün çökelme kapasitesi hakkında fikir edinmek için laboratuvar-ölçekli bir silindir kap ile üç ayrı deney daha yapılmıştır. Farklı zamanlarda alınan numuneler ile yapılan bu deneyler neticesinde, taşıma ve yıkama atıksularının ihtiva ettiği katı madde yükünün 2.5 saatlik çökelme zamanı sonunda yaklaşık % 62-80 kapasite ile çökelebildiği belirlenmiştir. Dolayısıyla, yeniden kullanılmak üzere geri devrettirilen taşıma ve yıkama atıksularının iyi bir çökelme işlemine tabi tutulmasının büyük öneme sahip olduğu anlaşılmaktadır.nı Şeker fabrikası atıksularının arıtılabilirliğini araştırmak için laboratuvar- ölçekli geri döngüsüz-sürekli ve tam karışımlı bir aktif çamur sistemi kullanılmıştır. Bu sistem ile 2.5, 3.0, 3.5, 4.0 günlük alıkonma sürelerinde KOİ bakımından sırasıyla %53.85, %66.34, %68.77, % 70,75 ve AKM bakımından % 64.70, % 76.00, % 72.73, % 66.67 tasfiye verimlilikleri elde edilmiştir. Sonuç olarak şeker fabrikalarından kaynaklanan atıksulann tasfiyesi için; atıksu karakteristikleri, alıcı ortam koşulları ve elde mevcut olan teknik ve ekonomik imkanlar gibi değişkenlere bağlı olarak uygun bir tasfiye teknolojisinin seçilmesi gerekmektedir. Taşıma ve yıkama atıksuları ile deşarj edilen atıksulann ayrı ayrı ele alınmasının, tasfiye kolaylığı ve yeraltı veya yüzey suyunun iktisatlı kullanımını sağlayacağı gözden kaçırılmamalıdır. Anahtar Kelimeler: Şeker endüstrisi, Çevre kirliliği, Atıksu, Arıtım, Aktif çamur ABSTRACT Master Thesis CHARACTERIZATION AND TREATABILITY OF WASTEWATER FROM SUGAR INDUSTRY Erdal N ARM AN Fırat University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Environmental Engineering 1999, Page: 53 Sugar Industry, one of the most important industrial sectors based on agriculture, has significant importance in our country. There are a lot of Sugar Factory in Turkey and sugar is obtained from sugar beet which is valuable agriculture product. Sugar industry has negative effects on environment like other industries and in categorizing industries, according to environmental pollution effects, sugar industry is the first group. In this study, Beet Sugar Factory was place in Elazığ was selected as represantative of this industry. The sugar production method has been evaluated and characterization of the factory's wastewater has been investigated. At the first step of this study, quality of combined and separate raw effluents was investigated and then, treatability of wastewater from this factory has been investigated. For this goal, laboratory-scale models have been used. The results obtained from laboratory studies have been presented, with other studies in literature.In this study, it has been considered possible environmental problems (such as; air pollution, water pollution, solid waste problem) that will occur from activities carried out during sugar production. Particularly, wastewater problem and treatability of this wastewater were investigated, studying the treatment technics that can be apply at treatment of wastewater from sugar factories. To decide treatability of wastewater from a beet sugar factory, have been carried out by a pilot-scale non-recirculated-continued activated sludge system. To experience decreasing amount of solid load of transportation and washing wastewater with the settling operation, further, a series of settling tests have been executed through a laboratory-scale cylinder vessel. The chracterization studies done with the factory's wastewater showed that this wastewater is very high in total solid and is at medium- level in COD (chemical oxigen demand) that represents organic matter content. Furthermore, this wastewater is low in Kjeldahl nitrogen. At tests done with the transportation and washing wastewater, it has been observed that COD load changes between 2000 to 3000 mg/1 and total solid amount changes from 2000 to 6000 mg/1 and Kjeldahl nitrogen amount from 25 to 30 mg/1. At tests done with the wastewater discharged from the factory, it has been observed that this wastewater contains 3500-4500 mg/1 COD, 15700-27500 mg/1 TS (total solid), 44-70 mg/1 KN. Both type wastewater samples was exposed to the settling operation during two hours and certain parameters was measured again. It occured a considerable decreasing at this settling operation carried out. This decreasing has been obtained as 36-41 % in COD, 61-67 % in TS and 27-43 % in KN for the transportation and washing wastewater and as 36.5-38.5 % in COD, 74.5-80 % in TS and 45.7-65 % in KN for wastewater discharged from the factory. This values indicate the important of settling operation, applies in treatment of wastewater from a sugar factory, and the important of considering one by one of transportation and washing wastewater with discharged wastewater. Three different test have been done through a laboratory-scale cylinder vessel, to put forward an idea about settling capacity of solid load that transportation and washing wastewater contains it. According to results of this tests, were done with samples that were got at different periods, it is found out that solid load of transportation and washingV! wastewater is settleable with approximately 62-80 % capacity at the settling time of 2.5 hours. Therefore, it has been understood that subjecting of transportation and washing wastewater recirculated for reuse to a very well settling operation have great important. To study treatability of sugar factory's wastewater, a laboratory-scale non- recirculated-continued activated sludge system has been employed. By this system, at the retention times of 2.5, 3.0, 3.5, 4.0 days it was achieved 53.85 %, 66.34 %, 68.77 %, 70.75 % removal efficiencies in COD and 64.70 %, 76.00 %, 72.73 %, 66.67 % removal efficiencies in SS (suspended solid), respectively. As a result, it is necessary selecting of a suitable treatment technology to treatment wastewater from sugar factories, cosidering parameters such as wastewater characteristics, receiving environment conditions and available technic and economic possibilities. It must not to be overlooked that handling one by one of transportation and washing wastewater with discharged wastewater will get treatment facility and economic using of groundwater or stream. Key Words: Sugar Industry, Environmental pollution, Wastewater, Treatment, Activated sludge. 53

