Search

Kur’an-ı Kerim’de “kıssaların en güzeli” olarak nitelendirilen Yusuf u Züleyha hikâyesi, hem kutsal kitaplarda yer almış hem de Doğu ve Batı edebiyatlarında yüzyıllar boyu çeşitli biçimlerde yazılmış ve zevkle okunmuş dini bir hikâyedir. Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi Türk edebiyatında XIII. yüzyıldan itibaren görülmeye başlamıştır. Üzerinde çalıştığımız eser; Doğu Türkistan’da bulunmuş, Çağatay Türkçesi ile yazılmış bir Yûsuf u Züleyhâ mesnevisidir. Eser; İsveç’te Lund Üniversitesi’nde Jarring Koleksiyonu’nda korunmaktadır. Eser, 1929-1930 yıllarında Yarkend’de Abdül Kadir Ahund tarafından istinsah edilmiştir.Dört bölümden oluşan çalışmamızın giriş bölümünde Yusuf Peygamber’in yaşadığı dönem, Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi, Gunnar Jarring ve Jarring Koleksiyonu, eserin incelenen nüshası hakkında bilgiye yer verilmiştir.İnceleme bölümünde metnin ses ve şekil bilgisi özellikleri incelenmiş, tespit edilen dil özellikleri örnekleriyle açıklanmıştır. Eserin dil özellikleri; Çağatay Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi ve Doğu Türkistan bölgesinin yerel ağızlarının dil özellikleri ile karşılaştırılmıştır.Metin bölümünde Arap harfli eserin transkripsiyonlu metni oluşturulmuştur.Dizin bölümünde eserde geçen kelimelerin metinde geçtiği yerler, anlamları ve kökenleri gösterilmiştir. Sonuç bölümünde ise metinde tespit edilen arkaik özellikler, Oğuz Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi ve Doğu Türkistan ağzı ile ilgili ses bilgisi, şekil bilgisi ve söz varlığı özellikleri gösterilmiş ve bu özellikler hakkında bilgi verilmiştir. The story of Joseph and Zuleykha, which is described as "the most beautiful one of all stories" in the Qur'an, is a religious story which is both included in the holy books and written and read with pleasure in various forms in Eastern and Western literature for centuries. The story of Joseph and Zuleykha began to appear in Turkish literature from the thirteenth century. As the subject of this study, a masnavi of Joseph and Zuleykha found in East Turkistan and written in Chagatai Turkish was chosen. The work is preserved in the Jarring Collection at Lund University in Sweden. The work was copied by Abdul Qadir Akhund in Yarkend between 1929-1930.In the introductory part of our study, which consists of four parts, information about the period when Prophet Joseph lived, the story of Joseph and Zuleykha, Gunnar Jarring and Jarring Collection, and the examined copy of the work are given.In the analysis section, the phonetic and morphological features of the text were examined and the language features identified were explained with examples. The language features of the work were compared with the language characteristics of Chagatai Turkish, New Uyghur Turkish and local dialects of East Turkestan.In the text section, transcribed text version of the work which has Arabic letters was created.In the index section, the places, meanings and origins of the words, which were mentioned in the original written form, are shown in the transcribed text.In the conclusion part, the archaic features identified in the text, phonetics, morphology and vocabulary characteristics related to Oghuz Turkish, New Uyghur Turkish and East Turkestan dialect are shown, and information about these features are given.

Konusunu Kur’ân’da geçen bir sûreden alan Yûsuf u Züleyhâ mesnevileri, İslamî edebiyatta oldukça sevilmiş ve birçok şair tarafından yüzyıllarca kesintisiz bir şekilde tekrar tekrar yazılmıştır. Kur’ân’da nefsine yenik düşen Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’u elde etmek için giriştiği entrikaları ve Hz. Yûsuf’un bu entrikalar karşısındaki ahlaklı duruşunu anlatan bu kıssa, Müslüman şairler tarafından tasavvufî aşkın ve bu aşkın evrelerinin anlatıldığı, aşk ve güzellik yoluyla Allah’a ulaşma sürecinin işlendiği bir hikâye olarak ele alınmıştır. Tasavvufun nihai amacı olan insan-ı kâmil olma sürecinin konu alındığı bu mesnevilerdeki temel motifler ve süreçlerin, Jung psikolojisinin nihai hedefi olan bireyleşim süreciyle örtüşen hususlar barındırır. Tasavvufta, salikin Allah’a ulaşmak amacıyla yaptığı içsel yolculuk ile bireyin bireyleşim yolunda karşılaştığı engeller ve sınavlar; Campbell’ın, mit ve destanlarda sistemleştirdiği arketipler ile amaç ve kapsam bakımından uyuşan özelliklere sahiptir. Çalışmada Carl Gustav Jung’un Analitik Psikolojisi bireyin ben olma, bireyleşim yolunda ilerlemesi amaçlı çalışmasının temel noktalarından olan arketipler aracılığıyla, arketipsel sembolizm bağlamında Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi incelenmiş, Campbell ve Jung’un uyguladığı uygulamalardan yola çıkarak arketipsel olarak ‘ayrılma, sınanma, dönüşüm’ disipliniyle ele alınmıştır., The Yusuf u Zuleyha mesnevis, whose subject is from a surah in the Quran, have been very popular with Islamic literature and have been repeatedly written by many poets for centuries without interruption. In the Qur'an, Züleyha, who succumbed to his soul, is Hz. The intrigues he went into to get Yusuf and Hz. This story, which tells about Yusuf's moral stance against these intrigues, has been handled by Muslim poets as a story about Sufi love and its phases, and the process of reaching God through love and beauty. The basic motifs and processes in these mesnevis, in which the process of being human-being is the subject of Sufism, which is the ultimate goal of Sufism, coincides exactly with the individuation process, which is the ultimate goal of Jungian psychology. In Sufism, the inner journey of the devotee in order to reach Allah and the obstacles faced by the individual on the path of individuation, exams, Campbell, the archetype systemized on myths and epics express almost the same in terms of purpose and scope. In this study, through archetypes, which are one of the main points of Carl Gustav Jung's Analytical Psychology of the individual to become me and progress on the path of individuation, in the context of archetypal symbolism, Hamdullah Hamdi's Yusuf u Zülevha mathematician was examined, based on the practices of Campbell and Jung, designation as archetypal, 'handled with discipline.

Dünyaya düşüşüyle başlayan insanoğlunun serüveni; insanoğlunun ortak belleği olan mitos, epos ve masallarda bireyin içsel değişim, dönüşüm süreci sembolik bir şekilde mekân değişikliğiyle kendini göstermiştir. Varoluş macerası olan insanlığın bilinçaltında kodlanmış aşama ve dönüşüm arketipleri olan kolektif motifler, anlatı metinlerinde görülür. Bu serüvende ‘evrensel kod’ olarak yer alan arketipler, bu anlatı metinlerinde kolektif motifi, Jung arketip olarak adlandırır. Ve insanın varoluş serüveninde evrensel kod olarak yer alır. Bu bağlamda serüven tamamen aşama arketipine bağlıdır. Serüvenin itmama ulaşması adına aşama arketipi yani monomit ile kahraman macera çağrısına kayıtsız kalmayıp merhale ve sınamalardan geçmesi ile bilincinin farkına varıp hakiki ben’i elde edecek ve tasavvufî manada eşyanın ardında gizlenen hikmeti idrak etme noktasına gelecektir. Yolculuk aşamasında kişinin mistik açıdan tamamlanabilmesi ve varoluşun idrakine varabilmesi için ‘kapalı mekânlar’ elbette kaçınılmaz bir geçiş merhalesidir. Anne rahmine benzetilen bu kapalı ve dar mekânlar, mitoslarda kahramanın erginleşme serüveninde onun benlik hazinesini keşfetmesini sağlayan birer mekân olarak karşımıza çıkmaktadır. Kahramanın girişmiş olduğu yolculukta başından geçen serüven, Jung’un ortaya koyduğu analitik psikoloji ekolü ile kişinin bireyleşime ulaşması adına kapalı dar mekânlar, sembolik manada kat etmesi gereken aşamalarından biridir. Tasavvufî öğretide ise kahramanın olgunlaşmasını sağlayan bu dar ve kapalı mekânlar çile/uzlet merhalesinde salikin içine girdiği çile hücresiyle örtüşmektedir. Bu bağlamda kahramanın girdiği kapalı mekânlar, hem tasavvufî literatürde hem de Jung’un analitik sembolizminde kahramanı olgunlaştırma, dönüştürme ve sonsuza dokunabilme istidadını keşfetmekle yeni bir “ben”in teşekkülünde önemli bir rol üstlenir. Bu çalışmamızda bir aşk mesnevisi olarak ön plana çıkan Hamdullah Hamdî’nin Yusuf u Züleyha mesnevisinden hareketle mekânın mesnevi kahramanlarının değişim/ dönüşümü üzerindeki etkisi irdelenerek mesnevide geçen kapalı ve dar mekânlar Jung’un analitik sembolizm kuramına göre irdelenecektir., The adventure of mankind that began with the fall of the world; in myths, epos and fairy tales, which are the common memory of human beings, the internal change and transformation process of the individual are manifested by a symbolic change of place. In the narrative texts, collective motifs, which are archetypes encoded stages and transformations in the subconscious of humanity, the adventure of existence, are seen. The archetypes in this adventure as the universal code call the collective motif Jung archetype in these narrative texts. And it takes place as the universal code in the adventure of human existence. In this context, the adventure depends entirely on stage archetype. In order to complete the adventure, the stage archetype, monomite and hero do not remain indifferent to the call of adventure. Becomes aware of consciousness by passing through tests and tests. He will attain his true self and come to the point of understanding the wisdom hidden behind the goods in the sufi sense. ‘Closed places’ are of course an inevitable transition stage for the mystical completion of the journey and the realization of existence. These closed and narrow places, which are likened to the womb of the mother, emerge as a place in the mythos that enables the hero to discover his self-treasure in the adventure of maturation. The adventure that the hero has embarked on in his journey, Jung's analytical psychology school, is one of the stages that must be covered in a symbolic sense in order to achieve individualization. In the sufi doctrine, these narrow and closed places that enable the hero to mature coincide with the ordeal cell into which the devotee enters the ordeal stage. In this context, the closed places in which the hero enters play an important role in the formation of a new self by discovering the desire to mature, transform, and touch the eternity in both the mystical literature and Jung's analytic symbolism. In this study, the effect of Hamdullah Hamdî on Yusuf and Zuleyha mesnevi, which stands out as a love mesnevi, on the change/transformation of the masnevi heroes will be examined according to Jung's analytic symbolism theory.

Klasik edebiyatta şairlerin hayatları hakkında bilgi sahibi olabilmek için başta tezkireler olmak üzere birçok biyografik kaynağa başvurulmaktadır. Bu kaynaklarda bilgi bulunamadığı zaman ise edebî eserin kendisi biyografik bilgi kaynağı olmaktadır. Klasik şiir her ne kadar gelenek çerçevesinde meydana gelmiş olsa da her temasın iz bırakması gibi ortaya konan eserlerde kişisel izler bulmak mümkündür. Bu ilkeden hareketle, kaynaklarda kendisi hakkında bilgi bulunmayan Mazlûm mahlaslı şair hakkında elde bulunan tek eseri Yûsuf u Züleyhâ adlı mesnevisinden hareketle hayat hikâyesi ortaya konulmaya çalışıldı. Eserden elde edilen bilgilere göre Mazlûm’un adının Kerîm Mîr Alî/Kerîm Mîr Mihralî, memleketinin İran’ın Sebzevar şehri olduğu; eseri 45 yaşında kaleme aldığı, İran’da bulunan Hâbûşân, Çenârân, Zûrım ve İstahr gibi yerleşim yerlerinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Yine mesnevideki bilgilerden hareketle Mazlûm’un Şii mezhebinden olduğu tespit edilmiştir. Mesnevide açık bir şekilde belirtilmemiş olsa da eserin İranlı şair Mollâ Câmî’nin aynı adlı mesnevisinin bazı farklarla serbest bir çevirisi olduğu ortaya konulmuştur. Eserden hareketle şairin biyografisi oluşturulduktan sonra eserin adı, beyit sayısı, sunulduğu kimse, telif ve istinsah tarihi, nüshaları ile düzenleniş şekli hakkında bilgi verildi. Bu çalışmada kaynaklarda kendisi hakkında bilgi bulunmayan Mazlûm mahlaslı şairin ve eseri Yûsuf u Züleyhâ adlı mesnevinin Türk edebiyatına tanıtılması amaçlanmaktadır.

Tam Metin/Full Text, Divan şairleri çoğu zaman, mazmunlardan yararlanarak cinselliğe temas etmişlerdir. Böylece hayal güçlerini sergileyerek zengin edebî anlatım örnekleri vermişlerdir. Tasvirler en müstehcen noktalara kadar ulaşırsa da bunların tümüyle benzetmelerin arkasına gizlendiği, estetik yönün ön plana çıkarıldığı ve böylece estetik bir anlayışla pornografik öğelerin erotik öğelere dönüştürüldüğü görülür. Divan şiirinde insanların hikâye, roman ihtiyacını karşılayan anlatılar mesnevilerdir. Bu mesnevilerin büyük çoğunluğu çift kahramanlı aşk mesnevileridir. Bu çift kahramanlı aşk mesnevilerinden bazıları Yûsuf u Züleyhâ kıssasına dayanılarak yazılmıştır. Bunlardan bir tanesi de 18. yüzyıl şairlerinden Mazlûm mahlaslı bir şaire aittir. Bu şair İran’ın Sebzevar şehrindendir. Mesnevisini Câmî’nin aynı adlı eserinden serbest tercüme yöntemiyle hazırlamıştır. Eseri 3518 beyit tutarındadır. Mazlûm’un Yûsuf u Züleyhâ mesnevisinde cinselliğe mazmunlar aracılığıyla temas edilmiştir. Şem, gül, gonca, boncuk, turunc, yel, şeker, tûtî, mühr, mum, kufl, nar, hokka, âb-ı zindegânî, süt, hurma, dür-dâne, hedef, sadef, ok, güher, seher yeli ve bağ gibi kelime ile tamlamalar gerçek anlamlarının dışında kullanılarak cinselliğin ifadesinde kullanılmıştır. Cinselliğe temas edilen sahnelerin tespiti mazmunların kullanımına göre değil konunun akışına göre yapılacaktır. Örneğin şem’ mazmununun kullanımı bütün mesnevi boyunca geçtiği yerlerden kesilip ele alınmayacak konunun içerisinde sunulacaktır. Çift kahramanlı bir aşk mesnevisi olan bu mesnevide gerek Yûsuf ile Züleyhâ arasında gerekse de Yûsuf ile mesnevideki diğer kadınlar arasında geçen cinsel içerikli ve çağrışımlı sahneler ele alınıp incelenecektir., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Motif Vakfı

