Search

Nakon tri sezone arheoloških iskopavanja na lokalitetima iz bronzanog doba organizovanih od strane Arheološkog instituta u Beogradu, Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru i Arheološkog instituta Austrijske akademije nauka (ranije OREA), koja su donela nove podatke važne za bolje razumevanje tehnologije topljenja bakra u praistoriji, odlučeno je da se dalja istratraživanja usmere ka rešavanju problema koji su se u međuvremenu postavili pred istraživače. Najvažnije pitanje odnosi se na poreklo rude bakra koje su praistorijske zajednice sa područja Bora i Majdanpeka koristile tokom prve polovine II milenijuma pre n.e. Zbog toga je bilo potrebno sprovesti rekognosciranja sa dva cilja - prvi cilj je ubikacija potencijalnih praistorijskih arheometalurških lokaliteta, a drugi cilj se odnosi na identifikovanje dostupnih rudnih ležišta na ovom području. Rekognosciranja su se odvijala u jesen 2020. godine zahvaljujući sredstvima Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, dok su fizičko-hemijske analize prikupljenih uzoraka finansirali naši partneri iz Arheološkog instituta u Beču.

Mollusc shells have been used for the production of ornaments since the Palaeolithic times. Some of the world’s oldest decorative items were, in fact, made from shells. Their smooth surfaces, durability and bright colours, were some of the reasons why they were aesthetically attractive to numerous prehistoric communities. Ornaments made from shell often had symbolic value – they were used to display status, prestige, belonging to a group, and may be used as indicators for trade and exchange routes. However, although they were in use in the prehistoric period, they have received less attention from researchers studying periods after the Neolithic. This paper will provide an overview on the use of shells for ornaments in the Bronze Age Maros culture in the southern Carpathian basin. They have so far been analysed only within the context of burial equipment and their relation to other jewellery items, mainly metal objects. However, they may provide an additional insight into some of the symbolic aspects, cultural attitudes towards certain raw materials, as well some aspects of trade and exchange.

By sequencing 727 ancient individuals from the Southern Arc (Anatolia and its neighbors in Southeastern Europe and West Asia) over 10,000 years, we contextualize its Chalcolithic period and Bronze Age (about 5000 to 1000 BCE), when extensive gene flow entangled it with the Eurasian steppe. Two streams of migration transmitted Caucasus and Anatolian/Levantine ancestry northward, and the Yamnaya pastoralists, formed on the steppe, then spread southward into the Balkans and across the Caucasus into Armenia, where they left numerous patrilineal descendants. Anatolia was transformed by intra–West Asian gene flow, with negligible impact of the later Yamnaya migrations. This contrasts with all other regions where Indo-European languages were spoken, suggesting that the homeland of the Indo-Anatolian language family was in West Asia, with only secondary dispersals of non-Anatolian Indo-Europeans from the steppe.

Lokalitet Velika Humska Čuka nalazi se u selu Hum kod Niša, na platou dominantnog uzvišenja na severoistočnom rubu Niškog polja. Neposredno pre kampanje iskopavanja 2019. godine, obavljena je probna geomagnetna prospekcija na površini 30 m x 30 m. Prospekcija je realizovana na severoistočnom delu platoa, tik zapadno uz sonde 1/14 i 3/15 u kojima su u prethodnim kampanjama evidentirani ostaci kuće iz starijeg eneolita.

Objekat 1 je okno koje je do sada najbolje istraženo i ono se nalazi na vrhu lokaliteta Prljuša na Malom Šturcu. Arheološka iskopavanja koja se u njemu sprovode od 2014. godine pokazala su da je reč o prostranom rudarskom oknu sa obrušenom tavanicom. Nastavak iskopavanja u 2018. godini imao je za cilj otkrivanje njegove zapadne granice radi buduće prezentacije. Takođe, završetak istraživanja Objekta 1 trebalo je da doprinese definisanju funkcionisanja okna i u celosti otkrije prvo praistorijsko rudarsko okno u ovom delu Srbije. Za sada nisu otkriveni dokazi da su okna u nekom momentu mogla da posluže i kao staništa. Zbog upadljivog odsustva keramike i životinjskih kostiju pretpostavlja se da okno Objekat 1 nije pretvoreno u stanište nakon završene rudarske eksploatacije. U njemu je do sada otkriven veliki broj kamenih rudarskih batova, od kojih su neki bili bez tragova upotrebe, što znači da su onovremeni rudari svoje alatke proizvodili na samom rudištu i u oknima pravili njihove rezerve.

The Bronze Age Maros culture, widespread in the southern parts of the Carpathian basin, is characterised by rich and diverse material culture, recovered from settlements and from necropoles. Some of the burials of the Maros culture contained rich funerary equipment, that encompassed ceramic vessels, bronze weapons, bronze and gold jewellery, as well as ornaments made from osseous raw materials. One of the necropoles that yielded interesting finds of bone ornaments was discovered at the site of Ostojićevo, situated in the Banat region in north-eastern Serbia. This necropolis contained graves belonging to the Early and Middle Bronze Age; out of 285 graves, 77 were attributed to the Maros culture. Osseous ornaments recovered from these graves were made from diverse raw materials, bones, teeth and mollusc shells. The typological repertoire includes pendants, beads, decorative pins, and applications. Their typological and technological traits, as well traces of use will be analysed highlighting their overall importance and symbolic role for the Maros culture communities