61

ÖZET Ülkemizde, tarım, gerek artan nüfusun beslenmesi gerekse milli ekonomiye olan katkısı nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Ancak tarımın milli hasıla içindeki payı son yıllarda sanayi sektörüne göre bir azalma göstermektedir. Çoğunun kuruluşu Cumhuriyet yıllarına dayanan Tarımsal KİT'lerin verimsiz olmaları, her yıl işletme faaliyetlerini zararla kapatmaları bu sektördeki başlıca sorunları oluşturmaktadır. KİT'ler yoluyla uygulanan tarımsal destekleme politikası da ekonomi üzerinde önemli bir yük oluşturmaktadır. Kırsal kesimde yarattığı yüksek katma değer ve istihdam yönünden tarım ürünleri içinde önde gelen şeker pancarının ve şeker sanayinin Türkiye ekonomisi içinde önemli bir yeri vardır. Gelişmiş ülkelerde bu sanayi kooperatiflerin elinde iken, ülkemizde bu sektör KİT'ler tarafından yönlendirilmektedir. Bu sektörde KİT'lerle ilgili sorunların çözülmesi yanında şeker pancarları üreticisini küçük bir toprak parçası üzerinde geri bir teknolojiyle dünyadaki gelişmelerden habersiz hammadde üreten bir konumdan çıkarıp birlikte çalışan, üreten, modern teknolojiyi kullanabilen, ekonomik, sosyal ve siyasi olarak etkin olabilen bir üretici konumuna getirmek gerekmektedir. Bugüne kadar bu sektörde tek yönlendirici olan, yıllardır Türk çiftçisiyle entegre hale gelen bu kuruluşların ilgisiz kişilere satılması, özelleştirme yönteminin yanlış seçilmesi büyük problemlere neden olacaktır. Özelleştirme sonucunda, özelleşen kuruluşların ne şekilde kullanılacağı, yeni tekeller oluşturup oluşturmayacağı, geniş halk kitlelerinin istihdam sorunu ile karşı karşıya kalıp kalmayacağı konuları büyük önem taşıyan bir konudur. Türkiye'de 3 özel şeker fabrikasındaki yönetim politikasıyla Pankobirlik, bu sektörde özelleştirmenin başarılı bir örneğini vermektedir. Bu11 fabrikalarda, özelleştirme sonucu hiçbir problem yaşanmamıştır. Çünkü fabrikaların tabanını oluşturan geniş üretici kitlesinin üst kuruluşu olan Pankobirlik'in bu sektörde büyük bir birikimi ve deneyimi vardır. in SUMMARY Agriculture is of a great importance for the increasing population and the national economy in Turkey. The share of agriculture in the national product however shows a decreasing trend compared to the industrial sector in recent years. The main problem in this sector is that the agricultural public economic enterprises, a majority of which was founded in the early years of the Republic, suffer losses in their operating activities every year due to their unproductiveness. Agricultural subsidy policies which are mainly implemented through the public economic enterprises constitute a remarkable burden on the economy. Having a priority amongst the agricultural products with its high added value and employment in the rural areas, the sugar beets and sugar factories plays an important role in the national economy of Turkey. While the cooperatives rules this industry in the developed countries, it is directed by the public economic enterprises in Turkey. There is a need to solve the industrial problems induced by the public economic enterprises, and make the sugar beet producers effective in economic, social and political fields and capable of using the contemporary technology in a cooperative environment of production rather than being only a raw material producer using outmoded technology on a small piece of land by ignoring the worldwide developments. Selection of a wrong method of privatization and sales to the wrong buyers of these enterprises, being the sole authority in this sector which has been integrated with the Turkish farmers for many years, would create considerable problems. It is of high importance how the privatized enterprises would be used, and if some new monopolies would emerge and any possible problem of mass employment would appear.IV With its management policies with the three private sugar factories in Turkey, Pankobirlik is a successful example of privatization in this sector. The privatization in these factories has created no problems, since Pankobirlik has a significant knowledge and experience in this industry as a top level union of a large mass of producers who is the basic foundation of the said factories. 78