Kur'an-ı Kerim kıssaları, anlatılan olaylar ve kişiler aracılığıyla insanlığa ibretlik örnekler sunar. Bu kıssalarda anlatılan müspet ya da menfî duygular insana aittir ve evrenseldir. Bizzat Kur'an tarafından kıssaların en güzeli olarak nitelenen Yusuf Kıssası, gerek tahkiye unsurlarının mükemmelliği gerekse alınacak ibretlerin çeşitliliği açısından şair ve yazarların ilgisini çekmiş; yüzyıllar boyu birçok edebî eserin oluşumuna ışık tutmuştur. Yusuf Kıssası, Tevrat'ta kabile merkezli ve detaylı bir anlatımla ifade edilirken Kur'an'da tevhid merkezli ve özlü bir anlatım tercih edilmiştir. Kur'an tefsirlerinde ise kıssada olmayan birçok olay çeşitli râvilere dayandırılarak zikredilmiştir. Mesnevi şairleri, Kur'an'da anlatılan olayların yanında, tefsirlerde geçen olayları da eserlerine alarak Allah'ın mutlak hâkimiyetini anlatan kıssayı, merkezinde aşk olan bir anlatıya dönüştürmüşlerdir. Kıssa, romanın imkânlarıyla ifade edilirken anlatıya gelenekte bulunmayan yeni olaylar dâhil edilmiş ve metinlerarası unsurlarla anlatının anlam katmanları genişletilmiştir. The stories of the Quran, present humanity exemplary incidents through events and persons. Positive or negative emotions narrated in this stories is that they belong to human and they are universal. The Story of Joseph described by Quran "the most beautiful of stories" draws attentions of poets and authors in terms of both its perfection of the narrative elements and its various exemplary events. The story has lighted the way for creating a lot of literary work throughout centuries. The Story of Joseph is narrated as tribe-centered in Torah but in Quran it is is narrated in a oneness-centered and more laconic way. On the other hand in tafsirs of Quran a lot of events which don't exist in Quran are adverted based upon narrators. Mathnawi poets transform the story which narrates God's absolute dominance into a love centered narration by including various events in tafsirs beside the events narrated in Quran. While the story is being narrated within the conditions of the novel, new events which didn't exist in tradition has been added to the narration and semantic stratum has been expanded by means of intertextual elements. Mesnevi ÖZET--i ABSTRACT --.ii İÇİNDEKİLER--iii KISALTMALAR --iv ÖN SÖZ--vi GİRİŞ --.1 BİRİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 1. METİNLERARASI İLİŞKİLER KURAMI --.4 2. METİNLERARASI İLİŞKİ YÖNTEMLERİ --10 2.1. Ortakbirliktelik İlişkileri --..10 2.1.1. Alıntı ve Gönderge --10 2.1.2. Gizli Alıntı (Aşırma) --11 2.1.3. Anıştırma--.12 2.2. Türev İlişkileri --.12 2.2.1. Yansılama (Parodi) --12 2.2.2. Alaycı Dönüştürüm--13 2.2.3. Öykünme(Pastiş)--.14 2.2.4. Ana Metinlerin Ciddi Düzende Dönüşümü--.15 2.2.5. Klişe-Basmakalıp Söz --.16 2.2.6. Anlatı İçinde Anlatı--17 3. METİNLERARASI İMGELER --17 3.1. Palempsest --..17 3.2. Kolaj --.18 3.3. Yeniden yazma --18 4. METİNLERARASI KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ --19 v İKİNCİ BÖLÜM YUSUF İLE ZÜLEYHA ANLATILARININ KAYNAKLARI 1. TEVRAT'TA HAZRET-İ YAKUP VE YUSUF KISSASI --24 2. KUR'AN-I KERİM'DE YUSUF KISSASI--.30 3. KUR'AN-I KERİM VE TEVRAT ANLATIMLARI ARASINDAKİ FARKLAR ..39 3.1. Olay Akışı --39 3.1.1. Yusuf'un Çocukluğunda Rüya Görmesi --39 3.1.2.Yusuf'un Kuyuya Atılması ve Bir Kervana Satılması --..40 3.1.3. Yusuf'u Mısır Azizi'nin Satın Alması ve Sonrasında Yaşananlar 41 3.1.4. Yusuf'un Zindandaki Mahkûmların Rüyalarını Yorumlaması ..44 3.1.5. Yusuf'un Firavun'un Rüyasını Yorumlaması --45 3.1.6. Yusuf'un Kardeşlerinin Mısır'a Gelmesi --.46 3.1.7. Kardeşlerin Hırsızlıkla Suçlanması ve Bünyamin'in Alıkonulması 48 3.1.8. Yusuf'un Kimliğini Açıklaması ve Yakup'un Mısır'a Gelişi --49 3.2. Kişiler --..51 3.2.1. Yakup --..51 3.2.2. Yusuf --51 3.2.3. Yusuf'un Kardeşleri --..52 3.2.4. Aziz/Potifar ve Karısı --..53 3.3. Zaman --54 3.4. Mekân --.54 3.5. Karşıtlık İfade Eden Unsurlar-- 55 3.6. Değerlendirme--56 4. YUSUF KISSASI'NIN TARİHSEL GERÇEKLİĞİ --.60 5. KUR'AN-I KERİM TEFSİRLERİNDEKİ YORUM FARKLILIKLARI 63 5.1. Yusuf'un Köle Olarak Satılması --.64 5.2. Yusuf'un Evlatlık Olarak Alınması --.64 5.3. Yusuf'un Aziz'in Karısına Meyletmekten Korunması --..65 5.4. Kadının Ailesinden Birinin Şahitlik Yapması --66 5.5. Aziz'in Karısının Yusuf'a Âşık Olması --67 5.6. Yusuf'un Aziz'e/Aziz'in Karısının Yusuf'a Yokluğunda İhanet Etmemesi ..67 5.7. Kur'an'da Geçmeyip Tefsirlerde Geçen Bazı Detaylar --69 vi 6. TÜRK İSLAM EDEBİYATINDA YUSUF U ZÜLEYHA MESNEVİLERİ ..70 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KONUSUNU YUSUF KISSASI'NDAN ALAN ROMANLARIN İNCELENMESİ 1. TANITIM --73 1.1. Yûsuf ile Züleyha Kalbin Üzerinde Titreyen Hüzün (N. Bekiroğlu) .74 1.2. Aşkın Zamiri Yusuf ile Züleyha (H.İ. Polat) --.75 1.3. Aşkın Meali I Yusuf ve Züleyha (S.Yağmur) --75 1.4. Her Gece Hece Hece Sayıklanan Sevgili Yûsuf ile Züleyha (A. Koçin)..75 1.5. Aşk-ı Züleyha Sabr-ı Yusuf (M. Koçak)--76 1.6. Yusuf ve Züleyha (C. Mutlu) --..76 1.7. Züleyha (Z. Bulduk) --..76 1.8. Zindandan Saraya Hz. Yusuf (M. Çakmak) --.77 1.9. Kuyu (R. Özdenören) --.77 2. YAPI UNSURLARI --..78 2.1. Olay Örgüsü --78 2.1.1. Yakup, Evlilikleri ve Kenan'a Dönüşü --..79 2.1.2. Yusuf'un Rüyası ve Kardeşlerinin Kıskançlıkları --.81 2.1.3. Kardeşlerinin Yusuf'u Kuyuya Atmaları ve Kurdu Suçlamaları ..82 2.1.4.Yusuf'un Bir Kervana Satılması ve Mısır'a Götürülmesi --83 2.1.5. Züleyha'nın Rüyası ve Yusuf'a Âşık Olması --.84 2.1.6. Züleyha'nın Yusuf'tan Murat Almak İstemesi --.85 2.1.7. Mısırlı Kadınların Ellerini Kesmeleri ve Yusuf'un Zindana Atılması ..88 2.1.8. Züleyha'nın Manevi Olarak Yükselmesi ve Hakk'ı Bulması .89 2.1.9. Yusuf'un Zindandaki Hâli ve Rüya Yorumları --93 2.1.10. Yusuf'un İkbali ve Züleyha'nın Vuslatı--95 2.1.11. Yusuf'un Ailesine Kavuşması --.99 2.2. Kişiler --101 2.2.1. Aslî Kişiler --101 2.2.1.1.Yusuf --..101 2.2.1.2. Züleyha --..103 vii 2.2.1.3. Yakup --106 2.2.2. Yardımcı Kişiler --..107 2.2.2.1. Yusuf'un Kardeşleri --.107 2.2.2.2. Aziz Kıtfir/Kutfir/Kuteyfer/Potifar --..108 2.2.2.3. Cebrail --109 2.2.2.4. Malik/Amir/Lahitar --.109 2.2.2.4. Firavun ve Karısı --..110 2.2.2.6. Zindandaki İki Genç --111 2.2.2.7. Şeytan --111 2.2.2.7. Kurt --.112 2.2.2.8. Dadı --112 2.2.2.9. Yusuf'un Halası/İnas/Talibah --112 2.2.2.10. Leyya --112 2.2.2.11. Taymus --113 2.2.2.12. Diğer Kişiler --.113 2.3. Zaman --.113 2.4. Mekân --.117 2.5. Anlatıcı ve Bakış Açısı --..120 3. DİL VE ANLATIM ÖZELLİKLERİ--.123 3.1. Kitlenin Beğenisini Gözeten Romanlarda Dilin Kullanımı --.124 3.2. Estetik Ölçüleri Gözeten Romanlarda Dilin Kullanımı --.128 3.3. Romanlarda Kullanılan Anlatım Teknikleri --.130 3.3.1. Mektup Tekniği --131 3.3.2. Leitmotif Tekniği --132 3.3.3. Montaj Tekniği --.134 3.3.4. Özetleme Tekniği --135 3.3.5. Geriye Dönüş Tekniği --..135 3.3.6. Diğer Teknikler --136 4. GENEL DEĞERLENDİRME --..138 viii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KONUSUNU YUSUF KISSASI'NDAN ALAN ROMANLARDA METİNLERARASI UNSURLAR 1. KUR'AN-I KERİM ÂYETLERİ --..146 1.1. "Rabb'im!" Hitabıyla Başlayan Cümleler --146 1.2. Kur'an-ı Kerim'deki Yemin İfadeleri --.146 1.3. Kesmeyen Bıçak: Züleyha'nın Çaresizliği, İsmail'in Teslimiyeti 147 1.4. Asr Suresi ve Yusuf'un İmtihanı --148 1.5. Yusuf'un Duasından Züleyha'nın Duasına --..148 1.6. Kâlû Belâ: Aşkta Ezeliyet Düşüncesi --150 1.7. "Korkma!" İfadesi --.151 1.8. Levh-i Mahfûz ve Kader Vurgusu --153 1.9. Kün Fe Ye-Kün --.154 1.10. Zerre Kadar Hayır Zerre Kadar Şer --.155 1.11. Züleyha'nın İman Etmesi ve Kur'an Âyetleri --155 1.12. Firavun'un İman Etmesi ve Kur'an Âyetleri --..156 1.13. Yusuf'un Mahkûmlara Tebliği --.158 1.14. "Fetâ" Kelimesi ile Âyete Gönderme --.159 1.15. Züleyha'nın Hatasının Havva ile İlişkilendirilmesi --..159 1.16. Hikâyenin Hüsnü/Aslı --.162 1.17. Sen Onlara Bu Kıssayı Anlat --163 1.18. Gömlekteki Lekeden İnsanın Yaradılışına --.163 2. TEVRAT ÂYETLERİ --163 2.1. Düş Hastası Suçlaması --164 2.2. Yakup'un Esav ile Mücadelesi ve Evlilikleri --164 2.3. Yakup'un Mısır'a Dönmeden Önce Allah'tan İzin İstemesi --.165 2.4. Sık Kullanılan "ve" Bağlaçları --166 2.5. Yusuf'un On Kenti Kâhini'nin Kızı Asenat ile Evlenmesi --167 3. HADİS-İ ŞERİFLER--.167 3.1. Dilini Tutmak ve İffetini Muhafaza Etmek --167 3.2. Gülümsemenin Sadaka Oluşu --.168 3.3. Hiçbir Duanın Cevapsız Kalmaması --..170 ix 4. PEYGAMBER HAYATLARI --.170 4.1. Hz. Muhammed'in Hayatı --.171 4.2. Diğer Peygamberlerin Hayatları --173 5. DİVAN EDEBİYATI UNSURLARI --175 5.1. Mesnevi Geleneğine Saygı --..175 5.2. Şiirsel İfadelerle Anlatımı Renklendirme --177 5.3. Divan Şiiri Mazmunları --.180 5.4. Söz Sanatlarını Kullanma --.182 5.5. Züleyha'nın İlk Duası/Mecnun'un Dilinden Gazel --.183 5.6. Divan Şairlerinden Çeşitli Mısralar --185 6. HALK EDEBİYATI UNSURLARI --..187 6.1. İfade Kalıpları Taklidi --190 6.2. Karavelli ve Atışma Geleneği --.190 6.3. Formülistik Sayılar --..192 6.4. Nazım-Nesir Karışık Olma --..193 7. YENİ TÜRK EDEBİYATI UNSURLARI --193 7.1. Yusuflar Zindanda --195 7.2. Züleyha'nın Sırdaşı: İncir Ağacı --196 7.3. Evlilikte Huzursuzluk ve Aldatma: Aşk-ı Memnu --.197 7.4. Mısraların Diyaloglaşması --199 8. TASAVVUFİ UNSURLAR --..200 8.1. Züleyha'nın Hâlleri --..202 8.2. Zühd ve Riyazet --204 8.3. Âh --206 8.4. Kâf u Nûn ve Yaradılış --..206 8.5. Fenâfillah --..208 8.6. Nefs --209 8.7. Vahdet-i Vücûd ve Tecelli --213 8.8. Seyr u Sülûk --.215 8.9. Mutasavvıf Şahsiyetler --217 9. POSTMODERN ANLATI UNSURLARI --218 9.1. Üstkurmaca --..221 x 9.2. Çoksesli Yapı/Züleyha'nın Yükselen Sesi --..225 9.3. Karnavallaşan Metinler --..228 9.4. Anlatı İçinde Anlatılar --230 9.5. Geleneğin Parodisi --232 10. MOTİFLER --.234 10.1. Rüya --235 10.2. Gömlek --.236 10.3. Ayna --237 10.4. Diğer Motifler --.239 SONUÇ --.241 KAYNAKÇA --.245