Istraživanja lokaliteta Prljuša - Mali Šturac na planini Rudnik započeta su osamdesetih godina 20. veka pod rukovodstvom Borislava Jovanovića. Iako je od 1981. do 1989. godine bilo samo nekoliko istraživačkih kampanja, to je bilo dovoljno da se uvidi potencijal ovog lokaliteta kao velikog i arheološki bogatog praistorijskog rudarskog centra. Istraživanja Prljuše su obnovljena 2011. godine i u kontinuitetu se sprovode do danas. Arheološki su kompletno istražena dva okna (okna 4 i 6), a impozantno okno nazvano Objekat 1 se i dalje istražuje. Ovo okno pozicionirano je na vrhu padine i najverovatnije predstavlja najmlađu fazu rudarenja na ovom lokalitetu. Istraživanje Objekta 1 dalo je značajne rezultate i pomoglo nam je da šire shvatimo tehnologiju praistorijskog rudarenja na ovom lokalitetu. Otkriveno je pet prolaza međusobno povezanih rudarskih galerija, koje su u prošlosti sasvim izvesno bile natkrivene tavanicama. U okviru ovih celina nađeno je više od pet stotina rudarskih kamenih batova različitih tipova, kao i više celih i fragmentovanih keramičkih sudova. Uređenje ovog dela lokaliteta u cilju prezentacije široj javnosti započeto je 2019. godine. Ove 2020. nastavljena su istraživanja severnog dela Objekta 1 kako bi se prethodno otkrivene galerije ovog masivnog okna zaštitile od obrušavanja kamenja i zapunjavanja i kako bi se pronašle severne granicetog okna. One još nisu pronađene i sada je već sasvim izvesno da se nalaze daljeka severu, vezjući se time za naredno okno nazvano Objekat 2, čime impozantnost celog kompleksa još više dolazi do izražaja. Takođe, tokom ovogodišnjih istraživanja pronađena je i prva tipična rudarska šahta, sa dva uska ulaza i ventilacionim otvorom uklesanim u stenu. Nasta¬vak istraživanja, između ostalog i ove celine, planirani su zanaredne godine i izvodiće se zajedno sa drugom fazom uređenja lokaliteta. Potrebno je istaći da je uređenje lokaliteta u cilju prezentacije doprinelo značajnom povećanju broja posetilaca, čime je ovaj praist

Lokalitet Trnjane kod Bora otkriven je 1984. godine, a prva sistematska istraživanja naselja i nekropole započeta su 1985. i trajala su do 1989. godine. Arheološka iskopavanja sprovođena su u okviru projekta "Istraživanje starog rudarstva i metalurgije u široj zoni timočkog eruptivnog basena" koji je realizovan saradnjom Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru i Arheološkog instituta u Beogradu. Istraživanja na Trnjanu bila su u inicijalnoj fazi fokusirana na naselje, prvenstveno zbog velikih količina šljake što se nalazila na površini kao i u arheološkim slojevima, a kasnije su se orijentisala na susednu nekropolu sa spaljenim pokojnicima. Nakon pauze od tri decenije istraživanja su nastavljena 2017. godine, i to u okviru novog projekta "Bronzano doba u severoistočnoj Srbiji - metalurgija, naselja i nekropole", u kojem sada, osim prethodno navedenih institucija, učestvuje i Institut za orijentalnu i evropsku arheologiju iz Beča. Nakon izvršene geofizičke prospekcije 2018. godine nastavljena su sistematska istraživanja naselja, a dobijeni su i apsolutni datumi za dva groba sa nekropole i iz tri uzorka sa naselja. Nekropola na Trnjanu predstavljala je sredinom osamdesetih godina prošlog veka neočekivano otkriće, budući da je bila prva u nizu nekropola koje su kasnije konstatovane na području Bora i Zaječara. Nekropolu je činila veća grupa kružnih kamenih konstrukcija (1,5-4 m u prečniku) u čijem se centru nalaze urne sa ostacima spaljenih pokojnika. Na ovoj nekropoli ih je konstatovano 43, a antropološki su obrađeni samo oni grobovi u kojima se nalazila referentna količina antropoloških ostataka. Pokojnike su predstavljali svi uzrasti, među kojima i jedna trudna žena. Pogrebni prilozi su izuzetno retki, a predstavljaju ih keramički pehari, pršljenci, keramičke lampe i jedan bronzani nož. Objedinjeni rezultati starih i ovih istraživanja naselja na lokalitetu Trnjane ukazuju na to da se izdvajaju pet stratigrafski različitih konteksta, označenih od SU1 do SU5. Nadzemne k, In archaeological literature, the site of Trnjane, near Bor in Eastern Serbia is known as an urn necropolis, with 43 discovered urn graves. The excavations in Trnjane took place between 1985 and 1987-1989, and continued in 1998. The investigations also included an excavation of a nearby settlement, but the results of this research were never published. In most of the previous studies, Trnjane was assigned to the Middle and Late Bronze Age, while the necropolis was often connected with the spread of the Urnfield Phenomena from Central Europe toward the Balkans. New investigations started in 2017 as cooperation between the Archaeological Institute in Belgrade and the Institute for Oriental and European Archaeology (OREA) of the Austrian Academy of Sciences shed new light on the chronology and cultural assignment of Trnjane and other similar surrounding sites in the region of Eastern Serbia. The excavation of the settlement area in 2017 and 2018 yielded numerous finds indicating metallurgical activities connected with copper ore smelting (slag and ores), while pottery finds showed a typological resemblance with an Early and Middle Bronze Age repertoire. The radiocarbon dates from the settlement area and from urn graves of the neighbouring necropolis also point to a much earlier time than previously assumed. The new chronological determination of Trnjane raises a set of new questions, especially regarding the cultural connections between Central Europe and the Balkans and transfers of copper ore smelting technology in the Bronze Age.

