Search

Í Gesta Danorum eftir Saxo Grammaticus ásamt Snorra-Eddu og Heimskringlu, þremur af mikilvægustu sagnaritum Norðurlanda frá upphafi 13. aldar, er notast við evhemerisma til að skýra trúarbrögð hinna heiðnu forfeðra. Grundvallarhugmynd evhemerismans er sú að guðir séu menn sem hafi þóst vera eða verið endurtúlkaðir sem guðir og þetta var eitt af helstu hugmyndum sem höfundar miðalda notuðu til að skilgerina heiðna trú. Í ritgerðinni er sýnt fram á sérkenni hins norræna evhemerisma sem er birtingarmynd hugmyndarinnar frá miðöldum sem snýr ekki að grísk-rómverskum guðum. Samanburður á verkum Saxo og ritum Snorra sýna að þrátt fyrir augljós líkindi við fyrstu sýn þjóna evhemerismar frásagnir þeirra gjörólíkum hugmyndafræðilegum tilgangi: Saxo leggur árherslu á sérstöðu danska konungsríkisins sem hann vill sýna sem sjálfstætt ríki en hjá Snorra er evhemerisminn hluti orðræðu um eðli konungsvalds, takmarkanir þess og útbreiðslu. Ennfremur er rökstutt með hliðsjón af fjölmörgum miðaldatextum að evhemerísk aðferðarfræði felur ekki einungis í sér að manngera guði heldur felur hún einnig í sér algjöra endurgerð goðsagnakenndrar heimsfræði., Saxo Grammaticus’ Gesta Danorum, as well as Snorri’s Edda and Heimskringla, three of the most important texts of 13th century Scandinavia, use euhemerism to explain the religion of their pagan ancestors. This theory, according to which gods were human impostors, was one of the main tools that the medieval authors used to explain pagan religions. I show the specific features of Scandinavian euhemerism. A comparison of Saxo’s works with those of Snorri reveals that behind an apparent similarity, their euhemeristic narratives serve radically different ideological agendas: Saxo constructs the identity of the Danish Kingdom, which he wants to depict as an independent kingdom, whereas Snorri produces a discourse on the nature of royal power, its limitations, and its transmission. Furthermore, the study of the medieval corpus reveals that the euhemerist method involves not only a humanization of the gods, but a complete reconstruction of mythic cosmology.

Iceland has long been a monolingual and monoethnic society, with the Icelandic language serving as a key element in the construction and maintenance of national identity. As numbers and percentages of first-generation, L2 speakers have risen substantially in the past three decades, foreign-accented Icelandic has only recently become perceivable throughout society. However, mechanisms underlying evaluations of L2 Icelandic are not yet known. Against this background, this dissertation seeks to investigate folk ideas about the status of Icelandic in general and L2 accents in Icelandic in particular. Such ideas are considered in light of the longstanding ideological positions on L1 Icelandic, including a stable evaluation system. Drawing on concepts and methods established by research in folk linguistics, this qualitative study involved five focus group discussions with thirty-two participants, employing a semi-structured discussion guide. L1-speaker participants discussed general ideas on the Icelandic language and language variation. They were then presented with a voice-placing task using six verbal guises that had been recorded by five L2 speakers of Icelandic and one L1 speaker, each of whom read aloud the same grammatically and stylistically sound text. Subsequently, participants elaborated on their voice-placing strategies as well as different themes connected with ideas on Icelandic, including L2 and foreign-accented speech. The results of this investigation show that mechanisms underlying evaluations of the use of L1 Icelandic are well in place, with participants resorting to deep-rooted categories when referring to assessments of good and bad language. In contrast, an evaluation system for L2 Icelandic has not yet been fully formed. Nevertheless, outcomes of this study indicate that language use of L2 speakers is less harshly judged than that of L1 speakers. In addition, results suggest that perceptions of listener effort, speaker effort, and ideas about geographic/linguistic origin of a speaker influence assessment of foreign-accented speech., Oft er litið svo á að sérstakt „málloftslag“ ríki á Íslandi sem einkennist að einsleitni í máli, tiltölulega íhaldssömum viðhorfum til þess og sterkri málstefnu. Ísland var