KOÇ, Munise. “Mazlûm, Yûsuf u Züleyhâ (Analysis- Edition Critique)”, PhD Thesis, Ankara, 2018. This study deals with 18th-century poet Mazlûm’s masnavi Yûsuf u Züleyhâ. It consists of an introduction section and four main chapters. The introduction focuses on Yûsuf’s story and related religious references including a brief overview of what the Qur’an and Torah tell about Yûsuf. It presents information on poets writing the story of Yûsuf u Züleyhâ in eastern and western literature and their works. It also discusses the effect of the story on the modern Turkish literature, culture, and art. The first chapter attempts to provide information on the life of Mazlûm, about whom no information is available, on the basis of the author’s works. It introduces his only known work Yûsuf u Züleyhâ and its copies. The second chapter involves an analysis of the masnavi including its structural and contextual properties, motifs, and fairy tale elements. The structural analysis deals with verse forms, rhymes, rhythms, language, style, figures of speech, proverbs, and idioms. The contextual analysis includes a summary of the masnavi and addresses characters, narrative items, methods of narration, religion, nature, social life, and human. It also presents motifs and fairy tale elements in the story. The third chapter compares Persian poet Mollâ Câmî’s (also known as Djāmī) Yûsuf u Züleyhâ masnavi and Mazlûm’s Yûsuf u Züleyhâ masnavi in terms of chapter titles, introduction, story, and epilogue. Finally, the fourth chapter involves an edition critique and analytical review of Yûsuf u Züleyhâ based on the two copies. It also explains the way by which the edition critique is formed and detects the spelling features of the text. All in all, this study introduced the Yûsuf u Züleyhâ masnavi written in Azerbaijani Turkish in the 18th century and its author using the pen name Mazlûm to Turkish literature. Keywords Classical Turkish Literature, Azerbaijan Area, 18th-century Masnavis, Yûsuf u Züleyhâ, Mazlûm . İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY .......................................................................................................... i BİLDİRİM ....................................................................................................................... ii YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI................................. iii ETİK BEYAN ................................................................................................................. iv ÖZET ................................................................................................................................ v ABSTRACT .................................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. vii KISALTMALAR ........................................................................................................... xi TABLOLAR DİZİNİ .................................................................................................... xii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... xiii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM: MAZLÛM’UN HAYATI VE ESERİ ..................................................... 69 1.1. HAYATI ............................................................................................................. 69 1.2. ESERİ ................................................................................................................. 80 1.2.1. Yûsuf u Züleyhâ ........................................................................................ 80 1.2.1.1. Eserin Adı ..................................................................................... 81 1.2.1.2. Eserin Beyit Sayısı ........................................................................ 82 1.2.1.3. Sunulduğu Kimse .......................................................................... 82 1.2.1.4. Telif Tarihi .................................................................................... 82 1.2.1.5. İstinsah Tarihi ............................................................................... 83 1.2.1.6. Nüshaları ....................................................................................... 83 1.2.1.7. Eserin Düzenleniş Şekli ................................................................ 84 2. BÖLÜM: YÛSUF U ZÜLEYHÂ MESNEVİSİ’NİN İNCELENMESİ ................ 91 2.1. DIŞYAPI ............................................................................................................. 91 2.1.1. Nazım Şekilleri .......................................................................................... 91 2.1.2. Vezin ......................................................................................................... 96 2.1.3. Kafiye ve Redif ....................................................................................... 101 2.1.4. Dil ve Üslup ............................................................................................ 109 2.1.4.1. Edebî Sanatlar ............................................................................. 111 2.1.4.2. Atasözleri ve Deyimler ............................................................... 116 2.2. İÇYAPI ............................................................................................................. 120 2.2.1. Olay Örgüsü ............................................................................................ 120 2.2.2. Kahramanlar ............................................................................................ 135 2.2.2.1. Birinci Derecedeki Kahramanlar ................................................ 135 2.2.2.2. İkinci Derecedeki Kahramanlar .................................................. 153 2.2.2.2.1. Yardımcı Kahramanlar ve Varlıklar .......................... 153 2.2.2.2.2. Karşı Güçler ............................................................... 172 2.2.2.3. Üçüncü Derecedeki Dekoratif Kahramanlar ............................... 183 2.2.3. Anlatı Öğeleri .......................................................................................... 184 2.2.3.1. Bakış Açısı ve Anlatıcı ............................................................... 184 2.2.3.2. Zaman ......................................................................................... 186 2.2.3.3. Mekân ......................................................................................... 187 2.2.3.3.1. Açık Mekânlar ........................................................... 188 2.2.3.3.2. Kapalı Mekânlar ........................................................ 198 2.2.4. Anlatma Yöntemleri ................................................................................ 206 2.2.4.1. Anlatma-Gösterme ...................................................................... 206 2.2.4.2. Diyalog ........................................................................................ 208 2.2.4.3. Geriye Dönüş .............................................................................. 208 2.2.4.4. İç Çözümleme ............................................................................. 209 2.2.4.5. Montaj ......................................................................................... 210 2.2.4.6. Özetleme ..................................................................................... 210 2.2.5. Din ........................................................................................................... 211 2.2.5.1. Allah ............................................................................................ 211 2.2.5.2. Ayetler ........................................................................................ 215 2.2.5.3. Melekler ...................................................................................... 217 2.2.5.4. Peygamberler ............................................................................. 219 2.2.5.5. Çeşitli Dinler ile İlgili Mefhumlar .............................................. 224 2.2.5.5.1. Mescit ........................................................................ 224 2.2.5.5.2. Secdeye Kapanma ...................................................... 225 2.2.5.5.3. Dua Etme ................................................................... 227 2.2.5.5.4. Zünnâr ........................................................................ 228 2.2.5.5.5. Put .............................................................................. 228 2.2.5.5.6. Şeytan ........................................................................ 229 2.2.5.6. Şiilik ............................................................................................ 230 2.2.6. Tabiat ....................................................................................................... 235 2.2.6.1. Kozmik Öğeler ............................................................................ 237 2.2.6.2. Çiçekler, Ağaçlar, Bitkiler ve Meyveler ..................................... 240 2.2.6.3. Hayvanlar .................................................................................... 242 2.2.7. Sosyal Hayat ............................................................................................ 245 2.2.7.1. Devlet İdaresi .............................................................................. 246 2.2.7.1.1. Şâh / Şehenşâh / Pâdişâh ........................................... 246 2.2.7.1.2. Aziz ............................................................................ 247 2.2.7.1.3. Devlet Törenleri ......................................................... 248 2.2.7.1.4. Kölelik Sistemi .......................................................... 249 2.2.7.2. Hukukun İşleyişi ......................................................................... 250 2.2.7.3. Mektuplaşma ............................................................................... 251 2.2.7.4. Eğlence Hayatı ............................................................................ 253 2.2.7.4.1. Ziyafetler / Meclisler ................................................. 253 2.2.7.5. Sihir ve Efsûn .............................................................................. 255 2.2.7.6. Diğer Şahıslar ............................................................................. 256 2.2.7.7. Evlilik .......................................................................................... 262 2.2.8. İnsan ........................................................................................................ 263 2.2.8.1. Aşk .............................................................................................. 263 2.2.8.2. Âşık ............................................................................................. 266 2.2.8.3. Ayrılık ......................................................................................... 266 2.2.8.4. Güzellik ....................................................................................... 268 2.2.8.5. Kıskançlık ................................................................................... 270 2.2.8.6. Gurbet-Vatan Hasreti .................................................................. 270 2.2.8.7. Hediye Verme / İhsanda Bulunma .............................................. 272 2.2.8.8. Nasihat Verme ............................................................................ 272 2.2.8.9. Yas .............................................................................................. 275 2.2.8.10. Cinsellik .................................................................................... 276 2.3. HİKÂYENİN KURGUSUNDA ÖNEMLİ ROLÜ OLAN MOTİFLER .... 280 2.3.1. Rüya (F1063) ........................................................................................... 280 2.3.2. Yan Yana Gömülen Sevgililer (E419.6.) ................................................ 282 2.3.3. Formülistik Sayılar .................................................................................. 282 2.3.4. Aldatma Motifleri .................................................................................... 284 2.3.5. Esirler ve Kaçaklar Motifi ....................................................................... 285 2.3.6. Gömlek .................................................................................................... 285 2.4. MASAL UNSURLARI .................................................................................... 285 3. BÖLÜM: MOLLÂ CÂMÎ’NİN VE MAZLÛM’UN YÛSUF U ZÜLEYHÂ MESNEVİLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ........................................................ 288 3.1. TERCÜME METODU VE ÜSLUP ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE TESPİTLER................................................................................................... 288 3.2. BÖLÜM BAŞLIKLARININ KARŞILAŞTIRILMASI ............................... 289 3.3. MUKADDİME BÖLÜMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI .................... 290 3.4. HİKÂYE BÖLÜMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI .............................. 295 3.5. HATİME BÖLÜMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI .............................. 313 4. BÖLÜM: YÛSUF U ZÜLEYHÂ’NIN TENKİTLİ METNİ ............................... 316 4.1. TENKİTLİ METNİN HAZIRLANMASINDA İZLENEN YOL ............... 316 4.2. TENKİTLİ METNİN İMLÂ ÖZELLİKLERİ ............................................. 321 4.3. YÛSUF U ZÜLEYHÂ - TENKİTLİ METİN ............................................... 326 ÖZEL ADLAR DİZİNİ .............................................................................................. 689 SONUÇ ......................................................................................................................... 694 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 698 EKLER ......................................................................................................................... 706 EK 1: YÛSUF U ZÜLEYHÂ’NIN G NÜSHASININ FOTOKOPİSİ ................ 706 EK 2: YÛSUF U ZÜLEYHÂ’NIN R NÜSHASININ FOTOKOPİSİ ................ 799 EK 3. Orijinallik Raporu ....................................................................................... 875 EK 4. Etik Komisyon Muafiyeti Formu ............................................................... 877 ÖZET KOÇ, Munise. “Mazlûm, Yûsuf u Züleyhâ (İnceleme- Tenkitli Metin)”, Doktora Tezi, Ankara, 2018. 18. yüzyıl şairlerinden Mazlûm’un Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi üzerine hazırlanmış bu tez çalışması giriş ve dört ana bölümden oluşmaktadır. Girişte Yûsuf kıssasının tarihî ve dinî kaynakları üzerinde durulmuş; dinî kaynaklardan Kur’an ve Tevrat’taki kıssanın özeti verilmiştir. Daha sonra Doğu ve Batı edebiyatlarında Yûsuf u Züleyhâ hikâyesini yazan şairler ve eserleri hakkında bilgi verilmiş; hikâyenin modern Türk edebiyatı, kültürü ve sanatı üzerindeki etkileri açıklanmıştır. 1. Bölümde kaynaklarda kendisi hakkında bilgi bulunmayan Mazlûm’un eserinden yola çıkılarak hayatı hakkında bilgi verilmiş; bilinen tek eseri Yûsuf u Züleyhâ ve nüshaları tanıtılmıştır. 2. Bölümde söz konusu mesnevi dışyapı, içyapı özellikleri ile içerdiği motif ve masal unsurları yönünden incelenmiştir. Dışyapıda mesnevinin nazım şekilleri, vezin, kafiye ve redif, dil ve üslûp, edebî sanatlar ile atasözleri ve deyimleri ele alınmıştır. İçyapıda mesnevinin özeti verilmiş; kişiler, anlatı öğeleri, anlatma yöntemleri incelenmiş; din, tabiat, sosyal hayat, insan gibi öğeler tespit edilmiş; daha sonra da hikâyede yer alan motifler ve masal unsurları verilmiştir. 3. Bölümde Mollâ Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi ile Mazlûm’un Yûsuf u Züleyhâ mesnevileri bölüm başlıkları ile mukaddime, hikâye ve hatime bölümleri yönünden karşılaştırılmıştır. 4. Bölümde Yûsuf u Züleyhâ’nın iki nüshaya dayanılarak oluşturulmuş tenkitli metni verilmiş; devamında ise metin oluşturulurken izlenen yol anlatılmış; metnin imlâ özellikleri tespit edilmiştir. Bu çalışmayla 18. yüzyılda Azerbaycan Türkçesi ile yazılmış Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi ve müellifi Mazlûm mahlaslı şair Türk edebiyatına tanıtılmış ve kazandırılmıştır. Anahtar Sözcükler Klâsik Türk Edebiyatı, Azerî Sahası, 18. Yüzyıl Mesnevileri, Yûsuf u Züleyhâ, Mazlûm.

Mesnevi Arap, Fars ve Türk edebiyatı için oldukça önemli olan bir klasiktir. Özelikle hem beşeri hem de ilahî aşkı işleyen mesneviler şairler tarafından sıklıkla tercih edilmiş ve uzun yıllar boyunca popülerliğini sürdürmüştür. Üzerinde çalıştığım yüksek lisans bitirme tezimin konusu olan Yusuf ve Züleyha da edebiyatımız açısında son derece önemli bir mesnevidir. Yusuf peygamber kıssası olarak da bilinen bu eser,herkesin beğenisini kazanmış ve toplumların ilgi gösterdiği dini kaynaklı bir mesnevi olarak tanınmıştır. Birçok nüshası bulunan bu anlatı, kutsal kitaplarda da yer alır ve içerdiği mitolojik unsurlar, destansı anlatımlar ve dini konular ile dikkat çeker.İncelediğimiz nüsha, Molla Hasan tarafından kaleme alınmıştır. Molla Hasan'ın hayatı hakkında bilgiler oldukça sınırlıdır. Tam olarak tatmin edici bilgiler bulunmamakla birlikte Hasan Paşa'nın eserleri matbu değildir. Eserleri yazma halinde Süleymaniye Kütüphanesinin muhtelif bölümünde ve İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler kısmında yer almaktadır.Molla Hasan'ın,Yusuf u Züleyha mesnevisinde oldukça fazla vezin hatası yapmasından dolayı onun medrese eğitimi aldığını ve Arapçaya vakıf olduğunu da eserinde yer vermiş olduğu Kur'an ayetlerinden anlıyoruz. Masnavi is one of the most important classic of the TurkishPersian and Arabic literature. Especially, masnavis about the both human and divine love, has been prefered by the poets and has maintained its popularity for many years.The core of this study consistsof the story of Joseph and Zulaıkha(Yusuf ve Züleyha da olabilir) is that very important masnavi for Turkish literature. This work, known as the tale of the Prophet Yusuf which has earned the everyones admiration and recognized as a religious tale that all societies were care about. This narrative has many copies, take parts in the holly books and it draws attention about mythological elements, epic narratives and religious themes that included.This tale that we examined, written by Molla Hasan. İnformation about the life of Molla Hasan is not enough to explain. There is no satisfactory information about his workbut it is known that his work is not printed. His manuscript works are located in Library of Süleymaniye and also rare book section of Istanbul University. It is understood that Molla Hasan has a madrassah education and fukk of knowledge of arabic longuage because of his use of verse of koron in his Yusuf u Züleyha masnavi and his a fair of metre mistakes. 150

Konusunu Kur'an'dan alması, Anadolu sahasında yazılan ilk eserlerden olması ve Türkçe kelime kullanımındaki zenginliği ile Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi hem edebî açıdan hem de Türk dili açısından önemli bir eserdir. Eserin yazarı Şeyyâd Hamzâ hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. Söz konusu eser, kelime grubu ( belirtme grupları, cümle, cümle çeşitleri) açısından oldukça zengindir. Ancak bu zengin kullanımı her kelime grubu için söyleyemeyiz.Örneğin sıfat tamlaması, neredeyse her sayfada kullanılmasına karşın, aitlik grubu sadece bir yerde geçmektedir. Bazı kelime gruplarına ise (belirtme grubu, eşitlik grubu, yaklaşma fiilleri gibi) rastlanmamaktadır. Biz bu çalışmamızda, Şeyyâd Hamzâ'nın Yûsuf u Zelîhâ adlı eserinin söz dizimini kapsamlı olarak ele aldıktan sonra, bulgularımızı hem sayısal hem de yüzdelik oranlarla gösterdik. To take the matter from Quran, to be one of the first works written ın the Anatolian scene and with the richness of the use of Turkish words Joseph and Zeliha's mathnawi is an important work both in terms of literary and Turkish language. Our knowledge about the writer Seyyad Hamza is very limited.The work in question is quite rich in terms of word groups (phrases, sentence, sentence types). Howerer, we can not say this rich use for every word group. For example, although adjective completion almost every page is used, the group belongings only passes in one place. But at some word groups (expression, equality, approach verbs) are not met.We in this work, after thoroughly addressed the syntax of Seyyad Hamza's Joseph and Zeliha, showed our findings in both numerical an percentage rations. 270

Mesnevi Fars, Arap ve Türk edebiyatı için oldukça önemli olan bir klasiktir. Özelikle hem ilahî hem de beşeri aşkı işleyen mesneviler sıklıkla şairler tarafından tercih edilmiş ve uzun yıllar boyunca dilden dile sürdürmüştür. Üzerinde çalıştığım yüksek lisans bitirme tezimin konusu olan Yusuf ve Züleyha'da edebiyatımız açısında oldukça önemli bir mesnevidir. Yusuf peygamber kıssası olarak da bilinen bu eser, toplumun beğenisini kazanmış ve herkes tarafından dini kaynaklı bir mesnevi olarak tanınmıştır. Birçok nüshası bulunan bu mesnevi, kutsal kitaplarda da yer alır ve içerdiği mitolojik unsurlar, dini konular ve anlatımının destansı olması ile dikkat çeker. İncelediğimiz bu nüsha, Molla Hasan tarafından yazılmıştır. Molla Hasan'ın hayatı ve kişiliği hakkında bilgiler oldukça azdır. Tam olarak yeterli bilgiler bulunmamakla birlikte Hasan Paşa'nın bu eserleri matbu değildir. Eserleri yazma halinde Süleymaniye Kütüphanesinin muhtelif bölümünde ve İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler kısmında yer almaktadır. Molla Hasan'ın, Yusuf u Züleyha mesnevisinde fazlasıyle vezin hatası yapmasından yola çıkarak onun medrese eğitimi aldığını ve Arapçaya hakim olduğunu da eserinde yer vermiş olduğu Kur'an ayetlerinden anlıyoruz. This Mesnevi Fars is a classic work which is very effective for Arabs and Turks. Especially Mesneves the proufound both divine and human love are frequently preffered by poets and maintained for many years. I am workingon Molla Hasan Paşa's Yusuf U Züleyha, that has great importance in our litereture. It has won the liking by society, therefore known as a mathnah for religious origin and used as matnah for religious origin and used as anecdote for Prophet Yusuf. Although the main matter is about the dual love between them, it also taken to the life of the prophet and the process of prophethood. It Emphasizes on how Prophet Yusuf reached the prophecy. Many copies of this mesnevi are also included in the holy books and contains the mythological elements and attracts attention with the epic of religious subjects and narration. This copy we have examined is written by Molla Hasan. Information about Molla Hasan's life and personality is very limited. With not enough information available also it is not pre-printed. This work takes part in Süleymaniye Library in the Sundry Section and İstanbul University has it in the Rare Works Section. We understand Molla Hasan's Yusuf U Züleyha Mesnevi that he was educated in madras and arabic by incuding in his work verses from the Quran. 195

Bu çalışmada Molla Hasan Paşa tarafından yazılan 17. yüzyıla ait Yusuf ve Züleyha adlı eseri günümüz diline çevirerek incelenmesi gerçekleşmiştir. Eserde Yusuf ve Züleyha'nın aşkı üzerinde durulmuş, Hz. Yusuf'un hikayesine de yer verilmiştir. Hikaye hem yazılı olarak hem de sözlü olarak Türk edebiyatının sıkça işlenen konuları arasında yer almıştır. Eserin ilk olarak çevirisi yapılmış, transkripsiyon alfabesiyle yazılmış daha sonra günümüz diline çevrilmiştir. Eseri incelerken izlediğim yol hikayenin aslına sadık kalmak olmuştur. Kur'an-ı Kerim'de de yer alan peygamber hikayeleri, Türk edebiyatı bakımından da önem teşkil etmiştir. Kutsal kitaplarda yer alması bakımından önem teşkil eden bu hikâye; Tevrat'ta yer almıştır. Yusuf ve Züleyha eserinin asıl konusu ikili aşk olsa da; Yusuf peygamberin hayatı, peygamberlik sürecinin nasıl işlediği ele alınmıştır. Yusuf peygamberin kardeşlerinin ve babası Yakup peygamberin tutumları eserde sıkça yer almaktadır. Konusu itibariyle edebiyatımızda sık karşılaştığımız aşk teması üzerinde durulmuştur. Yusuf ve Züleyha hikayesi işlenmesi bakımından sadece Türk edebiyatında değil Arap ve Fars edebiyatında da geniş yer bulmuştur.Yusuf ve Züleyha mesnevisini ele alırken dönemin şartlarını göz önünde bulundurarak bu çizginin dışına çıkılmamaya çalışılmıştır. Yusuf ve Züleyha hikâyelerine baktığımızda hem manzum hem mensur şekilde yazıldığı gözlenmiştir. In this study, the work of Yusuf and Züleyha which was written by Molla Hasan Pasha in the 17th century was translated to contemporary language and examined. In this piece, it has been focused on the love of Yusuf and Züleyha and Hz. Yusuf's story is also included. The story both written and oral take part in Turkish Literature as a frequently processed subject. Firstly the study was translated which was written with alphabet of transcription and then translated to contempopary language. While dealing with study, I stick to the story. Prophet stories included in Kuran-ı Kerim are important in point of being in the holy books. Besides the piece of Yusuf and Züleyha's main theme is dual love, Hz. Yusuf's life, his Prohetic process has alsa been discussed. The attitudes of Hz. Yusuf's brothers and his father Yakup Prophet frequently take part in the piece. It has been focused on love theme which met frequently in our Literature as of its subject. It is widely take part in not only Turkish Literature but also Arabian and Persian Literature in point of the processing of Yusuf and Züleyha's story. While dealing with the masnavi Yusuf and Züleyha, it has been tried not to get out of this lime considering the conditions of the period. When we look at the stories of Yusuf and Züleyha, it has been observed that it was written both prose and poem. 174

The last representative of the classical era Iranian poetry, Molla Cami is an influential person over Turkish poets. Most of his works have been translated to Turkish. Mesnevî of “Yûsuf u Züleyha” in Molla Câmî’s book, Heft Evreng composed of seven mesnevîs has also been commented on and translated into Turkish. This essay first provides general information about mesnevies in Arabian, Persian, and Turkish literature, then examnines two Turkish commentaries on “Yûsuf u Züleyhâ” which have been wrongly associated to Şem’i. Klâsik dönem İran şiirinin son temsilcisi kabul edilen Molla Câmî, manzum ve mensur eserleri ile Türk şair ve yazarlarınca örnek alınmış; onları çeşitli bakımlardan etkilemiş, eserlerinin pekçoğu Türkçeye tercüme edilmiş bir şahsiyettir. Onun yedi mesneviden meydana gelen Heft Evreng’inde yer alan Yûsuf u Züleyhâ da Türkçe tercümesi ve şerhi yapılmış eserlerindendir. Bu yazıda, Arap, Fars ve Türk edebiyatında mesnevi konusu üzerinde kısaca durulduktan sonra Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında kaleme alınmış Yûsuf u Züleyhâlar hakkında genel bir bilgi verilecek daha sonra da Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sının bugün Şem’î’ye ait olarak gösterilen iki Türkçe şerhinin aslında Şem’î’ye ait olmadığı ispatlanacaktır.