Tehnološka prošlost čovečanstva čini bitan segment praistorijske arheologije – način na koji su se eksploatisale pojedine sirovine, kako su se prerađivale i upotrebljavale svedoče ne samo o organizaciji proizvodnje i aktivnostima datih praistorijskih zajednica, već i pružaju podatke o odnosu prema okolini, kao i širim društvenim i ekonomskim odnosima. Počeci prerade metalnih sirovina smatraju se izuetno značajnim trenutkom ljudske prošlosti, prekretnicom koja je dalje uslovila specijalizovano zanatstvo, raslojavanje u društvu i druge društveno-ekonomske promene koje su zauvek izmenile ljudsko društvo. Za adekvatnu analizu početaka metalurgije kod praistorijskih zajednica, međutim, potreban je i sveobuhvatan pristup. U ovom radu autori će se dati pregled teorijskih i metodoloških pristupa analizama početaka metalurgije. Studije tehnologije, kako su predložili različiti antropolozi, posebno Pjer Lemonije i Brajan Fafenberger, podrazumevaju sagledavanje pojave, prihvatanja i širenja nove tehnologije u širem društvenom kontekstu. Ovi autori naročito insistiraju na analizi višestrukih tehnologija (multiple technologies), odnosno na sveobuhvatnoj analizi različitih tehnologija, koje čine tehnološke sisteme, sa posebnim osvrtom na to kako promene u jednoj tehnologiji utiču na druge. Kad se radi o proučavanju početaka eksploatacije metalnih ruda i njihove prerade, to podrazumeva proučavanje nalaza metala u pre-metaličnim fazama (kao što su predmeti od malahita iz perioda neolita), njihovog kontekta i značaja, proučavanje promena u koštanoj i kamenoj industriji tokom eneolita i ranog bronzanog doba, i drugo.

Proučavanje praistorijskog rudarstva na Rudniku u centralnoj Srbiji, u okviru projekta Arheološkog instituta Prospekcija Malog Šturca: istraživanje praistorijskog rudarstva, sprovodi se od 2011. godine (Antonović, Vukadinović 2012). Godine 2014. započeto je iskopavanje rudnog okna, nazvanog Objekat 1, koje se nalazi na samom vrhu lokaliteta Prljuša, neposredno ispod vrha Mali Šturac (Antonović 2017). U njemu su otkriveni nepravilni hodnici, dve galerije nepravilnog kružnog oblika osnove, brojni kameni rudarski batovi i keramika Bubanj-Hum kulture. Cilj projekta u 2017. godini bio je da se dovrši istraživanje okna Objekat 1 i njegove veze sa oknima u neposrednoj okolini, a to su Objekat 2 sa severoistočne i Svrtanj 1 sa severozapad¬ne strane.

Pre skoro pola veka izvedena su sistematska istraživanja nekropole iz bronzanog doba i kasne antike / ranog srednjeg veka na jednom lokalitetu koji se nalazio na ulazu u selo Velebit kod Kanjiže. Tom prilikom otkrivena je jedna praistorijska ostava kamenih kalupa za livenje predmeta od bronze, među kojima se izdvajao jedan tip za koji je profesor A. Jokenhovel potvrdio da pripada kalupu za izradu nakovanja. Stariji horizont sahranjivanja na ovoj nekropoli pripadao je Kulturi grobnih humki srednjeg bronzanog doba u centralnoj Evropi, a navedeni kalup iz tog konteksta predstavlja za sada jedini nalaz koji se povezuje s postojanjem nakovanja na teritoriji centralnog Balkana u bronzanom dobu, tako da je cilj ovoga rada da ukaže na veze koje je ovaj prostor imao sa razvojem produkcije bronzanih predmeta na celoj teritoriji Evrope. Istorija istraživanja nakovanja iz praistorije počinje u 19. veku prvim radovima na tu temu čiji je autor V. G. Čajld, a nastavljaju je svojim radovima J. Nikolard, G. Gušer, M. R. Erenberg i D. Jancen. Isprva su nakovnje predstavljali primerci od kamena, kao uostalom i ostale alatke za obradu bronzanih poluproizvoda tokom perioda Kulture zvonastih pehara i ranog bronzanog doba u Evropi, kao i u Çukuriçi Höyük u Anadoliji, a njihova upotreba se produžava kroz celokupno trajanje bronzanog doba. Čak se u pojedinim kontekstima zajedno može naći kameni i metalni alat za obradu metala, kao što je primer na lokalitetu Génelard u Francuskoj. Zbog terminoloških razlika u nazivu za nakovnje, u ovom radu je korišćen termin anvil, koji podrazumeva različite vrste statičnih podloga, sačinjenih od drvenog i metalnog dela, koje se koriste u procesu iskucavanja. Nakovnje smo podelili u sledeće kategorije i potkategorije: Kategorija 1: Pljosnati i piramidalni nakovnji (frustrum) - ravni nakovnji Brett-, Blockambosse); Potkategorija 1a: Pljosnato-ravni nakovnji (Brettambosse), sl. 6; Potkategorija 1b: Piramidalni (frustum) nakovnji (sl. 7); Potklasa 1c: Nakovnj, During the first excavations of the cemetery dating from the Bronze Age and Early Antiquity in the village of Velebit near Kanjiža (Northern Serbia) one of the excavated artefacts was found to belong to a used and broken stone mould for casting anvils. However, without an expert archaeologist to supervise the recovery of this find, which remained unknown for decades after its discovery, as a starting point, the authors of this article present a synthesis that takes into account several aspects of this significant class of metalcraft object. This proceeds from the history of the excavation to the general role of European Bronze Age anvils in gold and bronze metalworking, and then further on to their typological, terminological, chronological and functional analysis and to their long-range distribution as a sign of an interregional network of craftsmen, including their social context and symbolism.