lengi eintyngt samfélag og íslenskan er oft talin vera helsta sameiningartákn Íslendinga. Á undanförnum árum hefur innflytjendum fjölgað mikið og tala sífellt fleiri íbúar hér á landi annað mál en íslensku eða íslensku með erlendum hreim. Í ljósi þess hefur þessi ritgerð það að markmiði að kanna viðhorf innfæddra Íslendinga til stöðu íslensku og erlends hreims og skoða þá þætti sem liggja á bak við þau viðhorf. Tekið er tillit til þeirra rótgrónu hugmynda sem hafa legið til grundvallar mati á máli þeirra sem hafa íslensku að móðurmáli og hafa myndað stöðugt matskerfi. Rannsókn þessi er framkvæmd með eigindlegum aðferðum og nýtir sér hugtök og aðferðir alþýðumálfræði (e. folk linguistics). Skipulögð voru fimm rýnihópaviðtöl með þrjátíu og tveimur þátttakendum þar sem stuðst var við hálfstaðlaðan spurningalista. Auk almennrar umræðu um afstöðu til íslensku og breytileika í íslensku voru sex upptökur spilaðar fyrir þátttakendurna og þeir beðnir um að meta þær. Í upptökunum voru fimm einstaklingar með íslensku sem annað mál og einn móðurmálshafi fengnir til að lesa upp sama textann, sem var stuttur og málfræðilega tækur. Auk viðtalanna var heimskort lagt fyrir þátttakendurna og þeir látnir merkja það svæði sem þeir héldu að viðkomandi væri frá. Þátttakendurnir gerðu svo ítarlega grein fyrir ákvörðunum sínum og ræddu mismunandi þemu tengd hugmyndum um íslensku, innfædda og talaða með hreim. Niðurstöður rannsóknarinnar hafa leitt í ljós að kerfið sem liggur til grundvallar mati á íslensku innfæddra byggist á því að þátttakendur grípa til rótgróinna hugmynda um gott og miður gott mál. Á hinn bóginn benda niðurstöður þessarar rannsóknar til þess að ekki hafi (enn) mótast matskerfi fyrir íslensku sem annað mál, þ.m.t. íslensku með erlendum hreim. Engu að síður gefa niðurstöðurnar til kynna að málnotkun innfæddra Íslendinga sé metin harkalegar en íslenska þeirra sem hafa hana sem annað mál. Þar að auki benda niðurstöðurnar til að skynjun tiltekinna þátta á borð við skynjaðan skiljanleika (e. listener effort), viðleitni talandans og hugmyndir um uppruna talandans hafi áhrif á mat á erlendum hreim., This study was supported by the Icelandic Research Fund, grant no. 152145-051, The University of Iceland Research Fund and Studienstiftung des deutschen Volkes.

The theoretical aim of this project is to get a better understanding of the so called weight effects illustrated in examples like the following (? = a questionable example, * = a bad example, ** = an even worse example; brackets enclose the relevant constitutents): (1) a. María las [bókina um Línu langsokk og sjóræningjana] Mary read [book.DET about Pippi Longstocking and pirates.DET] [fyrir börnin]. [to children.DET] ‘Mary read the book about Pippi Longstocking and the pirates to the children.’ b. María las [fyrir börnin] Mary read [to children.DET] [bókina um Línu langsokk og sjóræningjana]. [book.DET about Pippi Longstocking and pirates.DET] ‘Mary read to the children the book about Pippi Longstocking and the pirates.’ c. María las [bókina] [fyrir börnin]/ *[fyrir börnin ] [bókina]. Mary read [book.DET] [to children.DET] [to children.DET] [book.DET] ‘Mary read the book to the children.’ d. María las [hana] [fyrir börnin]/ **[fyrir börnin] [hana]. Mary red [it] [to children.DET] [to children.DET] [it] ‘Mary red it to the children.’ In (1b) the “heavy” direct object of the verb has been shifted to a right-peripheral position after the prepositional phrase (PP) and the outcome is a natural word order. As (1c) shows, this shift (usually referred to as “Heavy NP Shift” or HNPS for short) is much worse if the object is lighter or shorter and it is completely impossible if it is an unstressed pronoun as in (1d). Weight effects of a similar kind have been observed in a number of languages and in various constructions. The sentences in example (1) are in Icelandic but HNPS is also a similar and a well-known construction in English. Weight effects are also found, for instance, in English and Icelandic particle verb constructions. While most speakers can say sentences (2a), where an NP precedes a particle and (2b), where the same NP follows the particle, an unstressed pronominal object like it cannot follow the particle, like in (2c) whereas a heavy NP usually does (2d). (2) a. Ég skrifaði [heimilisfangið] [niður]. I wrote [address.DET] [down] ‘I wrote the address down.’ b. Ég skrifaði [niður] [heimilisfangið]. I wrote [down] [address.DET] ‘I wrote down the address.’ c. **Ég skrifaði [niður] [það]. **I wrote [down] [it] ‘I wrote it down.’ d. ?Ég skrifaði [heimilisfangið sem þú gafst mér] [niður]. ?I wrote [address.DET that you gave me] [down] ‘I wrote down the address that you gave me.’ Something similar is apparently also true of the so-called Object Shift in Icelandic: (3) a. Ég las [aldrei] [bókina sem þú gafst mér á jólunum í fyrra]. I read [never] [book.DET that you gave me at Christmas in last-year] ‘I never read the book that you gave me for Christmas last year.’ b. ?*Ég las [bókina sem þú gafst mér á jólunum í fyrra] [aldrei]. I read [book.DET that you gave me at Christmas in last-year] [never] ‘I never read the book that you gave me for Christmas last year.’ c. Ég las [aldrei] [þessa bók] / [þessa bók] [aldrei]. I read [never] [this book] / [this book] [never] ‘I never read this book.’ d. Ég las *[aldrei] [hana] / [hana] [aldrei]. I read [never] [it] [it] [never] ’I never read it.’ The default position of the object in Icelandic is shown in (3a), where the object follows the sentential adverb aldrei ‘never’. As (3b) suggests, the heavy object can only marginally shift to the left across aldrei, whereas the variants in (3c) show that this shift is natural, but not necessary, if the object is a definite non-heavy NP. But as shown in (3d), an unstressed pronominal object must shift across the sentential adverb and cannot be left in situ. The theoretical question is then what is it that makes these constituents heavy. Although weight effects in word order have been known to linguists at least since Behagel (1909), they tend to disagree as to what the relevant concept of weight is. Here are some possibilities that have been suggested in the literature: • Weight can be defined morphologically and/or phonologically: It is simply the number of words in the relevant constituents that plays a role. • The syntactic makeup of the constituents plays a role. Phrases that contain embedded clauses are intrinsically more “heavy” than phrases that do not. • It is not only the weight of the “movable” constituent that plays a role but also the weight of the constituent that it shifts over (e.g. the PP in (1)). So relative weight is important. More proposals about the nature of linguistic weight can be found in the linguistic literature, as reviewed to some extent in Chapter 2 of this thesis. In addition, it has been argued that constructions within a given language may vary with respect to the role of different weight predictors‒ and languages may also differ in this respect. The effects of these different weight predictors have not been systematically compared to each other across more than one syntactic construction and it has also never been investigated whether various potential weight factors have different roles in two closely related languages (most previous studies have focused on a single syntactic construction in one language and one research method). The goal of this thesis was to test the definitions of weight mentioned above, among other notions of weight effects across various syntactic constructions in Icelandic and Faroese, including Heavy NP Shift (HNPS), Full NP Object Shift (OS) and Particle Shift (PS). A study of this kind, where weight effects in various syntactic constructions in two different languages, has not been done before. The study used mixed methods, comparing spoken and written production data from language production tasks and an extensive corpus study, along with speaker evaluations from acceptability experiments. These methods were combined to provide a clearer image of weight effects and variation in word order in Icelandic and Faroese than has previously been done. Since the potential heaviness factors under consideration belong to different levels of the language, namely morphology/phonology, syntax and discourse, experiments and surveys of the kind proposed should shed light on the interaction between these different levels, which is part of the theoretical impact of this thesis. Because the surveys included a relatively large number of speakers, the results provide us with new information about possible variation within and across closely related languages. In addition, this research adds to our descriptive knowledge of Icelandic and Faroese. The