ÖZET Şeker fabrikası atıksuyuna eşdeğer nitelikte hazırlanan sentetik atıksuyun Pakmaya'dan alman aşı çamur ile değişik pH'larda kesikli sistemde anaerobik arıtım çalışmaları yapılmıştır. Çalışmanın amacı ileride sürekli proses tasarımında kullanılmak üzere optimum koşullarda bazı kinetik verilerin ( % arıtım verimi, KOİ giderim hızı metan üretim hızı ve Ych4/koî ) elde edilmesidir. Sentetik atıksuya adaptasyonu yapılmamış aşı çamur ile pH: 6.5, 7.0 ve 7.5'ta yapılan deneylerde sırasıyla % 31.4, 23.3, 40.9' hık arıtım verimleri (% KOİ giderimi) elde edilmiştir. Adaptasyonu yapılmış aşı ile aynı koşullarda yürütülen deneylerde sırasıyla % 90.2, 84.2, 78.6'hk arıtım verimlerine ulaşılmıştır. Adapte edilmiş aşı kullanmayla % KOİ giderimlerinde sağlanan artışlar sırasıyla % 187.3, 261.4 ve 92.2 olmuştur. Aşının adaptasyonundan önce pH: 6.5, 7.0 ve 7.5'ta yapılan deneylerde elde edilen gaz karışımlarında hacimce ortalama % CH4 miktarları sırasıyla % 18.7, 28.2, 39.1 iken, adaptasyondan sonra bu değerler % 27.1, 54.3 ve 52.7'ye yükselmiştir. Reaksiyon hacmi başına üretilen toplam en yüksek metan hacmi 3.2 L (STP) / L (çözelti) değeriyle adapte edilmiş aşı ile pH:7.0'de elde edilmiştir. Bu pH'da 125. saatte ulaşılan en yüksek % CH4 değeri hacimce % 60.93 olmuştur. Adapte edilmiş aşı kullanımı ile elde edilen bu değerler benzer nitelikte atıksularla daha önce yapılan çalışmaların sonuçlarıyla uyum içindedir. Adaptasyon işlemi yapılmadan kullanılan aşı çamurun sistemde UOA (uçucu organik asit) birikimine sebep olduğu ve bu asitlerin metanojen bakteri aktivitesini engellediği gözlenmiştir. Tek aşamalı (hidroliz, asidojenesis ve metanojenesis) içeren sistemde aşı çamurun adaptasyonundan sonra pH: 6.5, 7.0 ve 7.5'ta yapılan deneylerde sırasıyla % 99.9, 98.9 ve 98.4 oranında NO3-N giderildiği ve denitrifikasyon işleminin gerçekleştiği görülmüştür. Deney süresince toptan UAK (uçucu askıda katı) konsantrasyonunun hemen hemen sabit kaldığı gözlenmiştir. Bu durumda substrat giderimi üremeden ötürü olmayıp sadece yaşamın sürdürülmesiyle ilgili yaşam (bakım) faktörüne karşılık gelmektedir. En uygun çalışma pH'mda (pH:7.0) yaşam faktörü asidojenesis basamağı için 10.28, geçiş basamağı için 6.27 ve metanojenesis için 9.73 olarak bulunmuştur. ABSTRACT The synthetic wastewater representing sugar factory effluent was prepared and treated anaerobicalfy in a batch system at different pH values by using seed sludge obtained from Pakmaya. The aim of this study is to obtain some kinetic parameters such as treatment efficiencies, COD removal rate, CH4 production rate and Ych4/cod at optimum conditions which will be necessary for continuous process design in the fixture. Treatment efficiencies as COD removal at pH of 6.5, 7.0 and 7.5 were found 31.4, 23.3 and 40.9 % respectively, by treating wastewater with seed sludge which was not adapted to the synthetic wastewater. The results obtained under the same conditions but using adapted seed sludge were 90.2, 84.2 and 78.6 respectively for the same pH values. By using adapted seed sludge, COD removal yields at pH of 6.5, 7.0 and 7.5 increased to 187.3, 261.4 and 92.2 % respectively. The percentages of CH4 in gas mixture were 18.7, 28.2 and 39.1 % (v/v) respectively for the experiments carried out at pH of 6.5, 7.0 and 7.5 without seed adaptation. Fortunately these values increased to 27.1, 54.3 and 52.7 by using adapted seed sludge. The maximum CH4 volume of 3.2 L (STP) / L (solution) produced per reaction volume was obtained with adapted seed at pH: 7.0. At this pH, maximum CH4 content was observed after the reaction course of 125 hours as 60.93 % (v/v). These values were compatible with the results of other studies carried out with the wastewater having the similar characteristics. It was seen that, the use of seed sludge without adaptation caused the accumulation of volatile fatty acids (VFA) in the medium and these acids inhibited the activity of methanogenic bacteria. After adaptation, NO3-N removal values at pH of 6.5, 7.0 and 7.5 were obtained as 99.9, 98.9, 98.4 % respectively in all step of the system (hydrolysis, acidogenesis, methanogenesis). This means there was a complete denitrification. The concentration of total mix liquor volatile suspended solid (MLVSS) remained constant during the experiments. In this situation, substrate removal was not due to the growth, but microorganism's alive preceding factor. At optimum pH of 7, maintenance factor values for acidogenesis, transition step and methanogenesis were found as 10.23, 6.27 and 9.73, respectively. 106