Lokalitet Prljuša na Malom Šturcu, najnižem vrhu planine Rudnik, još početkom osamdesetih godina prošlog veka je uveden u arheološku literaturu kao jedini praistorijski rudnik bakarne rude u centralnoj Srbiji i jedini iz perioda kasnog eneolita i ranog bronzanog doba u celoj Srbiji. Nakon nekoliko godina sistematskog istraživanja koje se vodi od 2011, pokazalo se da se na ovom lokalitetu nalazi verovatno jedan od najvećih praistorijskih rudnika bakra u jugoistočnoj Evropi i da je njegova eksploatacija trajala skoro do kraja trećeg milenijuma pre nove ere. Do sada je najbolje ispitano okno označeno kao Objekat 1 koje se nalazi na najvišoj koti Prljuše. Istraživanjem ovog okna dobijeni su podaci koji se odnose na nivo tehnološkog znanja tadašnjih rudara.

Rudarski kameni batovi su vrsta arheološkog materijala čije ispitivanje značajno doprinosi razumevanju načina praistorijskog rudarenja metaličnih sirovina. Oni predstavljaju osnovne rudarske alatke, a samim tim i najzastupljenije artefakte na praistorijskim lokalitetima rudarskog karaktera širom sveta. Takva situacija osvedočena je i na lokalitetu Prljuša Mali Šturac na Planini Rudnik gde je do sada sakupljeno i obrađeno više od 750 primeraka (pri čemu 540 tokom novih istraživanja) dok je površinskom prospekcijom terena zabeležen značajno veći broj. Ove alatke su različitih dimenzija, težina i oblika i kao takve činile su osnovni set alatki koje su služile za razbijanje rudonosne stene, ekstrahovanje i usitnjavanje rude. Do sada je bilo pokušaja da se ove alatke klasifi kuju i podvedu pod određeni sistem, međutim kako je sistem podrazumevao isključivo klasifi kaciju izvedenu prema obliku, vremenom se pokazao kao neodrživ. Tokom novih istraživanja lokaliteta Prljuša primenjen je novi pristup. Batovi sada nisu posmatrani isključivo kao izolovani element, već iz perspective lokaliteta u celosti i opšte tehnologije rudarenja koja je primenjena na ovoj lokaciji. Ostaci gareži na stenama, tragovi udaranja i ekstrahovanja mineralizacije, udubljenja u stenama u koje su postavljane horizontalne grede koje su istovremeno bile potpora podgradi u oknu i noseće grede za vešanje masivnih kamenih batova su, pored funkcionalno-tipološke analize batova, ukazale na postojanje tri osnovna tipa ovih rudarskih alatki.

During the Neolithic, the Balkans were a densely populated territory, perhaps precisely due to their abundance of raw materials. The entire region is rich in water due to a branched-out hydrological network, has fertile agricultural land, forests with high-quality wood, and is especially rich in ore and high-quality stone deposits. The first Balkan metallurgists were probably well-acquainted with the geological richness of their territory and knew where to look for copper ore used in metal production. Undoubtedly, the exploitation of minerals and rocks used in stone tool production was often conducted in the immediate vicinity of copper ore deposits, which was an excellent basis for the creation of true metallurgy. Malachite was already a known raw material, as attested to by finds of this mineral on many Early Neolithic sites in southeastern Europe. In fact, malachite and azurite were already well-known during the Mesolithic of the Balkans, and were used to produce decorative objects. Beads and pendants, as well as amorphous chunks of malachite and azurite, were discovered at the Mesolithic site of Vlasac, and in the Early Neolithic layers of Lepenski Vir. Research on the beginnings of metallurgy in the Balkans, conducted over the recent years, has shown that the first metallurgy in Europe appeared precisely in the Balkans. The big question remains of where the ore for melting was obtained, even though some copper.

Posle više od dve decenije istraživanja na lokalitetu Hisar u Leskovcu pokazala se potreba za revizijom nekih zaključaka kao i gledišta na kulturnu stratigrafiju ovog višeslojnog lokaliteta na kome je konstatovano naselje iz poznog bronzanog doba (brnjička kulturna grupa Br C/D Na L1), gvozdenog doba I (Na L 2-V 2) i gvozdenog doba III (VI-V vek pre n. e.), kasne antike i srednjeg veka. Cilj ovoga rada jeste da se ukaže na ozbiljne greške koje su u prvom redu nastale usled prenebregavanja uticaja raznih faktora - prirodnih i antropogenih procesa, erozija, posledica bombardovanja iz II sv. rata, kao i nedovoljnog poznavanja tehnologije praistorijske metalurgije - koji su doveli do niza pogrešnih zaključaka o kulturnoj stratigrafiji na Sektoru I, i to počevši od istraživanja iz 1999. godine pa do onih iz 2006. (sl. 1). Početničke greške u interpretaciji rezultata iz kampanje 1999. godine načinio je autor ovoga rada stoga što nije obratio pažnju na činjenicu da postoji visok procenat pomešanih nalaza keramičke produkcije sa karakteristikama i brnjičke i Belegiš II-Gava kulture u istim kontekstima, odnosno u sva 4 kulturna horizonta, koji su se prilično jasno ocrtavali na profilu a-B . Analizirajući u svom radu iz 2001. godine keramičke nalaze iz sonde 1/99, a. Kapuran nije uzeo u obzir činjenicu da su stratumi I-IV mogli nastati i dejstvom intenzivnih erozionih procesa koji idu iz pravca viših kota brda Hisar (platoa Sektora III), budući da se sonda nalazila na središnjem delu najstrmije padine sa istočne strane lokaliteta (sl. 1). Ova greška postala je očigledna tek 2006. godine, kada su preduzeta obimna istraživanja sondi I (površine 25 m x 8 m) i II te sonde Put na Sektoru I. Istraživanja iz 2006. godine pokazala su da jedini siguran i stratigrafski definisan objekat iz starijih horizonata predstavlja Objekat 14, u kome su se, jedna pored druge, nalazile sekira od gvožđa (tip plosnate sekire sa krilcima) i šuplja bronzana sekira kelt, koja se datuje najranije u Na B, Archaeological research at the site of Hisar in Leskovac began more than a decade ago and has initiated numerous papers on the relationship between the Mediana and Brnjica cultural groups and cultures that marked the transition from the Bronze to the Early Iron Age in the Central Balkans. This paper seeks to highlight and correct some of the key mistakes which have emerged in the stratigraphic interpretation of this multi-horizon site, and in such a way contribute to the better understanding of cultural movements at the transition from the 2nd to the 1st millennium BC.