main results of this study show that different weight predictors, including number of words and syllables, syntactic complexity, measured by whether the NP includes a relative clause or not, and even prosodic weight factors, such as stress at the phrase level, can affect word order in various syntactic constructions in Icelandic and Faroese, although the effects are in some instances less clear in Faroese.The results show that these weight predictors do not affect syntactic constructions to the same degree. For instance, prosodic weight factors and complexity can have stronger weight effects than other weight predictors in some syntactic constructions. The results also show that weight effects are more extensive than has previously been considered, in the sense that heaviness attracts long or complex constituents to the left edge of the sentence via leftward movement such as Left Dislocation (LD), unlike what is generally assumed in the literature. Finally, the results show that different weight predictors affect syntactic constructions to a varying degree in language production, i.e., in written and spoken language, and in speakers’ evaluations. For example, the number of words the shiftable constituent includes and the relative length of the shifted constituent vs the string of words it shifts over, proved to be important on all levels, in speakers’ evaluations and in language production but relative weight and syntactic complexity are more important in language production than in acceptability evaluations. These results show that weight effects have more effect on speakers’ production planning than the recipients’ parsing of written language. This has not been demonstrated before by an extensive study such as this one., Ágrip Markmið þessarar rannsóknar er að kanna eðli svokallaðra þyngdaráhrifa í setningum á borð við þessar (? = vafasöm setning, * = ótæk setning, ** = enn verri setning, hornklofar afmarka þá setningarliði sem eru til skoðunar): (1) a. María las [bókina um Línu langsokk og sjóræningjana] [fyrir börnin]. b. María las [fyrir börnin] [bókina um Línu langsokk og sjóræningjana]. c. María las [bókina] [fyrir börnin]/ *[fyrir börnin ] [bókina]. d. María las [hana] [fyrir börnin]/ **[fyrir börnin] [hana]. Dæmi af þessu tagi sýna að þungt andlag eins og [bókina um Línu langsokk og sjóræningjana] má hafa á eftir forsetningarlið eins og [fyrir börnin] og er þá sagt að andlagið hafi færst með færslu þungs nafnliðar. Dæmi (1c) sýnir að léttari andlög eins og [bókina] fara illa í þessari stöðu og sé andlagið áherslulaust fornafn eins og [hana] er sú orðaröð alveg ótæk. Þyngdaráhrif af þessu tagi má finna í ýmsum tungumálum og ólíkum setningagerðum, t.a.m. í agnarsagnasamböndum í ensku og íslensku. Flestum íslenskum málhöfum þykja setningar (2a) og (2b) eðlilegar en fæstir myndu samþykkja setningu (2c) þar sem áherslulaust persónufornafn kemur á eftir sagnarögninni niður. Ef andlagið er þungt fer hins vegar betur að hafa það aftast í setningunni en á eftir sagnaröginni (2d). (2) a. Ég skrifaði [heimilisfangið] [niður]. b. Ég skrifaði [niður] [heimilisfangið]. c. **Ég skrifaði niður [það]. d. ?Ég skrifaði [heimilisfangið sem þú gafst mér] niður. Það sama virðist eiga við um svokallað andlagsstökk í íslensku: (3) a. Ég las [aldrei] [bókina sem þú gafst mér á jólunum í fyrra]. b. ?*Ég las [bókina sem þú gafst mér á jólunum í fyrra] [aldrei]. c. Ég las [aldrei] [þessa bók]/[þessa bók] [aldrei]. d. Ég las **[aldrei] [hana]/[hana] [aldrei]. Grundvallarstaða andlagsins í íslensku sést í (3a) þar sem andlagið kemur á eftir setningaratviksorðinu aldrei. Eins og (3b) gefur til kynna er erfitt að færa þunga andlagið til vinstri yfir neitunina en dæmin í (3c) sýna að þessi orðaröð er eðlileg, þó ekki nauðsynleg, ef andlagið er ákveðinn, léttur nafnliður. Eins og (3d) sýnir verður áherslulaust persónufornafn alltaf að færast til vinstri með andlagsstökki enda getur það ekki staðið á upprunastað. Fræðilega spurningin er þá hvað það er sem gerir setningarliði þunga. Þótt þyngdaráhrif hafi lengi verið þekkt fyrirbæri, a.m.k. síðan Behagel skrifaði um þau (1909), eru málfræðingar ekki á einu máli um það hvernig best sé að skilgreina þyngd. Hér eru nokkur dæmi sem hafa verið gefin í fræðilegri umfjöllun um þyngd: • Þyngd liða ræðst af orðafjölda. Það er orðafjöldi innan viðkomandi liðar sem skiptir