IV ÖZET Rafine gıdalara ve katkı maddelerine karşı oluşan tüketici tepkilerinin bir sonucu olarak son yıllarda gıda üreticileri doğal ve rafine olmayan gıda üretimine yönelmişlerdir. Avusturya Şeker Enstitüsü, tüketicilerin bu eğilimleri doğrultusunda, şeker pancarından rafine edilmemiş, pancardan gelen amino asit, vitamin ve tuzları doğal dengesiyle içeren yeni bir ürün geliştirmiştir. Tam doğal şeker (Whole Sugar, Vollzucker) olarak adlandırabileceğimiz bu ürünün üretim aşamaları belirtilmekte ancak parametreleri gizli tutulmaktadır. Tam doğal şeker üretim prosesinin ilk aşaması kıyılmış pancarların buharla ısıl işleme tabi tutularak istenmeyen, kötü lezzet veren maddelerin kondensatla uzaklaştırılması ve koyu gri rengin oluşumuna neden olan polifenoloksidazlarm inaktif hale getirilmesidir. Bu araştırmada tam doğal şeker üretiminde kullanılacak şerbette gri-siyah renk oluşumuna neden olan polifenoloksidazlarm pancar kıyımlarına uygulanan ısıl işlemlerle inaktivasyonu üzerinde çalışılmıştır. Denemelerde Şeker Enstitüsü deneme tarlalarında yetiştirilen pancarlar kullanılmıştır. Isıl işlemler şeker fabrikasyonunda üretilen ve tüketilen belirli buhar çeşitlerinin basınç ve sıcaklıklarında gerçekleştirilmiştir. Şeker. pancarı kıyımlarından polifenoloksidazm ekstraksiyonu işlemi +2 ± 2° C sıcaklıktaki soğuk odada gerçekleştirilmiştir. Şeker pancarı kıyımlarındaki polifenoloksidaz enzim aktivitesi, aktivitenin dolaylı olarak saptandığı yöntemlerin modifikasyonu ileölçülmüştür. Toplam enzim aktivitesi olarak, spektrofotometrik ölçümün yapıldığa ve bileşimi verilen reaksiyon karışımı ile saptanan absorbans zaman grafiğinin lineer bölümünün ilk 2 dakikalık kısmının eğimi (A A42o nm- s-1) alınmıştır. Şeker pancarı polifenoloksidazı için en yüksek aktivasyon pH 7.0 civarında gözlenmiştir. Şeker pancarı polifenoloksidazı kateşolaz aktivitesi gösterdiğinden, substrat olarak kateşol seçilmiştir. Tapılan denemelerde, ısıl işlem uygulamalarının ilk 15 saniyelik periyodunda daha yavaş ilerleyen inaktivasyon bu noktadan sonra çok daha hızlı gerçekleşmektedir. Buharla haşlama işlemi sırasında, soğuk odada 2 ± 2*C sıcaklıkta bulundurulan pancardan kesilen pancar kıyımlarının inaktivasyonun yapıldığı buhar sıcaklığına erişmesi için belirli bir sürenin geçmesi gerekmektedir. Deneme şartlarında kullanılan kıyımlar için bu sürenin 15 saniyenin altında bir süre olduğu görülmektedir. Fabrikasyon boyutunda kullanılacak ekipman ve sistemin özelliklerine göre bu gecikme süresinin yeniden saptanması ve toplam inaktivasyon süresinin buna göre yeniden optimize edilmesi gerekecektir. Bu çalışmada şeker pancarı polifenoloksidazı için zc değeri zc= 41.52 *C olarak tesbit edilmiştir. VI ABSTRACT Food producers have started giving an ascending importance to produce natural and unrefined foods and ingredients. Austria Sugar Institute has developed a new product which contains amino acids, vitamins and salts as in the natural sugarbeet composition. This product is called whole sugar. Although production steps of this product are described, production parameters are reserved. First step of whole sugar production is blanching of the sugarbeet cossettes to inactivate polyphenoloxidase which cause formation of darkgray color in juice and to remove undesirable substances which are responsible for the bad smell and taste by the condensate. In this study, sugarbeets grown in the trial fields of the Turkish Sugar Research Institute, were used. Thermal treatments were carried out at the same temperatures and pressures of vapor as produced and consumed in sugar factories. Extraction of polyphenoloxidase from sugarbeet cossettes was carried out in a cold room at 2 ± 2°C. Activity of polyphenoloxidase in sugarbeet was measured by modifying the indirect measurement methods. Slope of the first two minutes of linear part in absorbance-time graph was taken as the total enzyme activity (AA420 nm. s-1). The highest activity of sugarbeet polyphenoloxidase was observed at pH 7. 0. Catechol was chosen as substrate since sugarbeet polyphenoloxidase has catecholase activity. It was observed that inactivation is slow in the first 15 seconds of thermal treatment, while very fast after 15^ second. During the blanching treatment, it takes a certain period to bring the sugarbeet slicesV1X from 2 ± 2°C to the thermal treatment temperatures. This period is less than 15 seconds for the sugarbeet slices under conditions used in this study. It will be necessary to redetermine and optimize this period at the factory scale by taking into consideration the specifications of equipments and the system used in the factory. In this study, zc value for sugarbeet polyphenoloxidase was determined as zc= 41.52 °C. 65

ÖZET DOKTORA TEZİ / SHEWHART, CUSUM ve EWMA KONTROL GRAFİKLERİNİN ERZURUM ŞEKER FABRİKASINA UYGULAMASI ÜZERİNE BİR DENEME Erkan OKTAY Danışman: Doç. Dr. Mahmut KARTAL 1994, Sayfa: 206 Jüri: Doç. Dr. Mahmut KARTAL Bu çalışmada ülkemizde yeterince kullanım alanı bulamayan SHEWHART, CUSUM ve EWMA kontrol grafiklerinin tanıtımı yapılmış ve sözkonusu grafiklerin Erzurum Şeker Fabrikasından çamurlu atıklarla çevreye ihraç edilen yüzde şekerin kontrol altına alınmasında nasıl kullanılacağı gösterilmiş ve bulunan sonuçlar tartışılmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde istatistiki proses kontrolünün tarifi yapılarak bir istatistiki proses kontrol aracı olarak kontrol grafiklerinin dayandığı temel faraziyelerden bahsedilmiştir. İkinci bölümde SHEWHART kontrol grafiklerinin çeşitleri üzerinde durulmuş ve uygulamada başvurulacak değişken nicelik kontrol grafiklerinin tanıtımı yapılmıştır. Ayrıca, sözkonusu kontrol grafiklerinin hangisine ne gibi durumlarda başvurulacağı da izah edilmiştir. Üçüncü bölümde CUSUM (The Cumulative Sum) kontrol grafiklerinin çeşitleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca bu bölümde ortalama icra süresi - OİS (ARL) değerine göre Standart CUSUM prosedürü diğer CUSUM kontrol grafikleriyle mukayese edilmiştir. Dördüncü bölümde başlıca iki çeşit EWMA (Exponentially Weighted Mowing Average) formülünden faydalanarak EWMA kontrol grafiklerinin nasıl düzenleneceği üzerinde durulmuştur. Ayrıca çok iyi OİS performansı sağlayan EWMA-SHEWHART kontrol grafiğinin de ne şekilde düzenleneceği gösterilmiştir. Sözkonusu bölümün sonunda EWMA kontrol grafikleri değişik açılardan SHEWHART ve CUSUM grafikleriyle karşdaştnılmışür. Tezin uygulama bölümünde ise daha önceki bölümlerin uygulamasına yer verilmiştir. SHEWHART, CUSUM ve EWMA kontrol grafiklerinin uygulanmasıyla Erzurum Şeker Fabrikasından çamurlu atıklarla çevreye ihraç edilen şeker yüzdesinin daha önceden belirlenen %0.1 - %0.3 standartlarım sağlamadığı görülmüş ve sözkonusu prosesin ancak %1 - %3 standartlarını sağlayabileceği tesbit edilmiştir. Bununla birlikte sözkonusu fabrikadan ihraç edilen çamurlu atıklardaki şeker bazen %l 1 - %18 civarında seyretmesinden dolayı, şekerin elde ediliş prosesinde önemli eksiklik veya hatalar bulunduğu kanaatine varılmıştır. ABSTRACT Ph. D. Thesis A QUALITY CONTROL STUDY AT ERZURUM SUGAR FACTORY USING SHEWHART, CUSUM AND EWMA CONTROL CHARTS Erkan OKTAY Adviser: Assoc. Prof. Dr. Mahmut KARTAL 1994, Page 206 Jury: Assoc. Prof. Dr. Mahmut KARTAL In this study, SHEWHART, CUSUM, and EWMA control charts, which aren't used enough in our country's factories, have been introduced to Turkish literature. Furthermore, how to use these charts in controlling sugar percentage in muddy wastages has been showed. Finally, the results obtained using the charts have been discussed. In the first chapter, statistical process control and control chart as a tool for statistical process control have been defined. Then main assumptions of control charts have been mentioned. It has also been pointed out when and how these charts are used. In the second chapter, the types of SHEWHART control charts have generally been included. In the second part of the chapter, control charts for variables have been discussed. Eventually, which of the charts in what situations are used has been mentioned. In the third chapter, the varieties of CUSUM (The Cumulative Sum) control charts have been evaluated. Also, in this chapter, standart CUSUM procedure has been compared with the other types of CUSUM charts from the point of view of Average Run Length (ARL). In the fourth chapter, how to construct the Exponentially Weighed Mowing Average (EWMA) control charts based mainly on two types of EWMA formulae and how to construct EWMA-SHEWHART control chart providing die best ARL performance have been studied. In the end of this chapter, EWMA charts have been compared with both SHEWHART and CUSUM control charts from different aspects. In the application section of the thesis, the theoretical concepts discussed in the previous sections have been applied for keeping in control the sugar percentage in the muddy wastage which Erzurum Sugar Factory has to get rid of. Although the sugar percentages in the muddy wastages have to be between 0.1% and 0.3%, the process is only capable of keeping these rates between 1% and 3%. As the sugar percentages in muddy wastages sometimes exceed the boundries to 11% and 18%, the production costs of sugar will be higher and the environment is going to be threatened as well. Therefore, the technology used in the factory should be modernized before new costs grow up. 206