Praistorijski rudnik bakra na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu uspešno se istražuje od 1981. godine, doduše sa velikim prekidima. Nakon otkrivanja 1980. godine, lokalitet je od 1981. istraživan tokom nekoliko kraćih kampanja do 1989, u okviru „Projekta istraživanja starog rudarstva i metalurgije na Rudniku“ Arheološkog instituta. Rad je okončan u očekivanju većeg međunarodnog projekta sa Univerzitetom iz Šefilda, koji se nije ostvario zbog tadašnje političke situacije u našoj zemlji. Istraživanja su obnovljena 2010. godine kroz novi projekat Arheološkog instituta Aktivnosti u 2014. godini bile su usmerene na arheološko iskopavanje okna 6/87, definisanje njegove veze sa površinskom eksploatacijom rude bakra otkrivene zapadno od njega, u okviru okna 4/87, kao i objekta 1 detektovanog 2011. godine.

U doktorskoj tezi je analizirana izraženost mišićno-skeletnih pripoja na skeletima iz ranobronzane nekropole Ostojićevo. Bronzano doba predstavlja bitan period u praistoriji društva, jer u tom razdoblju počinje da se koristi nova tehnologija, i primenjuju se novi načini obrade metala. U takvom okruženju se stvaraju elementi za postojanje društvene moći. Predmet rada je bio da se utvrdi da li je aktivnost u korelaciji sa vertikalnim statusom, horizontalnim (rodom, starošću), i koliko intenzivno je svaki pojedinac obavljao aktivnosti, ili skup aktivnosti. Analiza skeleta iz Ostojićeva je rađena prema polu (muški i ženski), individualnoj starosti i društvenom statusu. Individue su bile podeljene u tri starosne kategorije: 20 - 35 godina; 35 - 50 godina, više od 50 godina. Koristio se vizuelni metod bodovanja markera stresa i urađena je analiza metričkih karakteristika dugih kostiju kako bi se moglo zaključiti u kojoj meri ova 2 pristupa koreliraju. Posmatrala su se 23 mišićna pripoja na dugim kostima. Izraženost mišićnih pripoja se ocenjivala na skali koja je imala pet kategorija: 1a, 1b, 1c, 2 i 3. Pol i individualna starost su utvrđeni na osnovu standardnih antropoloških metoda, a društveni status na osnovu pretpostavke da različiti grobni prilozi ukazuje na različit položaj pojedinca u društvu. U radu je postavljeno nekoliko hipoteza. Hipoteza 1 je potvrdila da postoji veza između fizičke aktivnosti i vertikalnog društvenog statusa. Mišićni pripoji kod oba pola su bili malo više izraženi kod pripadnika nižeg statusa. Hipoteza 2 se odnosila na pretpostavku da je izraženost pripoja u zavisnosti od polne pripadnosti. Utvrđeno je da je postojao polni dimorfizam, muškarci su imali više izražene mišićne pripoje, ali, najverovatnije zbog veće mase, a ne zbog razlike u aktivnosti, ili intenzivnijeg fizičkog napora. Hipoteza 3 je u potpunosti potvrđena- starije osobe kod oba pola su imale više izražene mišićne pripoje. Hipoteza 4 je tvrdila da su obrasci aktivnosti i društve, The doctoral thesis analyses the prominence of muscle attachment sites in skeletons recovered from the early Bronze age necropolis Ostojićevo. The Bronze Age is an important period for prehistoric societies due to the development of new technologies and new methods of metal processing. Such an environment provided conditions for the creation of social power. The aim of the study was to determine whether activity is correlated with the vertical and horizontal status (gender, age), and how extensively each individual was performing activities, or a set of activities. Analysis of the skeletons from Ostojićevo was done by gender (male and female), individual age and social status. The individuals were divided into three age categories: 20 - 35 years; 35 -5 0 years, more than 50 years. A visual method of scoring stress markers was conducted along with analysis of metric characteristics on the long bones in order to determine the extent of correlation of these two approaches. In total 23 muscle attachments were observed on the long bones. The prominence of the muscle attachment sites were visually scored using a scale of 3 levels and five categories: 1a, 1b, 1c, 2 and 3. Individual gender and age were determined based on standard anthropological methods, whereas social status was based on the assumption that artefacts found within the grave indicated different societal positions. The paper had several hypotheses. Hypothesis 1 confirmed a connection between physical activity and vertical social status. Muscle attachments in both sexes were slightly more pronounced in persons of lower status. Hypothesis 2 regarded the supposition that the expression of attachment sites was dependent on gender. Sexual dimorphism was confirmed as males had more pronounced muscle attachments; however, this was most likely due to greater mass and not because of differences in activities, or intensity of the physical work. Hypothesis 3 is completely confirmed- elderly individuals of both sexes h