Bu çalışmada Klâsik Türk Edebiyatı dönemi Yûsuf u Züleyhâ Mesnevilerinin Kur'ân da geçen Yûsuf Sûresine uygunluğunun incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla Klâsik Türk Edebiyatı dönemi Yûsuf u Züleyhâ Mesnevilerinden sekiz eser Yûsuf sûresine uygunluğu incelenmiştir. Yûsuf u Züleyhâ mesnevilerindeki beyitlerin âyetlerle olan iktibasları ortaya koyulmuştur.Giriş bölümünde, Klâsik Türk Edebiyatı dönemi Yûsuf u Züleyhâ Mesnevi ve yazarları hakkında kısaca bilgiler verilmiştirir. Yûsuf u Züleyhâ hikayesinde sadece Kur'ân da yer alan kahramanlar hakkında kısaca bilgiler verilmiştir. Daha sonra Klâsik Türk Edebiyatı döneminde yazılan sekiz mesnevinin Yûsuf Sûresine uygunluğu incelenmiştir. In this study of classical Turkish literature written in the Quran Yusuf u Züleyha Masnavi also aimed to investigate the suitability of the Surah Yusuf . For this purpose, the period of Turkish Classical Literature written in Masnavi Yusuf Yusuf u Züleyha eight copies of the suitability of the surahs were examined. Yusuf u quoted that verse by verse has been revealed in Züleyha Mathnawis .In the introduction, brief information about the period of classical Turkish literature written in Masnavi and writers Yusuf u Züleyha it is given . Qur'an only brief information about the heroes in Yusuf u Züleyha hikkaye are given. Later, during the Classical Turkish Literature written eight mesnevi Surah Yusuf conformity were examined. 380

ÖZETYÛSUF İLE ZÜLEYHÂ MESNEVÎLERİNDE YÂKUB PEYGAMBERYâkub peygamber, eski Türk edebiyatı ve dolayısıyla İslâmî Türk edebiyatı muhtevâsına dâhil olan dinî şahıslar zümresindendir. Hz. İbrahim’in torunu, Hz. İshak’ın oğlu olan Yâkub peygamber hayatı, peygamberliği ve mûcizeleriyle edebiyatımızda mâkes bulmuştur. Fakat onun edebiyatımızdaki asıl şöhreti, oğlu Yûsuf’tan ayrı kaldığı sürede yaşadığı üzüntü ve bu üzüntüye karşı gösterdiği sabırdan kaynaklanmaktadır. Yûsuf ile Züleyhâ mesnevîleri hem Hz. Yâkub’un hayatı ve nebevî şahsiyetini hem de oğlu Yûsuf’la olan bağını tafsilatlı bir şekilde ele alan metinlerdir. Çalışmamızda da XIII. asırdan itibaren Türk edebiyatı sahasında kaleme alınmış ve kendi döneminin karakteristik özelliklerini taşıyan sekiz Yûsuf ile Züleyhâ mesnevîsinden hareketle Yâkub peygamber portresi oluşturulmuştur. Mesnevîlerde Hz. Yâkub’un yalnızca peygamber rolüyle değil Yûsuf’a derin bir sevgiyle bağlı baba olma özelliğiyle de ele alınması onun, hikâyenin ana karakterlerinden biri mesabesinde görülmesini sağlamıştır.Anahtar Kelimeler: Yâkub peygamber, Yûsuf ile Züleyhâ, âşık-mâşuk, sabr-ı cemîl, mesnevî. ABSTRACTPROPHET YÂKUB IN YÛSUF AND ZÜLEYHÂ MATHNAWISProphet Yâkub is one of the religious people included in old Turkish literature and Islamic Turkish literature. Prophet Yâkub, grandson of Prophet İbrahim and son of Prophet İshak, was reflected on our literature with his life, prophethood and miracles. However his initial fame in our literature stems from the sorrow when he was away from his son Yûsuf and the patience he showed. Mathnawis of Yûsuf & Züleyhâ are detailed texts that mention both the life and character of Prophet Yâkub as a prophet and his connection with his son Yûsuf. In this work, a portrait of Prophet Yâkub was composed with reference to eight mathnawis of Yûsuf & Züleyhâ that had been written since XIII. century in the field of Turkish literature and have characteristic features of the time. Prophet Yâkub’s having been told both with the role of prophet and with the role of a father that loves his son so much gave rise to his being seen as one of the main characters of the story.Key words: Prophet Yâkub, Yûsuf & Züleyhâ, the lover the beloved, mature patience, mathnawis.

Bu tez, Kur'an-ı Kerim'de Ahsenü'l-Kasas adıyla geçen, İslami edebiyatlarda birçok ikili aşk hikâyesine konu olmuş Yûsuf u Züleyhâ Kısassı'nın, kimin tarafından yazıldığı bilinmeyen mensur olarak H.994 yılında kaleme alınmış olan metninin 51a-99b arası varaklarının Latin harflerine transkripsiyonlu olarak aktarılıp, incelemesinden ve indeksinin hazırlanmasından oluşmaktadır. İnceleme bölümünde Yûsuf u Züleyhâ Kısassı'nın kutsal kitaplarda nasıl yer aldığı belirtildikten sonra kutsal kitaplarda yer alan bu hikâyelerin karşılaştırması yapılarak divan şiiri kapsamında yazılmış Yûsuf u Züleyhâ metinleri ve yazarları ile birlikte bu metinler üzerine yapılan çalışmalar tespit edilmiştir. Çalışmaya konu olan metinde yer alan ayetler ve bu ayetlerin tercümeleri de çalışmaya eklenerek metinden hareketle nasirin edebi kişiliği ve üslubu hakkında bilgiler verildikten sonra ikinci bölümde metnin transkripsiyonlu harflerle Latin harflerine aktarılması yapılmıştır. Üçüncü ve son bölümde ise metnin indeksi oluşturulmuştur.Anahtar Kelimeler: Divan edebiyatı, nesir, Yûsuf u Züleyhâ, kutsal kitaplar, eskiAnadolu Türkçesi. Yûsuf u Züleyhâ story which was known by the name of Ahsenül-Kasas, was a source to Islam literature in the love story, whose authe unknown and mited prose, verse, which was put down on paper was mentioned and examined between 51a-99b paper to Latin letters in a transcription form. After stating how Züleyhâ story was taken part in holy books in the investigation part. It was compared to the others in the holy books then it was written about Diwan poetry. Yûsuf u Züleyhâ stories and authors and his work on this story were stated. It was iven information about nasir's personality and style by adding his works, verse translations. In the second part transcription letter was transfered into Latin letter and in the last part story index was constituted.Key words: Literature of Diwan, prose, Yûsuf and Züleyhâ, Holy Books, OldAnatolian Turkish. 170

Kuran-ı Kerim'de Ahsenü'l-Kasas adıyla bilinen Yūsuf u Züleyhâ kıssası divanşiirinde birçok esere konu olmuştur. Çalışmada H.994 yılında istinsah edilmiş yazarıbilinmeyen mensur bir eserin 2a-51a varakları arasında kalan kısmı Latin harflerinetranskripsiyonlu olarak aktarılıp incelemesi yapılmıştır. Çalışmada Hz. Yusuf kıssasınınKuran-ı Kerim ve diğer kutsal kitaplarda nasıl yer aldığı ve esere kaynaklık eden kutsalkitaplar belirtilmiştir. Ayrıca metinde geçen kahramanlar hakkında tanıtıcı bilgilerverilmiştir. Bununla birlikte divan şiiri içerisinde yazılmış manzum ve mensur Yusuf uZüleyhâ metinleri hakkında bilgiler verilmiş,metinde geçen ayetler ve mealleri günümüzTürkçesi ile ifade edilmişdir. Metinden harketle nasirin edebi kişiliği ve uslubuhakkında çeşitli değerlendirmelerde bulunulmuştur. Çalışmanın sonuna metnin özelisim indeksi de eklenmiştir.Anahtar kelimeler: Ahsenü'l-Kasas, Divan Edebiyatı, Yusuf, Mensur, Mesnevi,Züleyhâ In this thesis Yusuf u Züleyhâ story which was known by name of AhsenülKasasin the holy Quran mentioned to many work in Diwan poetry. A text which wascopied in A.C 991, whose author unknown and a mited prose, verse text which was leftbetween 1b-51a papers were transferred and examined to Latin letter in a transcriptionform. Story source that was source to story was stated by giving information ProphetYusuf story how took part in holy Quran and other holy book. Besides that it was givenintroductory informations about heros in story however, verse sources were translatedinto Turkish by giving information about written prose verse Yusuf u Züleyhâ story.Amd many kind of evalucations were made about nasirǿs personality and style. In theend of the work it was added story index.Key words: Ahsenul-Kasas, Literature Of Divan, Yusuf, Prosaically, Mesnevi,Zuleyha 170

Konusunu kutsal kitaplardan alan Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi Klasik Türk Edebiyatı, Modern Türk Edebiyatı ve Türk Halk Edebiyatında sıkça ele alınmış bir konudur. Arap, Fars ve Türk edebiyatında çoğunluğu manzum olarak kaleme alınmış pek çok örneği vardır. Manzum örneklerinin yanında gerek müstakil gerekse tefsir ve Kısas-ı Enbiyalar içerisinde olmak üzere çok kıymetli mensur örnekleri de vardır. Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi, İran ve Arap Edebiyatlarıyla, Batı edebiyatında da büyük rağbet görmüştür. Renan'ın bu hikâye için söylediği, `Değil sadece en eski, belki bu ana kadar hiç eskimemiş roman` sözleri, konunun Batı edebiyatındaki yerini göstermesi bakımından önem taşır.Eski Türk Edebiyatı'nda çoğunlukla manzum eserler ön planda olduğundan manzum Yûsuf u Züleyhâ'lar daha çok tanınmış ve yayılmıştır. Haliyle yapılan ilmî çalışmalar da bu yönde olmuştur. Bugüne kadar 50 adet manzum örneği tespit edilmiştir. Halbuki Eski Türk Edebiyatı'nda yazılmış mensur Yûsuf u Züleyhâ hikayeleri de bulunmaktadır. Bu eserler, bazıları üzerinde münferit ilmî çalışmalar olsa da, toplu bir şekilde değerlendirilmemiştir.İşte bu düşünceyle başladığımız çalışmamız, Eski Türk Edebiyatı'nda mensur Yûsuf u Züleyhâ'lar ve Muhammed b. İbrahim'in Yûsuf u Züleyhâ'sı olmak üzere iki temel bölümden oluşmuştur. İlk önce Mensur Yûsuf u Züleyhâ Hikâyeleri ile ilgili kaynak taraması ve bu kaynaklarda yer alan bilgiler bilgisayarda fişleme metodu ile bir araya getirilmiştir. Yazarlar ve eserleri hakkında bilgi aktaran ana kaynaklar olan tezkirelere, edebiyat ve tarih kaynaklarına başvurulmuştur. Sonraki aşama olarak ise bu konuya değinen bütün yayınlar gözden geçirilmiştir. Bütün bu veriler ışığında Yûsuf u Züleyhâ çalışmaları hakkında doğru ve güvenilir bilgiler elde edilmeye çalışılmıştır.İkinci aşamada ise Muhammed bin İbrahim'in eserinin nüsha tavsifleri yapılmıştır. Tespit edilen nüshalardan hareketle esas metnin temeli oluşturulmuştur. Nüshalar metin karşılaştırma yöntemi ile incelenip, nüsha farklılıkları ortaya konulmuştur. Eksik, yanlış veya anlaşılmaz yerleri ise metin tamiri yöntemleri ile düzelterek gerekli yerleri izah edilmiştir. Böylece tenkitli bir metin ve günümüz harflerine aktarılan sağlam bir nüsha elde edilmiştir.Çalışmamızın sonunda Muhammed b. İbrahim'in Yûsuf u Züleyhâ'sının nüshaları tespit edilmiştir. Bunlar Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi 4178 ve 074 numaralarda, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi 424 ve 593 numaralarda, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi 2149 ve 2316 numaralarda, Milli Kütüphane 2908 numarada ve Manisa İl Halk Kütüphanesi 1400 numarada kayıtlıdır. Tarafımızdan yapılan değerlendirmede YB, MO, İS ve İÜ nüshalarının istinsah tarihlerinin eskiliği, metnin sağlamlığı ve hacim itibariyle diğerlerinden daha ön planda olduğu görülmüştür. Bu nedenle eserin tenkitli metni kurulurken bu dört nüsha esas alınmıştır.Eserin başında Allah'ın büyüklük ve kudretinin övüldüğü giriş, medh-i Resûl, medh-i padişâh ve sebeb-i telif kısımları yer almaktadır. Eserde 51 adet konu başlığı bulunmaktadır. Yûsuf u Züleyhâ'da 197 adet manzûme kullanılmıştır. Bu manzûmeler genelde hikâyenin bölümlerini ayıran başlıklardan sonra, başlıklardan önce ve bölüm sonlarında ayetlerden hemen önce yer almıştır. Manzûmelerin 56'sı Kemalpaşa-zâde'ye, 49'u Yahyâ Bey'e, 14'ü Hamdî'ye, 3'ü Fuzûlî'ye, 3'ü Lâmiî'ye aittir. Geriye kalan 72 manzûmeden kesin olarak tespit edilebilen ikisi Muhammed b. İbrahim'e aittir. Ancak diğer 70 manzûmenin hangi şaire ait olduğu tespit edilememiştir.Muhammed b. İbrahim, Mehmed b. Pûlâd, Muhammed b. Altıparmak, Celâl-zâde Koca Nişancı Mustafa Çelebi, Bilal Efendi, Seyyid Hüseyin Arif, Şem'î, Hacı Sâlih-zâde Halil Hâcibî, Giritli Sırrı Paşa, Süleyman Tevfik Özzorluoğlu, Re'fet Efendi, Nurmuhammed Andalıp. Bunların dışında müellifi tespit edilemeyen Yûsuf u Züleyhâ'lar da bulunmaktadır. Tezimizde, bütün bu mensur Yûsuf u Züleyhâ'lara ait toplam 48 adet el yazması Yûsuf u Züleyhâ nüshası tarafımızca tespit ve tavsif edilmiştir. Bu eserlerden bazıları üzerinde ilmî ve akademik çalışma yapılmışken, bazıları ilk defa tarafımızca tespit edilmiştir.Muhammed b. İbrahim eserini yazarken, Hamdî ve Kemalpaşa-zâde'nin yöntemini kullanmakla beraber tamamen ona bağlı kalmamıştır. Eserini kaleme alırken manzum hikâyelerdeki rivayetleri esas almış, ancak nesrin verdiği ifade rahatlığı ile hikâyesini daha geniş bir şekilde kelimelere dökmüştür. Bazı durumlarda Hamdî'nin şiirde kullandığı kelimeleri bire bir alarak cümleleştirmiştir. Metin içerisinde deyim, atasözü ve darb-ı meselleri çok yerinde kullanarak anlatımı zenginleştirmiştir.Yûsuf u Züleyhâ Arapça, Farsça ve Türkçe cümlelerle örülü ve şiirsellikle dolu bir eserdir. Muhammed b. İbrahim âhengi, akıcılığı ve hareketi sağlamak amacıyla seci'lerden faydalanmakla yetinmemiş, edebî sanatların birçoğunu kullanarak özgün bir üslûp oluşturmuştur. Türkçeyi yermesine rağmen eserinde Türkçe, Arapça ve Farsça dillerinin imkanlarını kullanmaktan geri durmamıştır. Arapça ve Farsça sözcükleri kullanmada gösterdiği mahareti Türkçede de göstermiştir. Eserde seciler ve simetrik cümleler çoğunluktadır. Cümleler anlaşılır, üslubu akıcı ve coşkundur.Bu çalışmamızda, Muhammed b. İbrahim ve eseri hakkında ilk defa bu kadar geniş ve ayrıntılı bir inceleme yapılmıştır. Ayrıca mensur Yûsuf u Züleyhâ'nın tam metni bilim dünyasının istifadesine sunulmuş olmaktadır.Anahtar Kelimeler: Yûsuf u Zuleyha, Mensur, Muhammed b. İbrahim, Klasik Türk Edebiyatı. The story of Yusuf and Zuleyha whose subject area is from the holy boks is an issue often discussed in Classical Turkish Literature, Modern Turkish Literature and Turkish Folk Literature. There are many examples, the majority of which were written verse in Arabic, Persian and Turkish Literature. Besides the example in verse there are precious examples of prose in both seperate and exegesis and Measure-Anbiya.The story of Yusuf and Zuleyha has always been in demand in Persian and Arabic Literature. What Renan Mentioned about this story is: `Not only the oldest, perhaps so far never aged novel. This words are important in terms of showing the location of the subject in Western Literature.Since Works in verse are forefront in old Turkish Literature the stories of Yusuf and Zuleyha are more prominent and widespread. So far 50 samples of verse were determined. However, there are also prose written in Old Turkish Literature Yusuf u Züleyha stories. It works, though some on individual scientific studies have not been evaluated in a collective manner.That's when we started to work with this in mind, prose in Old Turkish Literature and Muhammad ibn Yusuf u Züleyha. Ibrahim Yusuf consisted of two main parts, namely the Zuleyhâ's. Yusuf u Züleyha first prose stories and literature about the method was combined with the information from these sources to plug in the computer. Authors and works that are the main source of biographical information on the transfer is referenced to the source literature and history. Next stage as if all were revised publications addressing this issue. Accurate and reliable information on all this data in the light of Yusuf u Zuleyha studies have attempted to obtain. In the second stage of the Mohammed bin Ibrahim ihas been made copies work defining moment. Copies of the motion detected the fundamentals of the text was created. Copies examined by text comparison method are disclosed copies differences. Missing, incorrect or incomprehensible if the place were explained wherever necessary, correcting the text repair methods. Thus, a robust copy transferred to a text and present criticizing the letters were obtained.At the end of our study, Muhammad b. Ibrahim Yusuf u Zuleyha 's copies have been identified. These are registered at Suleymaniye Manuscript Library in 4178 and 074 numbers, Ankara University in Language, History and Geography Faculty Library, 424 and 593 numbers, Istanbul University Rare Books Library in 2149 and 2316 numbers, the National Library in 2908 number and Manisa Public Library in 1400 numbers. The assessment made by us in VB, MO, antiquity of Business and the copy of the copied date, the text of the strength and volume as the others were found to be more prominent. Therefore, these four copies is based on the work of establishing a Criticizing text. He praised the work of the early entry of God's greatness and power, His Messenger-i praises, praises and cause-i-i sultan copyright section is located. There are 51 topics in the work. in Yusuf u Züleyha it is used 197 Manzûme. After these studies usually separates the parts of the story in verse title, it took place just before the end of the chapter and verse before the title. Gulab-zade of malaria in verse 56, 49 Yahya Bey, 14 Hamdî'y, 3 with Fuzûlî'y to belong to 3 Lâmiî'y. The remaining 72 verse can be determined with certainty until both Muhammad b. Abraham All rights reserved. However, in verse 70 other mania which has not been identified as belonging to the poet.Muhammad b. Ibrahim Ahmad b. Pûlâd, Muhammad b. Altiparmak, Big Sniper Celal-zade Mustafa Çelebi, Bilal Lord, Sayyid Hussein Arif, Şem'î Hacı Salih Khalil-zade Hâcib, Cretan Sirri Pasha Suleman Taufiq Özzorluoğlu of Re'fet Lord, Nurmuhammed Andalip.In addition undetectable author Yusuf u Zuleyha are also available. Our contention is that all this prose Yusuf u total of 48 manuscripts belonging to Züleyha Yusuf u Züleyha copy has been characterized and identified by us. This work was done on some of the scientific and academic studies, while others have been identified by us for the first time.While Muhammad b. İbrahim writing the book, along with use of praise and gulab-Zade is completely out of the way bound by it. Narrated in mind while writing the story was based on work in verse, but has put the story with the convenience of a wider statement given to the words of prose. In some cases, use words that Hamdî'n poetry is taking. Statement in the text, proverbs and parables then blow-enriched expression using appropriate.Yusuf u Züleyha Arabic, Persian and Turkish sentence is a work filled with a braid and poetry. Muhammad b. Ibrahim harmony, fluency and selection to ensure that the movement has not only benefited from has created a unique style using many of the literary arts. Although Turkish, Turkish vilification of work, has not refrained from using the possibility of Arabic and Persian languages. Skill demonstrated by the use of words in Turkish, Arabic and Persian, also showed. In this work, selection and symmetrical sentences are common. Sentences clear, fluent style and enthusiasm.In this study, Muhammad b. Ibrahim and his work for the first time on such broad and thorough investigation was carried out. In addition, the full text of the Züleyhâ'n science prose Yusuf is presented to the benefit of the world.Keywords: Yusuf and Zuleyha, Prose, Muhammed b. Ibrahim, Classical Turkish Literature. 761