máli. • Setningafræðileg gerð liðarins (svokallað „flækjustig“) skiptir máli. Liðir sem innihalda tilvísunarsetningu eru í eðli sínu þyngri en liðir sem ekki gera það. • Það er ekki aðeins þyngd færanlega liðarins sem skiptir máli, heldur einnig þyngd liðarins sem hann færist yfir. Hlutfallsleg þyngd viðkomandi liða skiptir máli. Fleiri skilgreiningar á eðli málfræðilegrar þyngdar er að finna í fræðilegri umfjöllun um þyngdaráhrif og verða þeim helstu gerð skil í öðrum kafla þessarar ritgerðar. Því hefur einnig verið haldið fram að þyngdaráhrif geti verið mismunandi eftir setningagerðum og jafnvel tungumálum. Hins vegar hafa áhrif þessara þátta ekki verið borin skipulega saman og ekki hefur verið skoðað hvort áhrifin geti verið mismunandi eftir tungumálum (fyrri rannsóknir hafa flestar miðað við eina setningagerð, eitt tungumál og eina rannsóknaraðferð) en það er gert í þessari ritgerð. Í ritgerðinni eru ofangreindar kenningar og fleiri prófaðar og skýringargildi þeirra kannað fyrir ýmsar setningagerðir í íslensku og færeysku, þ.m.t. í setningum með færslu þungs nafnliðar, andlagsstökki og agnarsagnasamböndum. Samanburðarrannsókn af þessu tagi, sem ber saman þyngdaráhrif í ólíkum setningagerðum í tveimur tungumálum, hefur ekki verið gerð áður. Í rannsókninni eru notaðar blandaðar rannsóknaraðferðir þar sem töluð og rituð málgögn úr málframköllunarprófum og málheildum, ásamt mati málhafa á setningagerðum úr dómaprófum, eru borin saman til þess að fá skýrari mynd af þyngdaráhrifum á orðaröð í íslensku og færeysku en áður hefur verið gert. Þar sem þyngdaráhrif tilheyra ólíkum sviðum tungumálsins, þ.e.a.s. orðhlutum/hljóðkerfi, setningagerð og merkingu liða, varpar þessi rannsókn nýju ljósi á samspil þessara ólíku sviða og felst vísindalegt gildi hennar m.a. í þessu. Þýði málhafa sem taka þátt í rannsókninni er ansi stórt og niðurstöðurnar munu þess vegna veita nýjar upplýsingar um möguleg tilbrigði innan og á milli tveggja náskyldra tungumála. Þar að auki mun rannsóknin bæta miklu við við málfræðilega lýsingu íslensku og færeysku. Niðurstöður rannsóknarinnar sýna að ólíkir þyngdarþættir, þ.m.t. orðafjöldi, flækjustig liða, hlutfallsleg þyngd og jafnvel hljóðkerfislegir þættir á borð við setningaráherslu, geta allir haft áhrif á orðaröð í ýmsum setningagerðum í íslensku og færeysku, þótt áhrifin séu í sumum tilvikum óljósari í færeysku. Niðurstöðurnar sýna að ólíkir þyngdarþættir hafa mismikil áhrif á setningagerðirnar, t.a.m. geta hljóðkerfisleg þyngd og flækjustig haft meira vægi en orðafjöldi liða í ákveðnum setningagerðum. Niðurstöðurnar leiða einnig í ljós að þyngdaráhrif eru víðtækari en áður var talið, þar eð þau ná einnig til liða sem færast á vinstri kant setninga, ólíkt því sem almennt hefur verið talið. Að lokum sýna niðurstöðurnar að ólíkir þyngdarþættir hafa mismikil áhrif á setningagerðir eftir því hvort þeir koma fyrir í málframleiðslu, þ.e.a.s. töluðu og rituðu máli, eða í mati málhafa á setningagerðum: t.a.m. reyndust orðafjöldi og hlutfallsleg þyngd mikilvægir þættir í dómum málhafa og í málframleiðslu en hlutfallsleg þyngd og flækjustig hafa enn meira vægi í málframleiðslu. Þessar niðurstöður benda til þess að þyngdaráhrif almennt séu mikilvægari fyrir framleiðsluferli mælanda en upplýsingaúrvinnslu viðtakanda á rituðu máli, en ekki hefur verið sýnt fram á þetta áður með svo ítarlegri rannsókn., Þetta verkefni var styrkt af Rannsóknasjóði (Rannís). Styrkur númer: 185263-051

Until relatively recent times, the late medieval Icelandic romances, or frumsamdar riddarasögur (indigenous riddarasögur) have been considered to be of little critical value. Some of the defining features of the genre, such as exotic settings, supernatural beings, and unrealistic plots have prevented a full understanding of the texts as important expressions of their time. The success that the riddarasögur enjoyed in the Late Middle Ages and their abundant use of foreign narrative modes have often been associated with the Icelanders’ need to retreat into escapism and fantasy after the loss of political independence between 1262 and 1264. In the past decades, however, new critical perspectives have encouraged a positive re-evaluation of the genre. This project intends to contribute to the valorisation of the riddarasögur by investigating the modes of representation of fictional space in the earliest extant romances dating back to