Das Arbeitsgebiet dieses Bandes umfasst im Wesentlichen die heutige Republik Serbien. Darüber hinaus wurden zusätzlich einige Fundstücke aus dem Kosovo aufgenommen, die entweder bereits aus älterer Literatur bekannt sind, oder die in einem serbischen Museum aufbewahrt werden (Nr. 101 A. 192. 363. 412). Insgesamt werden 377 Beile und Äxte sowie 47 Kleingeräte (Nr. 366–412) dokumentiert. Von diesen Objekten sind 34 bisher unpubliziert und werden in diesem Band das erste Mal vorgestellt. Weitere 16 Objekten finden zwar im Rahmen von Materialanalysen Erwähnung,1 sind aber darüber hinaus bisher ebenfalls noch unpubliziert und werden hier erstmals abgebildet. Der Kupferschmuck findet in diesem Band keine Berücksichtigung, da er aus mehreren Gründen eine eigene Publikation rechtfertigt. Zum einen stammen die meisten Funde aus der Nekropole von Mokrin und datieren, ebenso wie der Goldschmuck, in die Bronzezeit. Tatsächlich zählt Bronzeschmuck in Mokrin zu den Ausnahmen.2 Trotzdem wäre es erforderlich, diese drei Materialgruppen zusammenzufassen, und dann auch den übrigen – zahlreich überlieferten – Bronzeschmuck aus dem Arbeitsgebiet einzubeziehen. Damit wäre der Rahmen dieser Publikation bei weitem gesprengt worden. Zum anderen sind ältere, vinčazeitliche Schmuckfunde aus Kupfer sehr selten. Sie werden jedoch in der Einleitung zu den frühesten Metallfunden (s. S. 21; Abb. 10) kurz vorgestellt und diskutiert. Die Nadel aus Pločnik wurde bereits in einem anderen Band dieser Reihe berücksichtigt. Nadel aus Pločnik wurde bereits in einem anderen Band dieser Reihe berücksichtigt.3 Bei der Auswahl des Fundmaterials für diesen Band standen weniger chronologische Erwägungen, sondern das Herstellungsmaterial – Kupfer – im Vordergrund. Daher repräsentieren die Funde eine breite Zeitspanne, die vom Frühen Äneolithikum (Vinča-Kultur) bis zum Ende der Bronzezeit reicht. Einige Stücke können nicht nur bronzezeitlichen, sondern sogar eisenzeitlichen Typen zugeordnet werden und unterschei

Istraživanja praistorijskog rudnika bakra na lokalitetu Prljuša (Mali Šturac, Rudnik) su obnovljena 2010. godine. Geofizička ispitivanja i arheološka prospekcija samog lokaliteta potvrdila su ranije pretpostavke da je na ovom mestu eksploatacija bakra bila intezivna i obavljana u dužem periodu tokom praistorije. Do sada je na terenu konstatovano preko 20 potencijalnih okana i veoma veliki broj kamenih rudarskih batova (preko 600 komada). Geofizičkim ispitivanjima do sada je detektovano više rudarskih kanala i jedna prostrana podzemna galerija u gornjem delu lokaliteta. Postoji naznaka da se ispod debelih naslaga sipara u donjem delu padine kriju najstariji rudarski radovi na Prljuši. Zato su obavljena geofizička merenja u tom delu lokaliteta koja su ukazala na potencijalna rudarska okna.

Pretpostavku da se na lokalitetu Prljuša na Malom Šturcu nalazio veliki praistorijski rudnik bakra koji je bio eksploatisan u dužem periodu tokom eneolita i bronzanog doba, osim prostranih okana i podzemnih radova, potvrđuje i izuzetno veliki broj rudarskih batova i drugog kamenog oruđa. Tokom istraživanja 2011. i 2012. godine, detaljnim rekognosciranjem lokaliteta po kvadratnoj mreži 5 h 5 m, konstatovano je, na samoj površini, prisustvo oko 1.000 rudarskih batova. Sakupljeno je 68 kamenih alatki. Znatan broj polufabrikata bez tragova upotrebe, kao i alatki izrađenih od kamena sa samog nalazišta pokazao je da je kameno oruđe vrlo često proizvođeno i na samom rudištu. Prisustvo batova skoro na samom vrhu padine Prljuše potvrđuje praistorijsku eksploataciju bakarne rude na celom lokalitetu. Za sada nije primećena njihova povećana koncentracija na površini oko samih rudarskih okana., More recent investigations of prehistoric copper mine at Mali Šturac have been conducted in 2011 and 2012. On that occasion detailed surveying of the site using 5 x 5 m grid resulted in discovery of around 1000 mining mallets and other stone tools just on the surface. We gathered 68 stone tools, mostly mining mallets. Considerable amount of semi-finished objects without traces of use as well as tools made of stone from the site confirmed that mallets and other stone tools were often made on the mining site. For the mallets had been used pieces of stones taken out of the rock mass but also large pebbles from the rivers and brooks. Piece of stone was worked by knapping and pecking to obtain the desired shape. Working technique was mostly rough and small number of strokes was applied. All mining mallets have transversal groove for attaching tool to the handle. Except the mallets few stone tools of different type have been found at the site Prljuša. One fragmented whetstone as well as few hammerstones, axes and anvils for crashing ore make an interesting segment of stone tool assemblage from Mali Šturac. They are of smaller size and distinguish at first glance from mining mallets because they do not have transversal groove. Few objects could be explained as unfinished axes but also as unused small mallets for crashing ore. Stone tools from Mali Šturac were made of sandstone, ignimbrite and quartz latite. All raw materials are of local origin and some of them are from the site Prljuša itself. Not any particular regularity in horizontal distribution of stone artifacts has been established, except that largest quantity was recorded in the middle and smaller in lower and upper section of the site. Occurrence of mallets near the very top confirms prehistoric exploitation of copper ore within the entire site. For the time being their higher concentration on the surface around mining shaft has not been encountered.