Ahsenü'l- kasas vasıflandırmasıyla Kur'an kıssaları içinde çok özel bir yeri olan Yusuf kıssası, dini ve beşeri yönleriyle insanlığı derinden etkilemiştir. Kitab-ı Mukaddes'in Tekvin bölümünde de geniş ve ayrıntılı olarak işlenmiştir. Edebiyat dünyasına zengin bir kaynak sunmuştur. Hikâyenin bu yönüyle evrensel kültürde çok önemli bir ortak taban oluşturduğu söylenebilir.Bu çalışmamızı Uppsala Üniversitesi Kütüphanesinde O. BJ. 22 numarada kayıtlı Eski Türk edebiyatı metinlerden olduğunu tespit ettiğimiz Şerîf mahlaslı müellifin Kıssa-i Yûsuf adlı mesnevisi oluşturmaktadır. Giriş bölümünde Yûsuf Kıssası başlığıyla Yûsuf Kıssasının Kur'an ve Tevrat'taki metinleri nakledildi. Sonrasında Arap ve Fars edebiyatında yazılan Kıssa-i Yûsuflar hakkında bilgiler verildi. Bu bölümde son olarak Türk Edebiyatında yazılan Kıssa-i Yûsuf mesnevîleri XV. yüzyıl ve öncesi yazılanlar ve XV. yüzyıl sonrası yazılanlar olarak iki grupta incelendi. Bu mesnevilerle ilgili bilgiler verildi. Birinci bölüm Şerîf ve Kıssa-i Yûsuf Mesnevîsi başlığını alır. Bu bölümde eserin müellifi, nazım şekli, vezni, yazılış sebebi ve eserin kaynaklarıyla ilgili bilgiler verildi. Bununla beraber eserin yazılış tarihinin belli olmadığından, eserin neden XV. yüzyılda yazılmış olabileceği ifade edildi.İkinci bölüm Kıssa-i Yûsuf'un incelenmesi başlığını alır. Bu inceleme Kıssa-i Yûsuf'un dış yapısı ve Kıssa-i Yûsuf'un içyapısı olarak iki grupta ele alındı. Üçüncü bölümde metnin transkripsiyon harfleri, metnin çevirisinde izlenen yol ve metne yer verildi. Son olarak da sonuç, arkaik kelimeler sözlüğü, dizin ve kaynakça konularak araştırmacıların istifadesine sunuldu. Anahtar Kelimeler: Mesnevî, Yûsuf, Zeliha, Yakûb, Eski Türk edebiyatı, Şerîf With the title of the best of the parables, Yusuf parable which has a very special place in the Qur'an parables, affected the humanity with its religious and social aspects. It was taken in hand detailed and widely in the genesis part of the bible. It presents a rich source to literature world. It can be said that the story make a very important common platform in universal culture.Our work is ocurred by `The Mathnawi of the Yusuf Parable` by The author's whose pen name is Serif, which we have determined they are old Turkish literature passages and They are in Uppsala University Library with the registery number O.BJ.22 In the introduction part, with the title of `Yusuf Parable` It was transferred the texts of Yusuf parable in Torah and Qur'an. Finally in this part, Yusuf Zeliha mathnawis written in Turkish literature, were examined in two groups as `after 15th century and before 15th century` and informations were given about these mathnawisThe first part takes the title `Serif and Yusuf Parable Mathnawi`.In this part, it was given informations about author of the book, metre of the book, sources of the book, writing reason and verse style. However, Because of the the uncertainity of the writing date of the book, it was meant why the book might be written in 15th century.The second part takes the title `Examination of Yusuf Parable` .This examination was examined in two groups as `Interior of Yusuf Parable` and `exterior of Yusuf Parable`.In the third part, Transcription letters of the passage and the way used in the translation of the passage were given place. Finally, the result, dictionary of archaic words, index and glossary were included and presented to researchers.Key words: Mathnawi, Yûsuf, Zeliha, Yakub, Old Turkish literature, Şerîf 322

Tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar Yusuf u Züleyha hikâyesi, yazılı ve sözlü geleneğin içerisinde yer alarak günümüze kadar gelmiş ve bütün toplumların ilgi gösterdiği dini kaynaklı bir hikâye olarak karşımıza çıkmıştır. Bu çalışmanın esasını, gerek dil gerekse söz varlığı vb. hususiyetlerinden dolayı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden olduğu tespit edilebilen “İbn-i Abbas’tan Rivayet Edilen Yûsuf u Züleyhâ Hikâyesi” oluşturmaktadır. Çalışmamızda bu hikâyenin elimizde bulunan yedi nüshası tanıtılacak ve bu nüshalar değerlendirilerek eser hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır., From the first periods of the history to today, the story of Joseph and Zulaıkha was transferred to this century included in written and oral folk literature and appeared as a religious story that all societies were interested in. The core of this study consists of the story of Joseph and Zulaıkha that was reported from Ibn Abbas and could be identified as a text from Old Anatolian Turkish in terms of both language and lexis. In this study, the seven copies of the tale that are available will be introduced and information will be given about the literary work assessing the copies.

XV. yüzyılın ikinci yarısında Hamdullah Hamdî tarafından Anadolu sahasında kaleme alınmış Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi üzerine yapılan bu çalışma `Giriş, Gramer, Metin ve Dizin` kısımlarından teşekkül etmektedir.`Giriş` kısmında, XV. yüzyılda Batı (Oğuz) Türkçesi'nin durumu, mesnevinin müellifi olan Hamdullah Hamdî'nin hayatı, XV. yüzyıla kadar yazılmış Yûsuf u Zelîhâ mesnevileri, Hamdullah Hamdî'nin Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi, Yûsuf u Zelîhâ mesnevisinin içeriği, Yûsuf u Zelîhâ mesnevisinin nüshaları, Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir.`Gramer` bölümünde eserin `Yazım Özellikleri, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi` hususiyetleri, metnin tanıklığında sunulmaya çalışılmıştır.`Metin` bölümünde Yûsuf u Zelîhâ mesnevisinin metin değerini dilsel açıdan inceleyebilmek için telif tarihine yakın ve ikisi harekeli olmak üzere üç nüshasının tenkitli metni yer almıştır. Metnin yazımında genel kabul gören çeviri yazı alfabesi kullanılmıştır.`Dizin` bölümünde metnin söz varlığı; köken, anlam ve görev bakımından gramatikal hususiyetler dikkate alınarak ortaya konulmuştur.Çalışmanın sonunda ise bir bibliyografya verilmiştir. This study which is based on Yûsuf u Zelîhâ masnavi written by Hamdullah Hamdî in the second period of 15th century, consists of introduction, body, and conclusion parts.In the `Introduction` part the information is given focused on the status of West (Oğuz) Turkish, the life of the author Hamdullah Hamdî, Yûsuf u Zelîhâ masnavies written until 15th century, Yûsuf u Zelîhâ masnavi of Hamdullah Hamdi , the content of Yûsuf u Zelîhâ masnavi , the copies of Yûsuf u Zelîhâ masnavies, and the studies based on Yûsuf u Zelîhâ masnavi.In the `Grammar` section the grammatical constituent of the work is specified and formed three subchapters named Orthographic Features, Phonics, and Morphology. The characteristics of each parts are tried to present taking the text as reference.In the `Text` section three copies of Yûsuf u Zelîhâ masnavi having accentuation and close to the copyright date are take place in order to analyse text value in terms of linguistic context. In the text translation generally accepted translation font alphabet is used.In the `Index` section the vocabulary of the text is presented in terms of etymon, sense, and task considering grammatical characteristics. At the end of the study a bibliography based on books, theses, articles, and paper's is given. 1121

Çalışmamızda Çağatay edebiyatının önemli şairlerinden birisi olan Hamîdî-i Belhî ve onun tek eseri olan Yusuf u Züleyha adlı Mesnevi tercümesi incelenmiştir.XV. yüzyıl klasik Çağatayca'nın en önemli şairlerinden olan Hamîdî-i Belhî Belh şehrindeyken eline geçen Farsça bir Yusuf u Züleyha'yı esas alarak Çağatayca manzum bir Yusuf u Züleyha yazmıştır. Hamîdî-i Belhi bu eseri kaleme aldıktan sonra eser, yaklaşık dört yüz yıl boyunca Orta Asya'da çok ciddi bir değer görmüş ve yaklaşık on farklı nüshası bulunmuştur. Eserin Taşkent/Özbekistan'dan getirttiğimiz iki nüshasını aldık ve tenkitli metnini hazırladık.Hazırladığımız tezin Giriş Bölümü'nde yazarın hayatı, eserleri ve üslubu hakkında bilgiler verdik.I. Bölümde üzerinde çalışma yapılan iki nüshayı tanıttık ve inceleme sırasında nasıl bir metot izlediğimizi açıkladık.II. Bölümde eserin muhtevası ve şekil özellikleri hakkında ayrıntılı bilgi verdik ve bölümlerden örnekler sunduk.III. Bölümde ise Yusuf u Züleyha adlı eserin Latin harflerine çevirisini tenkitli metin olarak verdik. Ayrıca çalışmamız boyunca istifade ettiğimiz kaynaklar yine bu bölümde gösterildi.Anahtar Kelimeler: Hamîdî-i Belhi, Yusuf u Züleyha, Mesnevi, Herat In our study, a important poet of Cagatay literature Hamîdî-i Belhi and his unique work Masnavi translation which is called Yusuf u Züleyha is invesigated.Hamîdî-i Belhi - who is one of the important poet of XV. Century Classical Çagatay language - wrote a poetic Yusuf u Züleyha in Çagatay language based on a Persian Yusuf u Züleyha which he got in Belh. After Hamîdî-i Belhi wrote up this work, it is appreciated very much in Central Asia during four centuries and approximately ten copy of the work is founded. We brought two copy of the work from Taşkent/Özbekistan and prepared criticism text of the work. In introduction part of the thesis the writer's life, his works and his styles is given. In Part I, two copies of the text which is we work on is introduced and which method has been traced during the examination of this study is specified. In part II, detailed knowledge about the content and form characteristics of the work has been given and examples from relevant are presented. In part III, translation of Yusuf u Züleyha in Latin alphabet is given as criticism text. Furthermore the sources we used during our study have been showed in this part. Key Words: Hamîdî-i Belhi, Yusuf u Züleyha, Masnavi, Herat 424

Tebrizli Ahmedȋ'ye ait Yūsuf u Zelȋhā isimli mesnevisinin incelenmesi olan bu çalışma; giriş, inceleme, transkripsiyonlu metin ve dizin bölümlerini içermektedir. Mevcut nüshada eserin yazılış tarihi belirtilmemiş, ancak Ya'kūb Han (883-896/1478-1490m.) döneminde yazıldığı belirtilmiştir. Tebriz'de elli yedi günde tamamlanan Yūsuf u Zelȋhā mesnevisi, 4035 beyitten oluşmaktadır. Şu anda bilinen tek nüshası, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Kütüphanesi No: 51'de kayıtlıdır. Şimdilik tek nüshası bulunan Yūsuf u Zelȋhā mesnevisi 102 varak ve 2990 beyitten ibarettir. Ahmedȋ'nin haber verdiği ile eldeki yazma arasında bin beyitten fazla bir noksanlık söz konusudur. Tez şu bölümlerden oluşmaktadır: `Yūsuf u Zelȋhā Hikayesi; Kur'an-ı Kerim'de Yūsuf Sûresi; Zebur, Tevrat ve İncil'de Yūsuf Kıssası; Türk Edebiyatı'nda Yūsuf u Zelȋhā Hikayesi; Tebrizli Ahmedį'nin Hayatı ve Eserleri; `Kıssa-i Yūsuf u Zelȋhā Aleyhi's-selam` ve `Esrâr-nâme` ve Yūsuf u Zelȋhā Kıssası'nın Konu Başlıkları` başlıkları hakkında `Giriş` kısmında geniş bilgi verilmiştir. Eser hakkında genel bilgilerin verildiği `İnceleme` bölümünde aynı zamanda eserin `İkili Yazım, Harekelendirme ve Şedde` alt başlıklarında `Yazım`; `Ünlü Değişmeleri, Ünsüz Uyumu ve Ses Olayları` alt başlıklarında `Ses`; `İsim, Sıfat, Zamir, Zarf, Edat ve Fiil` alt başlıklarında ise `Yapı` özellikleri ile ilgili detaylı gramer çalışması yapılmıştır. Yūsuf u Zelȋhā mesnevisinin metin kısmında, eserin transkripsiyonu yapılmıştır. Transkripsiyon yapılırken yazmanın imlasına bağlı kalınmaya çalışılmıştır. Metindeki varak ve beyit numaraları beyitlerin sol kısmına yazılmıştır. Yanlış, eksik, fazla yazılan kelimeler düzeltilerek sayfa sonu notu olarak belirtilmiştir. Metinde eksik yazıldığını ve bulunması gerektiğini düşündüğümüz fakat asıl nüshada bulunmayan harfler `< >` işareti ile gösterilmiştir. Beyitlerde bulunan vezin hataları da dipnot olarak belirtilmiştir. Çalışmamızın dizin-sözlük kısmında, kelimelerin hangi dile ait olduğu anlamları ile verilmiş, ses değişimine uğramış olanlar ise → işareti ile birbirlerine gönderilerek bu değişimlere dikkat çekilmiştir. İsim köklü kelimeler +, fiil köklü kelimeler – işareti ile gösterilmiştir. Kelimelerin metinde geçtiği yerler alfabetik olarak sıralanmıştır. This research work, is the study of Yūsuf and Zelȋhā written by Tebrizli Ahmedȋ. This thesis is composed of four main sections; introduction, analysis, text with transcription and index. In the research, Tebrizli Ahmedȋ's Yūsuf and Zelȋhā which was written on Ya'kūb Khan era dating 883-896 / 1478-1490. Yūsuf and Zelȋhā was completed in fifty seven days in Tabriz, consisting of 4035 couplets. There is only one original known copy of text in library on Faculty of Art and Sciences at Marmara University with the registration number 51. This original text of Yūsuf u Zelȋhā which consisted of 102 pages and 2990 verses. Yet, in the text utilized in the study had thousand couplet less verses than what have concluded through historical analysis of literature. This thesis contains following sections: Firstly, introduction gives detailed information about following components; the story of Yūsuf u Zelȋhā; sura of Yūsuf in Quran, story of Yūsuf in Tevrat, Zebur and İncil, story of Yūsuf u Zelȋhā in Turkish Literature, the life of the Tebrizli Ahmedȋ, detailed information of his other works: `Kıssa-i Yūsuf u Zelȋhā` and `Esrâr-nâme`, and headings of story of `Yūsuf and Zelȋhā`. Secondly, in the analysis section a detailed grammar study had been conducted on focusing, emphasizing about the features of the `orthography` in the sub-titles of `binarynotation`, `marking with a vowelpoint`, `punctuation and umlaut (doubleletter)`, the features of `sound` in the subtitle of `vowelchange, consonant harmony and sound events` , the features of `structure` in the subtitles of `noun, adjectives, pronoun, adverb and verb`. Manuscript transcription had been made based on manuscript's spelling in the third section. The number of pages and verses is written left side of verses. Mis spellings and writing errors, in the text were edited and mentionted in the footnotes. The words or letters which are supposed to be in the text, but not written in the original text was shown by using < >. Metre mistakes in the verses were stated in footnotes. In the index-dictionary section, the word's philological roots were provided. Also, the words which are subjected to sound changes were marked and refered to in the text by using → sign. Noun and verb words which were shown with the sign +, -. Locations of the words in the text were provided in an alphabetical order. 501