İşletmelerin başarılı bir üretim faaliyetinde bulunabilmeleri için herşeyden önce tüketicilerin arzu ve isteklerine uygun, kaliteli ve ucuz mal üretmeleri gerekir. Bu şekilde bir üretimin gerçekleştirilebilmesi için de proseste çıkabilecek kalite problemlerinin, üretim tamamlanmadan önce teşhis edilerek, gerekli düzeltici tedbirlerin alınması zorunludur. Bu problemlerin teshirinde proses kontrol metodlan kullanılır. Bu çalışmada, kalite ve kalite kontrol kavramları çerçevesinde istatistiksel proses kontrol metodlan incelenmiştir. Bu metotlardan basit fakat son derece etkili bir problem çözme aracı olan Shewhart Kontrol Grafiği tekniğiyle Erzurum Şeker Fabrikası'nda bir uygulama yapılmıştır. Yapılan uygulama ile söz konusu proseste üretimin arzu edilen bir şekilde işlemediği ve üretim sürecinde verimliliği azaltan problemlerin var olduğu görülmüştür. In order to businesses to be succesful in production they must foremost take into consideration the needs and wants of consumers and that the products be of good quality and competitive price. In order to attain such products, quality and production control must be made throughout the production process. Process control methods are used for such purposes. In this study statistical process control methods were applied in referance to quality and quality control concepts. The Shewhart control chart was applied as the technique to study at the Erzurum Sugar Factory. This technique although simple but is a very effective problem solver. In the appling the control chart technique. It was found that the Erzurum Sugar Factory's production was not at the expected level and that during the production process. It was found there are factors that reduce productivity. 116

98

87

128 7.SÜMMARY Besides their economical value, industrial wastes cause enviromental pollution. Utilization of industrial wastes started as a result of the limitation of raw material sources in the world. in this study the microbial fat production from the mycelium of Aspergillua terreus NRLL 13030, Aspergillus terreus (TEM), Aspergillua flavus (TEM) and Aspergillua ochraceua (TEM) by means of surface culture method using a by product of our sugar industry- molasses as a substrate, was investigated. Before using in the media, the molasses is pretreated chemically and physically, then its sugar content is diluted to 5-20%. As inoculum, spor suspension cultures grown on slant malt ektract ağar incubated at 27'C, 3 to 4 days were used. At the end of the experiments, mycelium were dried in air f ör 2 to 3 days at room temperature and then in an öven at 60'C to a constant weight, and oil contents of mycelium were determined. 5%,10%,15% and 20% as sugar concentrations; KNC^, (N^^SC^ and NaN03 as inorganic with C.S.L. and urea as organic nitrogen sources; 3,5; 4,5; 5,5 and 6,5 as pH values; 30:1,50:1,70:1 and 100:1 as (C/N) rations; 3,6,9, 12 and 15 as incubation periods were experimented in point of different fat production of each fungi. The most suitable values obtained were used f at production on optimum conditions of each organism, and methyl esters contents of fatty acids of these fats were determined by gas-chromatography. These value obtained f rom optimum conditions were also checked on media containing sucrose. 15% of sugar concentration and 70:1 of C/N were the most129 suitable f ör f at production of ali our fungi. Urea f ör Aapergillua ochraceus (TEM) and NaNO3 f ör the other three fungi were the most suitable nitrogen sources on fat production. 6,5 pH value and 12 days of incubation f ör Aapergillua ochraceus and 5,5 pH value and 9 days of incubation för the other fungi were the most suitable. in the optimum conditions on molasses media from Aapergillua terreua NRLL 13030 10,9% fat and 6,07 fat caoefficient, from Aapergillua terreua (TEM) 8,5% fat and 5,16 fat coefficient, from Aapergillua flavua (TEM) 1,92% and 0,44 fat coefficient and from Aapergillua ochraceua (TEM) 5,67% fat and 2,37 fat coefficient were determined. At the end of our experiments, the composition of fatty acids produced from the fats of the moulds are seem like to which are obtained before. it was seem that palmitic, stearic, oleic and linoleic acids were found mostly, and fatty acids composition is more similar to the vegetable oils. 139