U neposrednoj blizini lokaliteta Čoka lu Balaš kod Krivelja, arheološka ekipa Muzeja rudarstva i metalurgije u Boru otkrila je nekropolu urnenfelder kulturne grupe, iz poznog bronzanog doba. Pored grobnih konstrukcija, u kulturnom sloju je nađena keramika iz poznog eneolita i starijeg gvozdenog doba. Ova nekropola sa spaljenim pokojnicima donosi nove podatke o funerarnim tradicijama metalurških zajednica koje su u bronzanom dobu naseljavale metalogenetski region između Bora i Majdanpeka., Site Kriveljski Kamen - Bunar is located few hundred meters eastward of the hillfort settlement Čoka lu Balaš dating from the Middle and Late Eneolithic. Underneath medieval inhumation burials have been encountered circular stone structures with pottery urns, which are devastated by additional later burials. Prehistoric necropolis at the site Bunar considering the method of construction bears greatest resemblance to the necropolis Trnjane. Four structures with one urn each have been recorded during the excavation campaign. They were built on the rocky ground of marl where first the urn was dug in and then broken local gray stone was arranged making circular platform. Funerary structure 2 had in central zone also few flat limestone pebbles of rather large size that probably with its bright white color create the contrast with gray local stone. Within structures 3 and 4 besides gray local stone there were also rather large pieces of chalcopyrite rock and one rectangular piece of marl with natural netlike cracks. Although structure 4 is mostly devastated the urn was still preserved in situ in its bedding. Pottery finds in the cultural layer under and around these structures date from the Eneolithic period, i.e. from Coţofeni-Kostolac cultural circle and from the Basarabi culture of the Early Iron Age. Anthropological analysis revealed that in the urns had been deposited cremated remains of three adult individuals (urns 1, 3 and 4) and also skeletal remains of one juvenile (female?) individual (urn 3). Most interesting is certainly urn 3 where cremated and non-cremated bones were placed together. Their weight was almost identical (cremated bones are weighing 11.6 g and non-cremated 10.9 g), so it is possible that because of some unknown reason special care was taken that non-cremated bones are approximately of the same weight as cremated bones. This unusual ritual will probably be explained more precisely by future physicochemical analysis of the material. Necropolis Bu

Perforirano kameno oruđe i oružje je široko rasprostranjeno u Srbiji. Najveći broj njih su u muzejske zbirke dospeli kao slučajni nalazi bez arheološkog konteksta. Ovaj tekst predstavlja početak u rešavanju pitanja kulturno-hronološke pripadnosti i namene ovih nalaza, a jedini način da se nato odgovori je da se brojno kameno perforirano oruđe i oružje, nađeno širom Srbije, publikuje čime bi se omogućilo stvaranje opšte slike o njemu. U radu su obrađeni predmeti iz Praistorijske zbirke Narodnog muzeja u Beogradu. Njihova tipologija omogućila je da se utvrdi da su postojali standardi u izradi kamenih perforiranih artefakata, te i kulturno-hronološko definisanje. Bušeno kameno oruđe i oružje svakako treba posmatrati u sklopu evropskog i prednjoazijskog eneolita i bronzanog doba. Ono je kulturna pojava koja se u tom periodu registruje na širokom prostoru, od Persije do severne i zapadne Evrope, kao i bakarno i bronzano oruđe i oružje, i verovatno je imalo veliki značaj za ljude tog vremena našta ukazuju vrhunska obrada i kvalitetni kamen od koga su pravljeni., The perforated stone tools and weapons are widely distributed throughout Serbia. Most of them reached museum collections as chance finds without archaeological context. This text marks the beginning of solving the questions of cultural-chronological provenance and purpose of these finds and the only way to answer these questions is to publish numerous perforated stone tools and weapons discovered throughout Serbia and thus make available general picture of their character. In this work we studied perforated stone tools and weapons from the Prehistory Collection in the National Museum in Belgrade. There is 124 specimens in total, 52 complete and 72 fragmented objects. All perforated stone tools could be classified in two main groups regarding position of shaft in relation to the ground edge: 1. perforated adzes and 2. perforated hammer-axes. First group includes tools with axis of shaft vertical to the ground edge and second group includes tools with axis parallel to the ground edge. Within these two groups various types were distinguished according to their shape: for perforated adzes there are five types (Fig. 1) and for perforated hammer- axes there are nine types (Fig. 2-9). The establishing of typology of perforated stone tools and weapons made possible establishing of standards in production of these artifacts and thus their cultural and chronological identification is possible according to that typology. This type of artifacts appeared in the territory of Serbia in the end of early phase of the Vinča culture (Vinča-Tordoš II) and continued until the end of Bronze Age. The relationship between metal and stone perforated tools and weapons is obvious but it is still not known what preceded what and what is imitation and what is original and whether metal tools preceded stone ones or whether stone tools are imitations of the metal ones or vice versa. The perforated stone tools and weapons should be considered in the context of European or Near East Eneolithic and