Tarihin ilk dönemlerinden günümüze kadar Yûsuf u Zelihâ hikâyesi, yazılı ve sözlü geleneğin içerisinde yer alarak günümüze kadar gelmiş ve bütün toplumların ilgi gösterdiği dini kaynaklı bir hikâye olarak karşımıza çıkmıştır.Bu çalışmanın esasını, gerek dil gerekse söz varlığı vb. hususiyetlerinden dolayı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden olduğu tespit edilebilen `Garîb'in İbn Abbas'tan Rivâyet Edilen Yûsuf u Zelihâ Hikâyesi` oluşturmaktadır. Esas itibarıyla `inceleme ve tenkitli metin` den oluşan bu çalışma başlıca dört bölümü ihtiva etmektedir.`Giriş Bölümü`nde, çalışma ile ilgili genel bilgiler verilmiş ve çalışmanın konusu, amacı, yöntemi ve sınırlılığı belirtilmiştir. `I. Bölüm`de geneli itibarıyla Yûsuf u Zelihâ hikâyesinin kaynakları üzerinde durulmuş ve bu hikâyenin Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında konu olduğu eserler hakkında kısaca bilgi verilmiştir. `II. Bölüm`de `Garîb'in İbn Abbas'tan Rivayet Edilen Yûsuf u Zelihâ Hikâyesi` başlığı altında eserin yazarı, yazılış tarihi gibi eserin geneli hakkında bilgiler ortaya konulmuştur. `III. Bölüm`de mesnevinin tespit edilebilen nüshalarının tavsifleri verilmiş ve bu nüshalar bir değerlendirmeye tabi tutulup nüsha ailesi oluşturulmuştur. IV. Bölüm'de ise metin neşrinde izlenen yöntem belirtildikten sonra eserin tenkitli metni ortaya konulmuştur.`Sonuç` kısmında ise çalışmanın geneli itibarıyla bir değerlendirilmesi söz konusudur. `Kaynakça`dan sonra `Ekler` başlığı altında ise eserin belirlenen on yazma nüshalarından tıpkıbasım örneklerine yer verilmiştir. From the first periods of the history to today, the story of Joseph and Zuleikha was transferred to this century being included in written and oral folk literature and appeared as a religious story that all societies were interested in. The core of the study consisted of Garib's story of Joseph and Zuleikha that was reported from Ibn Abbas and could be identified as a text from Old Anatolian Turkish in terms of both language and lexis. The study, which originally depends on analysis and edition critique, is comprised of four parts. In the Introduction Part, general information was given and the subject, aim, method and limitations of the study were explained. In the 1st Part, the focus was generally on the sources of the story of Joseph and Zuleikha and some information was presented about the literary works of Arabic, Persian and Turkish literature whose themes were Joseph and Zuleikha. In the 2nd Part, under the name of the Garib's story of Joseph and Zuleikha reported from Ibn Abbas, general information such the author and the date of the work were stated. In the 3rd Part, features of the copies of Masnavi that could be identified were provided and a family of copies was formed after a reviewing procedure. In the 4th Part, the critique edition of the literary work was created following the method used in the publication of the text. The conclusion part covers a general overview of the study. Under the name of 'Attachments' after 'References', original samples of the ten written copies that were identified were included. 573

Mesnevi yazan şairlerimiz tarafından en çok tercih edilen konulardan birisi olan Yusuf u Züleyha kıssasının kaynakları hakkında pek çok söz söylenmektedir. Pek çok edebiyat araştırmacısı, Tevrat?ın ve Kur?an?ın bu kıssanın kaynağı olduğunu ifade etmektedir. Bu çalışmamızda Tevrat?ın Yusuf u Züleyha mesnevilerine doğrudan kaynaklık etmediği gösterilmektedir. Kur?an-ı Kerim bu kıssaya kaynaklık etmektedir. Fakat kıssada anlatılan konuların çoğunun Kur?an?da geçmemesi, Kur?an dışındaki kaynakları tesbit etme zaruretini ortaya koymaktadır. Bazı Edebiyat araştırmacıları, Kur?an tefsirlerinin bu kıssaya kaynaklık ettiğini söylemektedir. Çalışmamız bu sözü temellendirmekte, tefsirler ve İslam tarihleri gibi dini kaynakların kıssa üzerindeki etkisini açıkça göstermektedir. Edebiyat araştırmacıları, Molla Câmî?nin aynı konudaki mesnevisinin, Türk Edebiyatındaki Yusuf u Züleyha mesnevilerine etkisi hususunda hem fikirdir. Çalışmamızda bu etki de somut bir şekilde gösterilmiştir. Ayrıca mesnevilerdeki bazı konularda göze çarpan halk hikâyesi üslubuna dikkat çekilmiş ve halk hikâyelerinin, mesnevi müelliflerinin kurgusu üzerindeki muhtemel etkisine işaret edilmiştir. Aynı konuda yazılan mesnevilerin birbiri üzerindeki etkisine de temas edilmiştir.Türk Edebiyatında, Yusuf u Züleyha konulu çok fazla sayıda mesnevi kaleme alındığı için çalışmamızın sınırlandırılması zaruri olmuştur. Bu sınırlandırma farklı yüzyıllara ait üç örnek seçilerek yapılmıştır. Bunlardan ilki Şeyyad Hamza?nın 14. yüzyılda kaleme aldığı eseridir. Bu eseri tercih etmemizin sebebi, eserin, Türkçe olarak Anadolu sahasında yazılan ilk Yusuf u Züleyha mesnevisi olmasıdır. İkinci eserimiz Hamdullah Hamdi?nin 15. yüzyılın sonlarına doğru kaleme aldığı eserdir. Bu eseri tercih etmemizde, eserin yüzlerce yazması olacak kadar rağbet görmesi ve beğenilmesi etkili olmuştur. Seçmiş olduğumuz üçüncü örnek 16. yüzyılın başlarında kaleme alınan Kemalpaşazade?nin Yusuf u Züleyha?sıdır. Bu eseri tercihimizde, Osmanlı?nın on dokuzuncu şeyhülislamı olan müellifin, ilmi otoritesinin herkes tarafından kabul edilmesi ve çok yönlü bir yazar olması etkili olmuştur.Netice itibariyle bu çalışmada, incelenen mesnevilerden de yola çıkılarak, Türk Edebiyatındaki Yusuf u Züleyha mesnevilerinin Kur?an tefsirleri ve İslam tarihleri gibi İslamî kaynaklardan beslendiği, Tevrat?ın bu eserlere doğrudan kaynaklık etmediği sonucuna ulaşılmıştır. There is a wealth of information about the sources of Tale of Yusuf u Zuleyha, one of the most preferred subjects by poets writing Masnavi. A lot of literature researchers state that Torah and Quran are the sources of this tale. In this study, it is demonstrated that Torah is not the direct source of Yusuf u Zuleyha masnavis. Quran is the source of this tale. However, as most of the subjects narrated in the tale are not mentioned in Quran, there has arised a need to find the sources other than Quran. Some literature researchers point out that the books on the interpretation of Quran are the sources of this tale. Our study uses this as base, and show clearly the effect of the religious sources such as the books about the interpretation of Quran and history of Islam on the tale. Literature researchers agree on the effect of Molla Cami?s masnavi about the same subject on Yusuf u Zuleyha masnavis in Turkish Literature. In our study, this influence is indicated substantially. Furthermore, the style of folktale which is significant in some of the subjects in masnavis is given importance, and the possible influence of folk tales on the viewpoint of masnavi writers is pointed out. The influence of masnavis written on the same subject on each other is touched upon.As there are plenty of masnavis written about Yusuf u Zuleyha, the study has had to be limited. This is carried out by selecting three samples belonging to different centuries. The first is the work of Seyyad Hamza which he wrote in the 14th century. The reason why we have chosen this work is that it is the first Yusuf u Zuleyha masnavi written in Turkish in Anatolian region. The second work is the one which Hamdullah Hamdi wrote towards the end of 15th century. The fact that the work was popular and in demand as there are hundreds of its manuscripts was effective in our selection of this work. The third one is Yusuf u Zuleyha written by Kemalpasazade in the early 16th century. We have chosen this work because the writer who was the 19th shaykh-al islam in Ottoman state was accepted as a great scholar and was sophisticated. As a result, considering the masnavis studied, it is clear in this study that the books on the interpretation of Quran and the history of Islam were the sources of Yusuf u Zuleyha masnavis in Turkish literature, and Torah was not the direct source of these works. 328

Bu yüksek lisans tezinin konusu, 15. yy. şairlerinden Çâkerî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sının çevriyazıya aktarılması ve muhteva yönünden incelenmesidir.Tezin giriş bölümünde, Yûsuf u Züleyhâ'nın çevriyazısı hazırlandıktan sonra yapılan incelemeye göre, eserin yazıldığı dönem ve Türk edebiyatı tarihindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.Çalışmamız giriş ve dört bölümünden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Çâkerî'nin hayatı, sanatı ve eserleri hakkında bilgi verilerek Yûsuf u Züleyhâ hikâyesinin kaynakları ve ortaya çıkışı üzerinde durulmuştur.1. bölümde Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi muhteva yönünden incelenerek tanıtılmıştır. Bu bölümde, hikâyenin konusu, kahramanları, hikâyedeki mekân, zaman unsurları ve motifler üzerinde durulmuştur.2. bölümde Yûsuf u Züleyhâ şekil yönünden incelenmiştir. Bu inceleme nazım şekli, kafiye, imla hususiyetleri, dil ve üslup başlıkları altında yapılmıştır3. bölümde Çâkerî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sı ile Molla Câmî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sı şekil, vezin ve vak'a yönünden mukayese edilmiş, ayrıca Çâkerî'nin tercümesinin tespit edilen dikkat çekici özellikleri ortaya konulmuştur. Yapılan mukayeseye göre Çâkerî'nin eserinin Câmî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sından tercüme edildiği tespit edilmiştir.4. bölümde ise Yûsuf u Züleyhâ'nın çevriyazıya aktarılan metnine yer verilmiştir.Sonuç kısmında Çâkerî'nin Yûsuf u Züleyhâ'sının tercüme edilen eser ile benzer ve farklı olan yönleri, Çâkerî'nin bu eserinin Türk edebiyatında yazılan aynı konulu eserler arasındaki yeri belirtilmiştir. Subject of this thesis is traslation of Yusuf u Zuleyha of Çakeri who is one of the poets of 15th century and investigation of it in terms of content .In introductory part of the thesis, according to the investigations done after the traslation of Yusuf u Z uleyha, it was tried to determine its importance in the history of Turkish literature and the period.This study consists of introduction and four-section. In the introduction Çakeri's life and works of art by giving information about the sources and the emergence of the story of Yusuf u Zuleyha is emphasized.In first part Yusuf u Zuleyha Masnavi is examined and presented in terms of inclusion.In this section, the subject of the story, the characters, space, time elements and motifs are emphasized.In second part Yusuf u Zuleyha is analyzed for shape. This investigation is done including sheet review, rhyming, spelling, language and style.In third section Yusuf u Zuleyha of Çakeri is compared to Yusuf u Zuleyha of Molla Cami in terms of shape, prosody and case, According to the comparison of his work Yusuf u Zuleyha of Çakeri was translated from Yusuf u Zuleyha of Molla Cami.In fourth section the text of Yusuf u Zuleyha which was traslated was presented.At the conclusion similar and different aspects of translation of Yusuf u Zuleyha of Çakeri and the place among the works including similiar themes of Turkish literature are mentioned. 627

Bu yüksek lisans tezinin konusu, 15. yy. şairlerinden Çâkerî‟nin Yûsuf u Züleyhâ‟sının çevriyazıya aktarılması ve muhteva yönünden incelenmesidir. Tezin giriş bölümünde, Yûsuf u Züleyhâ‟nın çevriyazısı hazırlandıktan sonra yapılan incelemeye göre, eserin yazıldığı dönem ve Türk edebiyatı tarihindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmamız giriş ve dört bölümünden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Çâkerî‟nin hayatı, sanatı ve eserleri hakkında bilgi verilerek Yûsuf u Züleyhâ hikâyesinin kaynakları ve ortaya çıkışı üzerinde durulmuştur. 1. bölümde Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi muhteva yönünden incelenerek tanıtılmıştır. Bu bölümde, hikâyenin konusu, kahramanları, hikâyedeki mekân, zaman unsurları ve motifler üzerinde durulmuştur. 2. bölümde Yûsuf u Züleyhâ şekil yönünden incelenmiştir. Bu inceleme nazım şekli, kafiye, imla hususiyetleri, dil ve üslup başlıkları altında yapılmıştır 3. bölümde Çâkerî’nin Yûsuf u Züleyhâ‟sı ile Molla Câmî‟nin Yûsuf u Züleyhâ‟sı şekil, vezin ve vak‟a yönünden mukayese edilmiş, ayrıca Çâkerî‟nin tercümesinin tespit edilen dikkat çekici özellikleri ortaya konulmuştur. Yapılan mukayeseye göre Çâkerî‟nin eserinin Câmî‟nin Yûsuf u Züleyhâ‟sından tercüme edildiği tespit edilmiştir. 4. bölümde ise Yûsuf u Züleyhâ‟nın çevriyazıya aktarılan metnine yer verilmiştir. Sonuç kısmında Çâkerî‟nin Yûsuf u Züleyhâ‟sının tercüme edilen eser ile benzer ve farklı olan yönleri, Çâkerî‟nin bu eserinin Türk edebiyatında yazılan aynı konulu eserler arasındaki yeri belirtilmiştir. Subject of this thesis is traslation of Yusuf u Zuleyha of Çakeri who is one of the poets of 15th century and investigation of it in terms of content . In introductory part of the thesis, according to the investigations done after the traslation of Yusuf u Z uleyha, it was tried to determine its importance in the history of Turkish literature and the period. This study consists of introduction and four-section. In the introduction Çakeri's life and works of art by giving information about the sources and the emergence of the story of Yusuf u Zuleyha is emphasized. In first part Yusuf u Zuleyha Masnavi is examined and presented in terms of inclusion.In this section, the subject of the story, the characters, space, time elements and motifs are emphasized. In second part Yusuf u Zuleyha is analyzed for shape. This investigation is done including sheet review, rhyming, spelling, language and style. In third section Yusuf u Zuleyha of Çakeri is compared to Yusuf u Zuleyha of Molla Cami in terms of shape, prosody and case, According to the comparison of his work Yusuf u Zuleyha of Çakeri was translated from Yusuf u Zuleyha of Molla Cami. In fourth section the text of Yusuf u Zuleyha which was traslated was presented. At the conclusion similar and different aspects of translation of Yusuf u Zuleyha of Çakeri and the place among the works including similiar themes of Turkish literature are mentioned.