185

ÖZET Türkiye Cumhuriyeti 'nin kuruluş yıllarından itibaren Şeker Sanayii'ne büyük önem verilmiştir. Şeker Sanayii'nin en önemli amacı ülkenin ekonomik ve kültürel kalkınmasına yardımcı olmaktır. Bunun yanında ülkenin şeker ihtiyacını yerli üretimle karşılamak, istihdamı artırmak, ziraatin ve hayvancılığın gelişmesini sağlamaktır. insanların beslenmesinde ana ihtiyaç maddesi olan şekerin, hammaddelerinden birisi de şeker pancarıdır. Birim alanda verim artışını sağlaması, işgücünü değerlendirmesi, yan ürünlerinin katkısı, hayvancılığı geliştirmesindeki önemli payı ve münavebeye çok uygun bir bitki oluşu ile ülke ekonomisine sağladığı yararlar açısından önemlidir. Şeker Pancarı Ziraati ile Şeker Sanayii'nin Ekonomik Gelişmeye Etkileri, Türkiye Uygulaması çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde şeker ve şeker pancarının Dünya'da ve Türkiye'de gelişimi, ikinci bölümde Türkiye'de şeker pancarının maliyetini etkileyen unsurlar ile bunların şeker pancarı fiyat oluşumuna etkileri ve şeker pancarı yan ürünleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Şeker Sanayii'nin Dünya'da ve Türkiye'deki yapısı incelenmiştir. Dördüncü bölümde de şeker pancarı ziraati ve Şeker Sanayii'nin Türkiye ekonomisine etkileri vurgulanmıştır. Son bölüm olan beşinci bölümde Dünya'da ve Türkiye'de şeker politikaları incelenip bu politikalara ilişkin öneriler yer almıştır. ABSTRACT Dating from the foundation of the republic of Turkey. The Sugar Industry received top priority. The most important aim of Sugar Industry is to help economic and cultural development of country, as well as to meet demand of sugar of the country's by domestic production, increase employment and develop agriculture and animal husbandry. One of the raw materials of the sugar which is the vital item in the field of human nutrition is the sugar beet. Sugar beet is important from the point-of-view of it's benefits to country's economy as it allows to increase productivity per unit area and employ labor force owing to it's fitness for subsequency and sicnificant share in developing animal husbandry and advantage of using by-products. Our study called `Influences of Cultivation of Sugar Beets and Sugar Industry on Economic Development, In Practice of Turkey` consists of five parts. In the first part sugar and sugar beets were considered both with rescept to Turkey and to world. In the second.part production cost factors and their effects on formation of price as well as by-products of sugar beet were dwelled on. In the third part the structure of the Sugar Industry both in Turkey and in the world was taken up. As for part four the effects of cultivation of sugar beet and Sugar Industry on Turkish economy were stressed. In the fifth part in which the study was terminated the sugar policies put into effect in the world and in Turkey were considered and some recommendations towards these policies were given. 170