Arheološka istraživanja izvršena na srednjovekovnim utvrđenjima Gradina Končuljić, Gradina Brvenik i Gradina Trešnjevica, izvršio je Istorijski institut u okviru projekta Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Re publike Srbije. Ispod srednjovekovnih otkriveni su i praistorijski horizonti koji su se kretali od ranog bronzanog doba do gvozdenog doba III. Ovi praistorijski nalazi nam ukazuju kako je oblast zapadne Srbije i same Pešterske visoravni, kao razdelnice Balkanskog poluostrva, mogla biti zona mešavine različitih regionalnih uticaja. Horizont RBD-a na lokalitetu Končuljić, predstavlja kontinuitet iz eneolitskog supstrata i pokazuje istovremeni uticaj iz područja centralne Bosne, kao i iz Panonije i Pomoravlja. Horizont prelaznog perioda iz mlađeg bronzanog doba u starije gvozdeno doba na Gradini Brvenik, kao i nalazi koji pripadaju ranoj fazi Bosuta i Kalakače, pokazuju izvesne uticaje iz Pomoravlja. Nalazi iz perioda gvozdenog doba III, otkriveni na Brveniku i Trešnjevici široko su rasprostranjeni na teritoriji Raške od V do IV veka p. n. e., iako sa primetnim uticajem glasinačke kulturne grupe, ukazuju i na moguće pravce prodora arhajske i helenističke kulture u središte Balkanskog poluostrva., The archaeological picture of prehistory in western Serbia, Raška region and Brvenik district has been supplemented by archaeological investigations of the hillforts Končuljić, Brvenik and Trešnjevica organized by the Institute of History in Belgrade. The investigations of archaeological remains of fortifications from the period of Turkish domination, Serbian medieval period and period of Byzantine domination revealed sporadic pottery finds from the Bronze and Iron Age in the earliest cultural layers. Two horizons of prehistoric settlement were discovered at the hillfort Končulj. The earlier settlement dates from the Early Bronze Age in the central Balkans, central Bosnia and Pannonia. From the later horizon date the finds, which could be attributed to the Iron Age III or to 5th-4th centuries BC and that has analogies with material from Novi Pazar, Osaonica and Hisar in Leskovac. Two prehistoric horizons were also discovered at the hillfort Trešnjevica. The earlier horizon is characterized by the pottery from the period of transition from Bronze to Iron Age and period of channeled pottery in the Danube basin. The material from the later horizon dates from the early phase of Bosut and Kalakača but with influences from the Morava valley. The prehistoric material was discovered at hillfort Trešnjevica in the trench excavated in the fortification suburbium, so it means that material probably reached this location as result of erosion. Therefore, the only way to reconstruct the stratigraphy is to analyze stylistic and typological characteristics of the material. Here, also we were able to distinguish two cultural horizons, earlier one with material from the Iron Age II and later with material from early antique, Greek and Hellenistic period typical of the south Morava valley.

Tokom zaštitnih istraživanja lokaliteta Medijana-sektor jug, osim antičkih nalaza, konstatovan je i istražen deo plitko ukopanog stambenog objekta sa nadzemnom konstrukcijom od pletera i lepa. Analizom pokretnog arheološkog materijala utvrđeno je da stambeni objekat potiče iz bronzanog doba. Stilsko-tipološke karakteristike keramičkih nalaza pokazuju da veći deo inventara pripada paraćinskoj, a manji deo brnjičkoj kulturnoj grupi. Nalaz je poslužio za kraću analizu odnosa paraćinske i brnjičke kulturne grupe. Prema dispoziciji nalazišta ovih dveju kulturnih grupa, sa naročitim osvrtom na indikativne, stratigrafski utvrđene nalaze u Konopljari i Medijani-sektor jug, došlo se do zaključka da je krajem poznog bronzanog doba severni deo basena Južne Morave bio prelazna, odnosno pogranična zona rasprostiranja ove dve kulturne grupe., During the rescue excavations of Mediana-Sector South (pl. I/1), seasons 2007-2008, a Late Bronze Age house (Structure 2) was unearthed (figs. 1-2; pl. I/2). Structure 2 has most1y a rectangular base, with its southern part somewhat extended toward the west. The excavated part of the house is 3 m long; the width is 2,5 m in north and 3,9 m in south (where the extension is). The base of Structure 2 was dug in by 10-20 cm. Along the edges of the structure there are two to three rows of postholes. In the central part of the southern end there is a bigger pit, probab1y for the post that supported the roof. Judging from the postholes and numerous clay daub fragments, the dwelling was made in wattle and daub technique. Similar structures are known from Bronze Age sites in Thrace, as well as the lower Danubian and Morava river regions. Structure 2 and its immediate surroundings produced a lot of pottery finds (figs. 3-6), some clay weights (figs. 5/8; 6/7), fragments of decorated clay daub (pl. II/3), a pyramidal firedog (andiron) and a fragment of a bone tool (fig. 5/9). The pottery is, inter alia, represented by different bowls, globular goblets, cups with a single high loop handle surmounted by variously shaped knobs (fig. 5/13; pl. II/1), amphorae, occasionally decorated (fig 4/9; pl. II/2), twin vessels (fig. 6/6), pots and portable oven (piraunos). The pottery finds can be attributed to the Paraćin and, to a lesser degree, Brnjica Cultural Groups, which, along with a previously obtained 14C date from another Mediana Late Bronze Age nearby feature (1280±90 B.C.), suggest that Structure 2 should be dated to the 13th century B.C. (Br D - in terms of Central European chronology). Analysis of the disposition of Paraćin and Brnjica Cultural Group sites, particularily the ones where their vertical stratigraphical relation is clearly defined (Konopljara, Mediana-Sector South), along with pottery ana1ysis, reveal that both cultural groups shared common territories (a1though e

Au cours de l'âge du bronze les rapports entre les Cárpates méridionales et les Balkans ont été entretenus par les cultures médiatrices qui s'étaient développées dans le Basson danubien serbe. A l'âge du bronze ancien ce sont la culture tardive de Cotspfeni III et les cultures anciennes de Verhicioara et de Vatin qui servent d'intermédiaire entre la culture carpatique Glina III—Schneckenberg et celles des Balkans, notamment Bubanj III, Ljuljaci etc. A l'âge du bronze moyen y dominent les cultures représantées par la céra mique incrustée, tandis que la période tardive est dominée par la céramique dont la genèse relève de la culture Hügelgräber d'un côté et les cultures Gava et Urnenfelder de l'autre. Dans la zone carpato-balkanique la fin de l'âge du bronze est caractérisée par des nombreux dépôts des objets de bronze appartenant à la période Ha A2.

Разлика у положају и типу позно-неолитских (Винча—Плочник) и бронзанодопских насеља најчешће је била објашњавана као последица миграције становништва. Иако је јасно да су носиоци бронзанодопских култура у југоисточној Европи, уопште узев, живели у мањим, расутијим и неорганизованијим насељима од својих позно-неолитских предходника, није извесно да ли је измена становништва једини, или уопште битан, разлог за промену типа насеља.