Değerler bir toplumun tezahürleridir. Tarihin her döneminde farklı şekillerde değer kavramına, özellikle de iffet kavramına rastlamaktayız. Dinlerden etkilenen toplumlarda değerin önemi sık sık vurgulanmış ve bu kavram özelliğini hiç yitirmemiştir. Kur'an-ı Kerim'de yer alan kıssalar da hep öğretici nitelikte olmuş, insanların kendi hayatlarına yol çizmeleri için izlekler sunmuştur.Biz bu araştırmada Yusuf suresinde yer alan değerler ile din eğitimi bağlamında ahlak kavramının, ahlak ile dinin, ahlak ile felsefenin, ahlak ile din eğitiminin ilişkisini kurmaya çalıştık. Değerler eğitimi bağlamında kıssanın içinde yer alan değerler ve Hz. Yusuf'un hayatında yer alan ?İffet? kavramının alanını çizmeye çalıştık.Kıssanın içerisinde yer alan ve değişen dünya şartlarında anlam kayması yaşamaya başlayan değerlerin, özellikle iffet değerinin hayatımızda yer aldığı konumu tespit etmeye çalıştık. Values are manifestations of a society. The concept of value in different ways throughout history, we encounter the concept of chastity in particular. Frequently highlighted the importance of the affected communities and religions, the concept of value has not relinquished property no. The stories in the Quran have always been instructive nature, has provided themes for them to draw people to lead their own lives.We have religious education in this study with the values in the context of Sura Yusuf concept of ethics, morality and religion, morality and philosophy, tried to establish the relationship between morality and religious education. Values and values education within the context of the parable Hz. Joseph's life in the `chastity` We tried to draw the concept space.Shift in the meaning of the parable began to live the values and changing world conditions, especially the value of chastity in our lives where we tried to determine the location. 131

Kaynağını kutsal kitaplardaki Yusuf kıssasından alan Yusuf ile Züleyha hikâyesi klasik edebiyattan sözlü geleneğe geçmiştir. Ülkemizde ve Türk dünyasında hikâyenin onlarca varyantı kaydedildiği gibi, Türk halk edebiyatı ve folklorunda da hikâyenin çeşitli yansımaları olmuştur. Hikâye, klasik edebiyat ve halk edebiyatımızın aynı kaynaktan beslendiğini, Türk dünyasının sözlü geleneğindeki müşterekleri ve zenginliklerini ortaya koyması bakımından önemlidir.Kur'an'daki Yusuf kıssası asırlarca yazma ve taş baskı kitaplardan okunup masal ve hikâye anlatıcılarının dilinde çağdan çağa aktarılan bir kültür hazinesi olmuştur. Hikâyenin halk arasında yayılmasında din görevlilerin vaazlarının da etkisi büyüktür. Dünyanın tamamında bilinen bu meşhur hikâye, çeşitli millî motiflerle zenginleştirilerek Türk halk edebiyatındaki nadide yerini almıştır. The tale of Joseph and Zuleika, which takes its origin from the tale of Joseph has passed from classical literature to oral tradition. As a dozen of variances of the tales in our country and in the Turkish World have been recorded, there has been reflection of it on Turkish Folk Literature and Folklore. The tale is important from the view of the fact that our classical literature and folk literature have been fed in the same origin and it has also put forward the common things and richnesses in the oral tradition of the Turkish World.The tale of Joseph in the Quran has been read from the written and lithographed books and has become a treasure transfered from era o era by tale and story tellers. The effect of summons by the religious functionaries is great on the spreading of the tale among the people. This famous tale known all around the World has taken its unique place in Turkish Folk Literature by being got rich with diverse national motifs. 404

Bu çalışmanın esasını, gerek dil gerekse söz varlığı vs. hususiyetlerinden dolayı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden olduğu tespit edilebilen Garîb mahlaslı bir şairin Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi oluşturmaktadır. Esas itibarıyla ?inceleme,tenkitli metin ve dizin?den oluşan bu çalışma başlıca beş bölümü ihtiva etmektedir.?Giriş?te geneli itibarıyla Yûsuf u Züleyhâ hikâyesinin kaynakları üzerinde durulmakta ve bu hikâyenin Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında konu olduğu eserler hakkında kısaca bilgi verilmektedir.?I. Bölüm?de, kaynaklarda adı geçmeyen müellifin tespit edilebilen tek eseri olan Yûsuf u Züleyhâ'sından hareketle hayatı, edebî kişiliği hakkında bilgiler verilmeye çalışılmıştır. ?II. Bölüm?de eserin adı, nazım şekli, vezni vs. ?Garîb'in Yûsuf u Züleyhâ'sı? başlığı altında incelenmiştir. ?III. Bölüm?, ?Yûsuf u Züleyhâ'nın Dış Yapısı? ve ?Yûsuf u Züleyhâ'nın İç Yapısı? ana başlıkları altında mesnevinin ayrıntılı bir tetkikini kapsamaktadır. ?Metin? alt başlığı altında ?IV. Bölüm?de ise mesnevinin tespit edilebilen nüshalarının tavsifleri verilmiş ve bu nüshalar bir değerlendirmeye tabi tutulduktan sonra tenkitli metin ortaya konulmuştur.?Sonuç?ta çalışmanın geneli itibarıyla bir değerlendirilmesi söz konusudur. Çalışmanın ?Dizin? başlığı altında, metinde geçen ?Özel İsimler? ve ?Arkaik Kelimeler? bulundukları beyitlerin numaralarıyla birlikte sıralanmış, ?Kaynakça?dansonra ?Ekler? başlığı altında ise eserin yazma nüshalarından tıpkıbasım örneklerine yer verilmiştir.Anahtar Kelimeler: Mesnevi, Yûsuf u Züleyhâ, Eski Anadolu Türkçesi,Garîb. The core of this study consists of a mathnawi called Yusuf u Zuleyha, whose poet?s nickname is Garib and which has been detected as one of the Old Anatolian Turkish texts in terms of both the language and the presence of the words used in it.Essentially, this study, which consists of analysis, critisised text and index, includes five sections.In the introduction part, we have mainly focused on the sources of the story of Yusuf u Zuleyha and a short information on the works, in Arabic, Persian and the Turkish literature, of which themes are based on this story has been given. In the first part; by setting off with the only detected work of the person,having written Yusuf u Zuleyha, whose name isn?t mentioned in any source, we have tried to give information about this person?s literary personality. In the second part, the name of the work, the verse form, the meter and etc. have been analysed under the title of Garib?s Yusuf u Zuleyha. The third part covers a comprenhensive examination of the main titles of internal structure of Yusuf u Zuleyha and the external structure of Yusuf u Zuleyha. In the following fourth part, the detected copies of the mathnawi have been charecterized and only after an evaluation of these copies, the critisised text has been presented under the subtitle of Text.In the conclusion part, a general evaluation of the study has been done. In the index part of the study, the special names and the archaic words in the text have been arranged together with their the couplet numbers. Following the bibliography, under the title of appendix the manuscript samples of the work have been presented.Key Words: Mathnawi, Yusuf u Zuleyha, Old Anatolian Turkish, Garib. 893

Edebî eseri değerli kılan özellik metne sindirilmiş insanî boyuttur. Eserin bu yönünü beşeri his ve hasletler oluşturur. Yazar gerek kendinde gerekse çevresinde gözlemlediği insanların ruh hallerini, karakter yapılarını kelimelerle işleyip gerilim yaratacak şekilde okuyucuya sunar. Okuyucu da, bu kelime ve ifadeleri algılayabildiğince, metnin arka planını kavrayabildiği kadarıyla metinden etkilenerek edebi bir haz alır. Alınan haz, ifadenin hislere ve duygulara ettiği tesirdir. Klasik şiir metinlerinin bu yönü, daha önce kapsamlı bir şekilde ele alınmamıştır. His ve hasletler açısından son derece zengin olan Yusuf u Zelîhâ hikâyesi bu açıdan ele alınıp incelenecektir. Important feature is the human side of a work of literary text. This aspect of human emotion and character of the work creates. Author has observed around both himself and the people's mood, personality structure provides the reader with words so as to process and tension. The reader, these words and phrases from the text as far as can perceive is influenced by a literary pleasure. Received pleasure, feelings and emotions that influence the expression. This aspect of classical poetry texts, have not been addressed previously in a comprehensive manner. Aspect of emotion and character are extremely rich in this respect the story of Yusuf u Zelîhâ will be examined. 211

Haz(a) Kit?b u Y?suf, 1510'da ?ace Îman T?ceddin Seyfeddin Cem?lel eyimme Ebûbekr Ahmed Muhammed ibn-i Zeyd-el-Tusî `nin eserinden Mehmed ibn P?lad tarafından Farsçadan Türkçeye çevrilen mensur bir eserdir. İlk sayfada eserin adı Haz(a) Kit?b-ı Y?suf olarak geçmektedir. Bu tezde eserin ses ve biçim bakımından özellikleri incelenmiştir.Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında birçok esere konu olan Y?suf kıssasındaki olaylar, Mehmed bin P?lad tarafından çevrilen Haz(a) Kit?b u Y?suf adlı eserde de Kur'?n'daki anlatıma bağlı olarak işlenilmektedir. Eserde Y?suf ve Züleyh? arasındaki aşk olayı işlenirken eserin dinî tahkiyeden ayrılmaması için pek çok ayet ve hadis örneği sırası geldikçe metne yerleştirilmiştir.Tek nüshası bulunan bu eserin ses ve biçim bilgisi özellikleri, betimleyici gramer yönteminden hareketle incelenmiştir. Ses bilgisinde genel olarak kelimelerin Eski Türkçeyle karşılaştırılması yapılmıştır.Eserin dili genel olarak Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine geçiş özellikleri göstermekle birlikte kısmen Doğu Türkçesi (Çağatayca) ve Azerbaycan Türkçesi özellikleri de eserde yer almaktadır.İçerisindeki Arapça ve Farsça kelimelere rağmen sade, akıcı bir dille kaleme alınmış olan bu eser üzerindeki çalışmamız hem Eski Anadolu Türkçesi hem de Türk dilinin diğer lehçeleri için katkı sağlayacaktır.Anahtar sözcükler: Mehmed İbn Pulad, Haz(a) Kit?b u Yûsuf, Y?suf u Züleyh?, Eski Anadolu Türkçesi, Ses ve Biçim Bilgisi. Haz(a) Kit?b-ı Y?suf, translated from Persian to Turkish language in 1510 by Mehmed ibn P?l?d from the work of Hace İman Taceddin Seyfeddin Ebubekr Ahmed Muhammed ibn-i Zeyd-el-Tusi, is a work written in prose. On the first page, the name of the work is addressed as Haz(a) Kitab-ı Yüsuf. The phonetics and style features of the work have been studied in this thesis.The in idents in Yusuf?s stories are on the subject for many works in Arabic, Persian and Turkish literature, and in Haz(a) Kit?b-ı Y?suf , translated by Mehmed bin P?l?d, those have been narrated depending to the Koran.During the process of the love event between Y?suf and Züleyh? in the work, plenty of verse and hadith examples have been applied in order not to depart from religious telling. The phonetics and style features of this single copy existing work have been investigated using the ?descriptive grammar? method. In phonetics, generally, the words have been compared with their Ancient Turkish versions.In general, the language of the work displays the transition properties from the Ancient Anatolian Turkish to Ottoman Turkish, and the work also presents partly features of East Turkish (Chagatai) and Azebaijani Turkish as well. Despite the Arabic and Persian words in its content, this work of art written in a simple and fluently language will contribute both the ancient Anatolian Turkish and the other dialects of Turkish language.Key Words: Mehmed İbn P?l?d, Haz(a) Kitâb-ı Y?suf, Y?suf u Züleyh?, Haz(a) Kit?b-ı Yûsuf, Voice, Shape. 602

Tebrizli Ahmedî'nin Yûsuf u Zelîhâ isimli mesnevisinin incelenmesi olan bu çalışma; giriş, transkripsiyonlu metin ve dizin bölümlerinden oluşmaktadır. Yüksek Lisans tezi olarak üzerinde çalıştığımız eser Tebrizli Ahmedî tarafından kaleme alınmıştır. Yazılış tarihi eldeki nüshada belirtilmemiştir. Ancak eldeki nüshada Ya?kûb Han (M. 1478?1490) döneminde yazıldığı belirtilmektedir.Tebriz'de elli yedi günde yazılmıştır. Toplam beyit sayısı 4035'tir. Şu anda bilinen tek nüshası, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi No: 51'de kayıtlıdır. Şimdilik tek nüshası bulunan Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi, 102 varak ve 2985 beyitten ibarettir. Bu itibarla şâirin haber verdiği ile eldeki yazma arasında bin beyitten fazla bir noksanlık söz konusudur.Tez şu bölümlerden oluşmaktadır:?Yûsuf ve Zelîhâ Hikâyesi; Kur'ân-ı Kerim'de Yûsuf Sûresi; Zebur, Tevrat ve İncil'de Yûsuf Kıssası; Türk Edebiyatı'nda Yûsuf ve Zelîhâ Hikâyesi; Tebrizli Ahmedî'nin Hayatı ve Eserleri; ?Kıssa-i Yûsuf ve Zelîhâ Aleyhi's-selam? ve ?Esrâr-nâme? Hakkında Geniş Bilgi; Yûsuf ve Zelîhâ Kıssası'nın Konu Başlıkları? başlıklarını içeren ?Giriş? Söz Varlığı, İmlâ Özellikleri, Ses Değişmeleri ve Şekil Bilgisinin de İçinde Bulunduğu ?İnceleme?, Transkripsiyonlu Metin, Sözlüklü Dizin, Yazma Metnin Tıpkıbasımı (35b-70b varaklar)?Çalışmamızın metin kısmında, eserin transkripsiyonu yapılmıştır. Varak ve beyit numaraları beyitlerin sol kısımlarına yazılmıştır. Transkripsiyon yapılırken yazmanın imlâsına bağlı kalınmaya çalışılmıştır. Yanlış, eksik veya fazla yazılan kelimeler düzeltilerek dipnotlarda belirtilmiştir. Beyitlerdeki vezin hataları dipnotlarda belirtilmiştir. Eksik yazılan kelimeler veya harfler < > işareti ile gösterilmiştir.Dizinli-sözlük kısmında ise; kelimelerin hangi dile ait olduğu ve anlamları verilmiş, ses değişimine uğramış kelimeler ise ?, ? işareti ile birbirlerine gönderilerek bu değişimlere dikkat çekilmiştir. Kelimelerin isim veya fiil kökenli oldukları da belirtilmiştir. Kelimelerin çekim ekli biçimleri ilgili madde başlarının altında metinde geçtiği yerler belirtilmek suretiyle alfabetik olarak sıralanmıştır. This written work, which is study of Yûsuf and Zelîhâ made by Tebrizli Ahmedî. This study consist of introduction, text with transcription and index. There is not written date on text, but the periods of Ya?kûb Khan (883-896 / 1478-1490).It wrote in fifty seven days in Tabriz. Total verse is 4035. there is only specimen which is known in library on Fen-Edebiyat Faculty in Marmara University, registration number is 51.Now we have a only one specimen of Yûsuf u Zelîhâ. Which consist of 102 page and 2985 verse. So that, there is different more than thousand verse from manuscript and poet inform.This study contains these parts;Introduction; include in the story of Yûsuf u Zelîhâ; sura of Yûsuf in Quran, story of Yûsuf in Tevrat, Zebur and İncil; story of Yûsuf u Zelîhâ Turkish Literature; the life of the Tebrizli Ahmedî and his works ?Kıssa-i Yûsuf u Zelîhâ? and ?Esrâr-nâme? about wide information; headings of story of Yûsuf and Zelîhâ. Examination include in the presence of speeches, spelling feature, sound changes. Text transcription. Dictionary with index. Manuscript?s facsimile In the text part the manuscript is transcribed.The number of page and verse is written left side of verses. While manuscript transcription has been made wanted to based on manuscript?s spelling. Wrong, less or more words in text edited are stated in the footnote. Mistakes of metre in verses are stated footnote. The words or letters which are thought to be written incomplete are used in < >.In the dictionary of index is taken, the meanings and language of the words are given, the words with sound changes are shown ?,? and so attention is drawn to these changes. Worsds are stated noun or verb. Form of words with endings stated where used in text, under the headings are given in alphabetical order. 443

Çalışmada Diyerbekirli Ahmedî’nin Yûsuf u Züleyhâ adlı eseri üzerinde durulmaktadır. Yûsuf u Züleyha hikâyeleri, konusunu kutsal kitaplardan özellikle Kur’an’dan almış dini konulu, çift kahramanlı aşk hikâyeleridir. Hikâye, Kur’an’da Yûsuf suresinde geçmekte ve ahsenü’l-kasas (kıssaların en güzeli) olarak nitelendirilmektedir. Osmanlı döneminde Türk edebiyatında yüze yakın Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi yazılmıştır. Bunlardan biri de 18. yüzyıl şair ve alimlerinden Diyarbekirli Ahmedî’nin eseridir. Eserin diğerlerinden ayrılan en dikkat çekici yönü halkı eğitmek, kıssadan hisse çıkarmak için yazılmış olmasıdır. Ahmedî, hem 2590 beyitli Yûsuf u Züleyhâ’da hem de mesnevi formunda yazdığı diğer bir eseri Pend-nâme (Ahmediyye)’de ‘ki bu eser yaklaşık 11.000 beyittir’ aynı yöntemle insanları eğitmek için şiiri bir araç olarak kullanmıştır. Çalışma, giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte, Diyarbekirli Ahmedî ve eseri hakkında özet bilgi sunulmuştur. Eserin anlatım özellikleri, eserde işlenen konular, hikâye başlıkları ve beyit sayıları ilk iki bölümde bir arada verilmiş; üçüncü bölümde örnek olarak eserdeki 163 beyitlik bir hikâye seçilmiş ve hikâyedeki olaylar ve şairin bakış açısı üzerinde durulmuştur. This article focuses on Ahmedi of Diyarbakır's book called Yusuf u Züleyha. Yusuf u Züleyha tales, which take their subject from the holy books especially from the Qur'an are religion-related, double hero love stories. The story appears in Sura-i Yusuf in the Qur'an and considered ahsenü'l-Kasas (the best of stories). During the Ottoman period about one hundred Yusuf u Züleyha stories were written in the Turkish Literature. One of these is the work of poet and scholar Ahmedi of Diyarbakır lived in the eighteenth-century. The most striking aspect of the story that differs it from others is that it was written to educate people and to point a moral. Both in Yusuf u Züleyha (2590 couplets) and in his other work Pend-name, written in the form of mesnevi and contains almost 11.000 couplets, Ahmedi used poem in the same way to educate people. The study consists of an introduction, three main sections and a conclusion. In the introduction, a summary of Ahmedi’s life and works has been presented. Discourse features of the work, topics mentioned, titles of stories and number of couplets have been given together in the first two sections. In the third section as an example, a story of 163 couplets has been chosen and events in the story and poet’s viewpoint have been analysed.