301

572

Bu çalışmanın amacı pancar işleyen bir şeker fabrikasında üretim süreçlerini belirlemek ve bu süreçlere termodinamiğin birinci ve ikinci kanunlarını uygulamak ol muştur. Çalışmada önce termodinamiğin birinci kanunu, termodinamiğin ikinci kanunu ve kullanılabilir enerji denklemleri açıklanmıştır. Pancardan şeker üretimi süreçleri tek tek ele alınarak, Elazığ Şeker Fabrikası verileriyle enerji ve kullanılabilir enerji çözümlemesi yapılmıştır. Pancardan şeker üreten fabrikaların genel akım şemalarına göre. üretim süreçleri: Şerbet üretimi, şerbetin arıtılması, şerbetin koyulaştırılması, şekerin kristalleştirilmesi ve eldesi, küspe kurutma ve buhar üretimi olarak alınmıştır. Bu çalışmada geliştirilen bilgisayar programında süreçlerin birinci ve ikinci kanun verimleri hesaplanarak karşılaştırılmıştır. Süreçlerin enerji ve kullanılabilir enerji çözümlemeleri modüler biçimde yapıldığından, istenildiğinde bası kontrol hacimleri hesap dışı bırakılabilir. Bundan başka daha dar kapsamlı kontrol hacimleri seçilerek kurulu fabrikalarda yenileştirmeler, kurulacak fabrikalarda projelendirme yönlendirilebilir. Yapılan enerji ve kullanılabilir enerji çözümlemeleri sonucunda şerbet üretimi ve şerbet arıtma süreçlerindeki bası ısıtıcılarda daha. düşük sıcaklıkta ısıtıcı buhar kullanımının mümkün olabileceği saptanmıştır. Şerbetin koyulaştırılması sürecinde ise tüketiciler için çekilen buhar miktarlarının azaltılması ile koyulaştırma için gereken çürük buhar miktarı düşecektir. Küspe kurutma sürecinde tersinmezlikler yanma odasının modernize edilme si, karışım odasının buhar üretici olarak kullanılması ile azaltılabilir. Buhar üretimindeki kullanılabilir enerji kayıpları kazan veriminin düşüklüğünden, yanmanın tam olmamasından kaynaklanmaktadır. Şeker üretiminde nominal çalışma noktasından sapmalarda ortaya çıkan buhar tüketimi fakları veya buhar üreticisinde ısıtıcı yüzeyler üzerinde biriken katmanlar nedeniyle yüksek sıcaklıkta a- tık gazların oluşması, kayıplara yol açar. Bu atık gazların küspe kurutmada kullanılması kayıpları, dolayısıyla da yakıt tüketimini azaltır. Yapılan enerji ve kullanılabilir enerji çözümlemeleri sonucunda enerji çözümlemelerinin, tersinmezlikleri gözönüne almaması nedeniyle, kullanılabilir enerji çözümlemeleriyle tamamlanmadığı zaman yetersiz kaldığı ve hatta yanıltıcı sonuçlar verdiği saptanmıştır. The object of this study was to identify the pro cesses in the production of beet sugar and apply to these processes the first and second laws of therm.0dynam.ic3 to determine the losses and irreversibilities. The sugar industry is dependent on agriculture and for this reason is a preferred industrial sector in deve loping countries because both agricutural and industrial development can be achieved. Furthermore the by-products of sugar factories can be utilised in other agricultural area.3 In parallel with increasing population and national income, it has been necessary to modernise the existing stigar factories and to boild new factories in light of the experience gained. Decrease in the supply of fossil fuels ami environmental considerations have forced industry to take measures for energy recovery and to utilise energy sources at lower temperatures. For this reason/ the mass and energy balances of sugar production processes based on practical estimations of dry substances, sacca rose ratio and purity is inadequate. In the first section of this thesis the first and second laws of thermodynamics and the availability equation are stated and their application to closed and open systems are shown by examples. Information on the properties of the sugar beet and processes related to extraction of sugar from beets is given next. Later the processes are considered separately and the energy and available energy analysis are made for each process. The thermodynamic properties of the substances taking place in this processes are expressed in equation form by using the tables ami graphs available in the literature, BALOH [1], IRVINE and LILEY [2]. The development of sugar industry in Turkey and its present state are also accounted. The capacities and production rates of the sugar factories are given m a table. In the third section of the thesis the operating parameters of the Elazığ Sugar Factory are used as input., to do a first and second law analysis of the production processes in a sugar factory. The processes of sugar production from beets is shown in the diagram below. vi ıWater Beets J L_ JUICE PRODUCTION Water. C02 - Lime - Pressed Molasses.JUICE PURIFICATION Fuel-*- DRYING OF Air - MOLASSES Dried `*` Molasses Sludge.JUICE CONCENTRATION Make-up water Fuel Air _1 L REFINERY Waste water ELECTRICITY AND STEAM GENERATION i r Electrical Stack Energy Gases Molasses Sugar Block Diagram of Processes in a Sugar Factory Processing Beets In the Elasig Sugar Factory 48.79 k¥h (175643 kJ) heat energy and 3.02 kWh (10872 kJ) electrical energy was used to produce 14.83 kg sugar from 100 kg of beets during the 1990 campaign. 100 kg of beets has been used as a reference quantity and referred to as unit beet (BP) in this study. The daily sugar production capacity of the Elasig Sugar Factory is 1650 tons of beets. During the 1990 campaigne the daily production rate of the factory was 165 tons of crystal sugar and 26 tons of cube sugar. The daily average thermal energy used for this production was 628415 k¥h (2262.3 GJ) and the daily average electrical energy requirement was 38898 klh (140 GJ). A steam turbine cogeneration plant was used to supply the heat and electricity requirements. 18 m3/h of steam at 2.5 MPa pressure and 380°C temperature i3 produced in three steam boilers. Electricity is produced by three 1.2 HW five stage turbines. The back pressure in the turbines is between 0.8 and 2.2 bars. The average power output of the turbines during the 1990 campaign was 2. 3 MW. VI 11For comparison., a sugar factory in German uses 11.811 k¥h (42520 kJ) of thermal energy and 6.668 kWh (24005 kJ) of electrical energy to produce 14.46 kg sugar per 100 Kg beets, AUERSWALD [3J. The capacity of this factory is 4440 tons beet per day and the daily thermal and electrical energies used in' this factory are 524000 kWh (1886.4 GJ) and 296000 kWh (1066 GJ) respectively. The reason for the high electric energy usage in this factory compared to Elazığ Sugar Factory is that heat pumps are used to regain heat at low temperatures. The main reason for the low thermal energy usage in this factory is that electiricity used is largely bought from the national grid and therefore, the amount of steam required to generate electricity for the turbines is lowered. In the Elazığ Sugar Factory a total of 51.81 kWh (186516 kJ) of thermal and electrical energy was used to process 100 kg of beets. The reasons for high energy usage are the low capacity of the factory, the old technology U3ed and design faults such as the unnecessarily long steam supply lines. With today' s technology it is estimated that the total energy requirement to process 100 kg of beets can be lowered` to 40.56 k¥h (146016 kJ), BÂLOH [4]. This represents a energy saving of 21.7 % over the present ene rgy r e qui r emen t s. With the computer program developed in this study it is possible to perform energy and exergy (available energy) analysis for sugar factories. The processes (open systems) and the inlet and outlet streams associated with these processes are identified first and then the entalpies and available energies of these streams are calculated. Application of the first law of thermodynamics and the availability equation to these processes yield the heat transfer, irreversibilities., first and second law efficiencies of these processes. In the analysis of the Elazığ Sugar Factory, the general flow diagram for factories producing sugar from beets was taken as basis.. Ö2KAN [5]. This flow diagram given in section 3.2.2 show very little variations in different factories producing sugar from beets. The computer program that has prepared in this thesis is modular and therefore these variations can easily be incorporated into it. It is also possible, to chance the control volumes so that any portion of a process can be analysed in more detail. By using this computer program it is expected that a first and second law analysis can be made In the planning stage so that the construction and layout of te factory can be optimised. The first law efficiency of the processes concerned has been defined as the ratio of the total enthalpy of the masses leaving the control volume to the sum of the total enthalpy of the masses entering the control volume and the electric energy input to the control volume. This is a measure, of the heat transfer to the IXenvironment. If heat transfer to the environment can be lowered., the first law efficiency can be improved. Equation 2.7 expresses the first law efficiency. The second law efficiency of the processes concerned has been defined as the ratio of the availability of the masses leaving the control volume less the availability of heat transfer to the environment to the availability of the masses entering the control volume plus the electrical energy input. The second law efficiency is a measure of the irreversibilities in the process. Second law efficiency increase as the heat transfer to the environment and the internal irreversibilities in the process are lowered. Equation 2.27 expresses the second law efficiency. Results of the first and second law analysis of the processes in the Elazığ Sugar Factory are summarised below. In the juice, production process the first law efficiency is 95 % and second law efficiency 55 %. In this process third stage steam at 103°C is used as the heating medium. Since the temperature of the water or juice being heated is at least 21°C lower than this temperature, irreversibilities due to heat transfer at a finite temperature difference increase. The use of fourth stage steam at 90°C, by increasing the heating surfaces will lower the irreversibilities. In the jxiice purification process the first law efficiency was calculated as 90 % and the second law efficiency was calculated a3 70 %. In the limed raw juice heating section of this process fourth stage steam at 90°C, instead of third stage steam at 103°C should be used to reduce irreversibilities. For the same reason the third stage steam at 103°C can be used instead of the second stage steam at 115°C in the carbonation heating section. In the juice concentration stage, the first law efficiency was calculated as 96 % and the second law efficiency was calculated as 91 %. The reason for higher efficiencies is that concentration is done in stages and that the vapour seperated from juice in one stage is used to heat juice in the next stage. The frequent cleaning of the heaters to prevent the formation of deposits will decrease the quantity of stream required in the heaters. This will help increase the first and second law efficiencies. In the refining process., the first law efficiency was calculated as 78 % and the second law efficiency was cal culated as 67 %. The reason for higher irreversibilities in the crystalliser is that the vapour separated from the juice i 3 condenced at a high temperature difference inthe condensers and that the low temperature condensates cannot be used for further heating. Furthermore high temperature dif frence s are needed in the vacuum pans. In the drying of molasses, the first law efficiency was calculated as 71 % and the second law efficiency as 20 %. The fuel expenditure for drying molasses in sugar factories that process beets is quite high. In the E la sığ Sugar Factory 3.84 küflı (13424 kJ) of thermal e- nergy is used to obtain 1 kg of dry molasses and 3.29 k¥h (11844 kJ) of thermal energy is used to obtain 1 kg of sugar. The energy balance in the process of drying molasses show that a larger portion of the fuel energy is passed to the evaporating water. The second law analysis show that the ava i lability of the resulting vapours is low due to low temperatures. As a result the loss of available energy in drying molasses is high. The irreversibilities originate from incomplete combustion., mixing of cool air with the drying air and the high temperature difference between the molasses and the drying air stream. The irreversibilities in the mixing chamber can be prevented by using the combustion chamber as a boiler for steam generation. Thus the combustion gases need not be mixed with cool air to attain the proper temperature for drying but are colled to the required tempetarure during the production of steam. The production rate of dry molasses of the factory is 1700 tons per year. The rest of the molasses is given to the livestock growers to be used as animal feed. In the steam generation process the first law efficiency was calculated as 79 H and the second law efficiency was calculated as 35 %. In the process of steam generation 4. 37 kg of fuel oil with a lower heating value `of 40193 kJ/kg` per 100 kg of beets. The irreversibilities in steam generation result from the combustion process itself. The deposition of layers on steam generating surfaces and the high temperature stack gase3 also in drying molasses decrease the losses and hence the fuel consumption. The results of the first and second law analysis made showed that the second law efficiencies could be much lower than the first law efficiencies and that conclusions based on first law analysis alone could be misleading. 150

ÖZET Çeşitli organizmaların << -D-galaktosidaz enzimi içerdiği uzun yıllardan beri bilinmektedir. c< -D-galaktosidaz enzimi, son yıllarda özellikle şeker endüstrisi için kullanılması düşünülen bir enzimdir. Bu sebeple OC -D-galaktosidazin uygun bir kaynaktan ekonomik bir biçimde izolasyon ve saflaştırılması büyük bir önem tanımaktadır. Bu çalınmada Laktobaci1lus brevis mikroorganizmalarından OC -D-galaktosidaz izole edildi ve elde edilen preparatın karakterizasyonu üzerinde çalışıldı. Çeşitli izolasyon ve saflaştırma tekniklerinin incelenmesi, optimum pH ve optimum tem- peratür tesbiti ve safsızlık yaratan unsurların uzaklaştırılması gibi bir seri çalışma yapıldı. Söz konusu çalınmalardan elde edilen verilerin değerlendirilmesiyle yüksek aktiviteye sahip çözünür oC -D-galaktosidaz preparatı elde edilmiştir, öncelikle fermantasyon süresi, ası oranı ve ortamın seker içeriğinin tesbiti üzerinde duruldu. Yapılan çalışmalar sonucunda melas içeren ortamda % 2 ası oranı ile Eh saatlik fermantasyon sonucu en yüksek aktivite elde edildi. Büyük çaplı fermantasyon yukarıdaki sonuçlara göre yapıldı. Fermantas yon sonunda hücreler 3000 g'de 15 dakika santr ifüjlenerek ayrıldı ve % 0,85 lik tuz çözeltisi ile yıkandı. Daha sonra Sû dakika sonikasyona maruz bırakılarak hücreler parçalandı. Bu hücre kalıntıları 1S000 g'de 25 dakika santr if üj lenerek ayrıldı. Bu işlemden sonra Extrat V. 70 lik doygun (. -D-galactos idase. C/ -D-galactosidase enzyme is a fundamental material for sugar industry during recent years. Because of this reason it is very important that the isolation and purification of 0/ -D-galakc tosidase economically from an appropriate resource. In this study, 0/ -D-galactosidase was isolated from Lactobac i 1 lus brevis and then we have worked on the characte rization of this obtained preparation. A series of experiments were carred out such as;the examination of different isolation and purification techniques, determination of optimum pH and temperature and the removal of impurities. As an evaluation of the data of the above mentioned experiments, a highly active soluble C/ -D-galactosidase preparation was obtained. The fer- mantation time, propertion of inoculation and the Content of Sugar in the medium was studied primarily and it was Found that the medium, that contains molasses with a propertion of 2 '/. inculation, at 3*t hours fermantation time has the highest enzymatic activity. At the end of the fermantation, microorga nisms were removed by centr i f ugat ion at 3OO0 g for 15 minutes and were washed with 0,85 V, salt solution. Then the cells were sonicated and the resudues of cells were removed by centrifugate were precipitated at 70 '/. ammonium Sulfate satu ration and this precipitate was dialized against water. As subsequent treatment a DEAE-Sephadex Column

127