Eski Türk Edebiyatında şairi bilinen ve elde bulunan çift kahramanlı aşk mesnevilerinden Yusuf u Züleyha ve Husrev ü Şirin (Ferhad u Şirin) mesnevilerinde kadın konulu bu tez çalışması ?Giriş? ile ?Kadınların Fiziksel Özellikleri?, ?Kadınların Psikolojik Özellikleri? ve ?Kadınların Sosyal Özellikleri? olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.Tezin ?Giriş? başlığı altında ?Yusuf u Züleyha ve Husrev ü Şirin Mesnevilerine Genel Bakış? ve ?Divan Edebiyatında Kadına Genel Bakış? konuları değerlendirilmiştir.?Kadınların Fiziksel Özellikleri? başlıklı birinci bölümde söz konusu mesnevilerde adı geçen kadınların güzel ve çirkin oluşları bakımından dış görünüş tasvirlerine ve giyim kuşamları, süslenmede kullandıkları makyaj malzemeleri ile takı ve aksesuarlarına ilişkin bilgilere yer verilmiştir.?Kadınların Psikolojik Özellikleri? başlıklı ikinci bölümde Yusuf u Züleyha ve Husrev ü Şirin (Ferhad u Şirin) mesnevilerindeki esas ve yardımcı kadın kahramanların psikolojik özellikleri ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Burada ?Yusuf u Züleyha Mesnevilerindeki Kadınların Psikolojik Özellikleri? başlığı altında öncelikle hikâyenin esas kadın kahramanı olan Züleyha'nın genel kişilik özellikleri ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Ardından ?Aşk Psikolojisi? başlığı altında da Züleyha'nın Yusuf ile yaşadığı aşkın başlangıcı, etkileri ve belirtileri, Yusuf'la ilk görüşmeleri, aşk için çektiği mihnetler, erotika, vuslat ve aşkın boyut değiştirmesine ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. Daha sonra da yardımcı kadın kahramanların psikolojik özellikleri üzerinde durulmuştur. ?Husrev ü Şirin (Ferhad u Şirin) Mesnevilerindeki Kadınların Psikolojik Özellikleri? başlığı altında da aynı şekilde önce hikâyenin esas kadın kahramanı olan Şirin'in genel kişilik özellikleri, aşk psikolojisi değerlendirildikten sonra yardımcı kadın kahramanların psikolojik özellikleri hakkında bilgiler verilmiştir.?Kadınların Sosyal Özellikleri? başlıklı üçüncü bölümde ise her iki grup mesnevide adı geçen kadın kahramanların sosyal kimlik ve rolleri, aile içi ilişkileri, sosyo-ekonomik durumları, sosyal yaşamları, dinleri, evlilikleri, çeşitli gelenek ve inanışları, kadın ahlakına ilişkin değerler olan iffet ve namus ile mesnevi şairlerinin, mesnevilerdeki erkek ve kadın kahramanların kadına dair bakış açılarına yer verilmiştir.?Sonuç? başlığı altında da bu tez çalışması sonunda elde edilen sonuçlara yer verilmiştir. This thesis study which is under the topic of women in Yusuf u Züleyha and Husrev ü Şirin (Ferhad u Şirin) Mesnevis from two-characters-love poems of which poet is known and which is obtained in Old Turkish Literature is constituted of three parts as ?Introduction? with ?Physical Characteristics of Women?, ?Psychological Characteristics of Women? and ?Social Characteristics of Women?.Under the topic of ?Introduction? of the thesis, some subjects are evaluated such as ?General Survey on Yusuf u Züleyha and Husrev ü Şirin Mesnevis and General Survey on Woman in Divan Literature.Information related to the description of phsical appearance in terms of beauty and ugliness and clothing style, cosmetics they use and the jewellery and accessories is included in the first part of the study that is referred to as ?Physical Characteristics of Women?. Psychological characteristics of main women character and other women characters in Yusuf u Züleyha and Husrev ü Şirin (Ferhad u Şirin) poems are considered separately in the second part, titled as ?Psychological Characteristics of Women?. Initially, information about the general traits of Züleyha, the main women character of the story is involved under the title of Psychological Characteristics of Women in Yusuf u Züleyha Poems. Afterwards, under the title of ?Love Psychology?, the beginning of Züleyha?s love with Yusuf, its effects and signs, their first conversation, the trouble seh experienced for love, eroticism, reunion and change in dimensions of love are estimated. Subsequently, psychological characteristics of other women characters are interpreted. In the same order, firstly the general traits and love psychology of the main woman character of the story, Şirin, are considered and then information related to the psychological features of the other women characters is introduced under the title of ?Psychological Characteristics of Women in Husrev u Şirin (Ferhad u Şirin) Poems?.In the third part, titled as ?Social Characteristics of Women?, social roles, family relationship, socio-economic circumstances, social life, religions, marriages, different customs and beliefs, purity and chastity, which are the values related to women morals, of the women characters mentioned in both poems and the viewpoints, regarding women, of the mesnevi poets and men and women in the poems are discussed.The results reached by this thesis study is introduced in ?Conclusion? part. 960

XVI. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin siyasi olarak oldugu gibi kültür alanında da enihtisamlı dönemidir. Bu yüzyılda dvân siirinin ustaları olan Fuzûl, Bâk, Rûh gibisâirler yetismistir.Rahm'nin dvândaki ikinci elli gazelin serhi konusunda esas aldıgımız eser,Prof. Dr. Ahmet MERMER'in Milli Kütüphane ve Süleymâniye Kütüphanelerindekieksik nüshalı divanından sonra British Museum'da tam nüsha halinde buldugu?Kütahyalı Rahîmî ve Dîvânı? adıyla yayımladıgı çalısmasıdır.Çalısmamızda Ali Nihat Tarlan'ın Fuzûlî Divânı Serhi, Prof. Dr. MuhammedNur Dogan'ın Fatih Divanı ve Serhi ile Prof. Dr. Halûk 9pekten'in Fuzûlî, Bâkî, Nef'îve Seyh Gâlib'in Hayatı, Sanatı, Eserleri adlı kitaplarındaki serh örneklerindenfaydalanarak nesre çevirme ve serh usûlünde bu eserlerin üslûbunu takip ettik. AyrıcaProf. Dr. Cemal Kurnaz'ın Hayali Bey Divanı'nın Tahlîli, Prof. Dr. 9skender Pala'nınAnsiklopedik Divan Siiri Sözlügü, Ahmet Talat Onay'ın Eski Türk EdebiyatındaMazmunlar, Prof. Dr. Süleyman Uludag'ın Tasavvuf Terimleri Sözlügü adlı eserleri deyararlandıgım kaynaklardan bazılarıdır. Gazelleri nesre çevirirken su yöntemiuyguladık:a. Anlamı herkes tarafından bilinmeyen kelimelerin tespit edilerek anlamlarınınbulunması ve özellikle beyitteki anlamlarına vurgu yapılarak sözlük kısmında verilmesib. 9lgili beytin nesre çevrilmesic. Mazmunlar hakkında bilgi verildikten sonra beyitteki mazmunlarınaçıklanmasıd. Son olarak da edebi sanatlar bulunmasıTez, iki bölümden olusmaktadır. 9lk bölümde Kütahyalı Rahm'nin hayatı,edeb kisiligi ve eseri verilmistir. 9kinci bölümde gazellerin serhleri verilmistir. Bubölümde anlamı tespit edilip nesre çevrilen beyitlerde geçen mazmunlar, edebi sanatlar,sâirin hayatına ait unsurlar ortaya konmustur. In XVI century was the most magnificient era for Ottoman Empire bothpolitically and culturally. Master poets of classical turkish poetry like Fuzuli, Baki andRuhi became famous in this era.The Rahm?s book which our study is based on about the explanation of thesecond fifty gazels belongs to Prof. Ahmet MERMER. Before he published this bookfirst he found some poems in National Library and Süleymaniye library and he foundhis complete poems in British museum. Then he published this book with the name of `Kütahyalı Rahimi ve Divanı - Rahimi from Kütahya and his collected poems`In my study I benefited from ; `Fuzûl Divanı` of Ali Nihat Tarhan, `FatihDivanı ve Serhi` of Prof. Muhammed Nur Dogan, and ` lifes and complete Works ofFuzuli, Baki, Nefi and Seyh Galib` of Prof. Dr. Haluk pekten. I followed and usedtheir methods of explanation and turning the poems into prose. In addititon, `HayâlBey Dvânının Tahlli` of Prof. Dr. Cemal Kurnaz, `Ansiklopedik Dvân SiiriSözlügü?, of Prof. Dr. skender Pala, ` Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar` of AhmetTalat Onay, `Tasavvuf Terimleri Sözlügü` of Prof. Dr. Süleyman Uludag are some ofthe books which I benefitted from.We have used the following methods while turning gazels into prose:a. Words, whose meaning are not know by everybody have been determined,their meanings were found, especialy, stresing their meaning, expresing them in theglossary part of the thesis.b. Relevant verse have been turned into prosec. Symbols in the verse have been explainedd. Finally, literary arts have been determinedThe thesis consist of two parts: in the first part; in the first part life of poetRahimi, his Works, and in the second part explanations of his poems are given. In thispart symbols and literary arts, and verses about his life have been determined. 264

ÖZETBu çalışmamızda, Ahmedî-i Âmidî tarafından yazılan Yûsuf u Züleyhâ adlı eserin edisyon kritikli metni ortaya konmuş ve metne dayalı olarak da muhteva hususiyetleri tespit edilmiştir.Yûsuf u Züleyhâ, mesnevî tarzında yazılmış bir dinî hikâyedir. Yapılan tetkikler neticesinde 2675 beyit ve altı bentten müteşekkil bir eser olduğu tespit edilmiştir. Giriş bölümünde Ahmedî-i Âmidî’nin hayatı, edebî şahsiyeti ve diğer eserleri hakkında bilgiler yer almaktadır.Metinden yola çıkılarak birçok beytin nesre çevrilmesi suretiyle eserin geniş bir özeti hikâye tarzında kaleme alındı. Akabinde eserle ilgili tenkitli metin ortaya konmuş ve çalışmamızın sonunda da okuyuculara kolaylık sağlaması açısından, anlamları bilinmediği düşünülen bazı kelimelerle ilgili bir lügatçe hazırlanmış ve kelimeler sadece metinde geçen manalarıyla verilmiş, ayrıntıya gidilmemiştir. Çalışmamızın sonunda, en sağlam nüsha olarak gördüğümüz Taksim Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmalar Bölümü K- 144’te kayıtlı olan nüshanın fotokopisini ilgililer için verdik.Son olarak, çalışmalarımız esnasında başvurduğumuz eserler kaynakça adı altında sıralandı. ABSTRACTThis work is done to give information about Yûsuf u Züleyhâ written by Ahmedî-i Âmidî and to give information about the differences of Yûsuf u Züleyhâ’s editions.Yûsuf u Züleyhâ is a religious story which was written in the form of mesnevî. As a result of a lot of researches, it’s proved that Yûsuf u Züleyhâ consists of 2660 couplets and six stanzas.In the introdiction part, there’s information about Ahmedî-i Âmidî’s life, literary personality and his other written works.By using the text, Yûsuf u Züleyhâ’s extensive summary was written out in the form of a story on condition that a lot of couplet must be turned into proses.Immediately after, a criticized text about the written work (Yûsuf u Züleyhâ) was brought up and at the and of our work, in order to help the readers a special dictionary was prepared to explain the words which are thought to be unknown and words were explained only with their meaning in the way they are used in the text not explained in details.At the end of our work, the edition that we esteerned as being the most sound one is registered in Taksim Atatürk Library, Muallim Cevdet Manuscript Section K-144 and we also copied this edition in the form of facsimile fort he readers.Finally, the written Works we used during our works about Yûsuf u Züleyhâ are listed in the name of bibliography.

504

VI ÖZET 18. yüzyıl şâir ve devlet adamlarından olan Köprülüzâde Esad Paşa'nın `Terceme-i Yûsuf u Züleyhâ` adlı eseri İran edebiyatının önde gelen şairlerinden Câmî'nin Yûsuf u Züleyhâ 'sından serbest tarzda tercüme yoluyla yazılmış olup eserin mevcut olan tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Lâleli Bölümü 1697/1 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Türk edebiyatında en fazla yayılma alam bulan çift kahramanlı aşk hikâyelerinden biri olan Yûsuf u Züleyhâ hikâyelerinden birini daha bilim dünyasına kazandırma amacını taşıyan çalışmada ilk aşamada nesih hattı ile yazılmış olan eserin transkripsiyonlu metni hazırlanmış olup daha sonra giriş bölümünde Yûsuf u Züleyhâ hikâyesi hakkında genel olarak bilgi verilmiş, inceleme bölümünde ise eser şekil ve muhteva bakımlarından değerlendirilmiştir. `Terceme-i Yûsuf u Züleyhâ` yarım kalmış bir eser olmakla beraber içerdiği bölümler açısından birkaç istisnanın dışında klâsik mesnevî tertibine uygun olarak yazılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Mesnevî, Türk Edebiyatı, 18. yüzyıl, Tercüme, Yûsuf u Züleyhâ Hikâyesi. vn SUMMARY Kopruluzade Esad Paşa was a poet and statesman of the 18* century. His work, Tercume-i Yusuf u Zuleyha was written in free style based on `Cami Yusuf u Zuleyha` which was one of the works Persian Literature. The only written copy of the work is registed at Suleymaniye Library, Lâleli Department, number 1697/1. This work which is the most popular in Turkish Literature is one of the stories that have double characters, its purpose is to add one of the story Yusufu Zuleyha into the field of science. In this work, firstly the transcription of the work written in nesih hattı has been prepared. Later, in the introductory part, there is a general knowledge about Yusufu Zuleyha` In the research part, the work has been evaluated in terms of form and context. Tercume'i Yusufu Zuleyha is an incomplate work. However, it has been written according to the classical mesnevi style in terms of its part except for some exception. KEY WORDS: Mesnevî, Turkish Literature, 18th century, Translation, The story of Yusuf u Zuleyha. 294

ÖZET Mesnevi, edebiyatçılar arasında, mısraları kendi aralarında uyaklı beyitlerden oluşmuş uzun bir `nazım şekli` olarak tanımlanır. Bu tanım nedeniyle incelediğimiz Yusuf u Züleyha, Cemşid ü Hurşid, Husrev ü Şirin benzeri metinlere günümüze kadar sadece şiir olarak bakılmıştır. Bu bakış açısı onların hikaye/anlatı, özelliğini sürekli ihmalimize neden olmuştur. Biz de çalışmamızda `anlatma esasına bağlı birer metin` olarak bakılması gerektiğini düşündüğümüz Hamdi'nin Yusuf u Züleyha, Cem Sultan' ın Cemşid ü Hurşid, Şeyhî nin Husrev ü Şirin mesnevilerini romanın başlıca unsurları olan `bakış açısı ve anlatıcı, vak'a, şahıs kadrosu, zaman ve mekan` balonundan değerlendirdik. Çalışmamızda konumuzla ilgili unsurlar yani `bakış açısı ve anlatıcı, vak'a, şahıs kadrosu, zaman ve mekan` hakkında teorik bilgiler edinerek mesnevilerimizi bu bilgiler doğrultusunda inceledik. Gücümüz yettiğince üç mesneviden yola çıkarak Victoria Holbrook'un mesnevi poetikası arayışına katkıda bulunmaya ve bu mesnevileri modern -hatta biraz da olsa postmodern- romanla karşılaştırmaya çalıştık. Sonuç olarak mesnevi, modern ve postmodern yazarların `gerçekliğe bakış tarzları`nın eserlerine yön verdiğini; eserlerindeki `bakış açısı ve anlatıcı, vak'a, şahıs kadrosu, zaman ve mekan` unsurlarına bu doğrultuda yaklaştıklarını rahatlıkla söyleyebiliriz. Mesnevilerimizin adlandırma meselesiyle ilgili olarak da `bizdeki roman öncesi bir tür olma ve bizdeki romanın çekirdeğini oluşturma` özelliğini içinde barındırdığı için Holbrook'un `romans` tabirini uygun gördüğümüzü belirtmek yanlış olmaz kanaatindeyiz. Anahtar Kelimeler 1. Mesnevi 2. Romans 3. Roman 4. Poetika 5. Anlatıcı SUMMARY Among men of letters Mesnevi is defined as a long `form of versification` which is formed of couplets where lines are rhymed among them selves. Due to this identification, texts we examined like `Yusuf u Züleyha`, `Cemşid ü Hurşid` and `Husrev ü Şirin` have only been considered as poems up today. This point of view has steadily caured our neglecting their feature of story telling.. In our work, we examined `Yusuf u Züleyha` by Hamdi, `Cemşid ü Hurşid` by Cem Sultan and `Husrev ü Şirin` by Şeyhi which according to us should be considered as `a text depending on the principle. of story telling each` from the point of main components of novels such as` point of view and story teller, event, cast, time and place. /' In our work, having acquired theorical knowledge `point of view and story teller, event, cast, time and place` we examined our mesnevis in the light of this knowledge. As for as we could, starting from these three mesnevis we tried to contribute to Victoria Holbrook's search of a mesnevi poetika and to compare these mesnevis with modern and even though a little with postmodern novel. As a result we can say that `the style of considering reality` of mesnevi, modem and postmodern writers effected their works and they approached the elements of `point of view and story teller, event, cast, time and place` in their works in this direction. About the subject of naming, we think that because it carries the features of `being a pre- novel type and forming the core of our novel` the term `romans` of Holbrook is suitable. Key words: 1. Mesnevi 2. Novels 3. Novel ! i 4. Poetika ! 5. Story teller 157