the fourteenth century. Foreign inspirations and entertainment are only two sides of Icelandic romances, which are in fact much more complex literary products and witnesses to the Icelanders’ continuous commitment to the business of storytelling. A focus on the medieval sources will facilitate the analysis of the historical background in which the riddarasögur were produced as well as the formulation of hypotheses about their function in their parent culture. The fundamental premise of the thesis is that learned Icelanders actively contributed to the great material and cultural exchanges that characterised late medieval Europe despite the political disappointments of the late thirteenth century. The centrality of travels and world descriptions in the texts has encouraged my methodological approach, which focuses firstly on the question of whether Western Europe shared a logic, a common pattern of conceiving and organising space as one of the most meaningful dimensions of the human experience. After addressing Henri Lefebvre’s general spatial theory, the basic parameters that guided the production and interpretation of space in medieval Christian Europe shall be defined on ideological grounds, especially through the works of St. Augustine. Then, the fictional space of three selected case studies (Sigurðar saga þögla, Ectors saga, and Nitida saga) will be investigated alongside their possible sources, both learned and popular, local and foreign. A careful analysis of the texts will confirm the adoption in Iceland of a paradigm of spatial thinking that was widespread in religious and highly learned environments, showing an interest of Icelandic intellectuals for complex and allegorical compositions only partially destined to the entertainment of the readers. In fact, the creative engagement of Icelandic authors with new literary trends will reveal their partaking in the ii vibrant cultural scenario of the Late Middle Ages thereby finally exorcising the ghost of literary divertissement., Riddarasögur frá síðmiðöldum – þær sem við köllum frumsamdar riddarasögur – voru lengi vel lítils metnar meðal íslenskra bókmennta. Vera má að hin helstu einkenni bókmenntagreinarinnar, þættir á borð við framandi sögusvið, óraunsæjan söguþráð og yfirnáttúrulegar vættir, hafi valdið því að fólk hætti að líta á textana sem mikilvægan tjáningarmiðil síns tíma. Oftar en ekki hefur verið litið á erlend áhrif á frásagnargerð sagnanna og vinsældir þeirra á síðmiðöldum sem vitnisburð um veruleikaflótta – að Íslendingar hafi í menningarsköpun sinni flúið á vit ímyndunaraflsins við fall þjóðveldisins á árunum 1262–1264. Á síðustu áratugum hafa fræðilegar nálganir þó náð að kynda undir jákvæðu endurmati á riddarasögum og fræðimenn hafa þá m.a. leitast við að sýna fram á hvernig þær endurspegla samfélag sitt. Það verkefni sem hér um ræðir kemur til með að byggja á þessu endurmati og fylla myndina hvað varðar hlutverk og merkingu riddarasagna, en áhersla verður lögð á að rannsaka birtingarmynd frásagnarýmis í textum frá 14. öld, þegar elstu sögurnar urðu til. Erlend áhrif og afþreying eru hins vegar einungis tvær hliðar á hinum íslensku riddarasögum, og í raun og veru eru þær mun flóknari bókmenntaverk, auk þess sem þær bera vott um áframhaldandi og stöðugan áhuga Íslendinga á sagnaskemmtun. Með því að beina athyglinni að miðaldaheimildunum sjálfum, riddarasögum frá 14. öld, má greina þann sögulega grundvöll sem þær spruttu úr, og gerir okkur kleift að leggja fram tilgátur um hlutverk sagnanna í menningarlegu samhengi. Sú grunnforsenda sem gengið er út frá er að lærðir Íslendingar hafi – þrátt fyrir hinar pólitíku sviptingar í lok 13. aldar – lagt drjúgan skerf til þeirrar efnismiðlunar og menningarlegu samskipta sem áttu sér stað í Evrópu á síðmiðöldum. Sú fræðilega nálgun sem hér er beitt er að mörgu leyti mótuð af hinu miðlæga þema sagnanna sem snýr að ferðalögum og lýsingu á staðháttum víða um heim, en fyrst mun ég leitast við að varpa ljósi á þá spurningu hvort Vestur-Evrópubúar hafi deilt hugmyndum sínum um rými, og hvort þeir hafi búið yfir sambærilegu hugsanamynstri þegar kemur að því að ímynda sér og skipuleggja rými sem eina af grunnvíddum mannlegs veruleika. Eftir það mun ég ræða hina almennu rýmiskenningu Henris Lefebvre, og skilgreina þá þætti sem stýrðu mótun og túlkun rýmis í kristnum hugmyndaheimi evrópskra miðalda, einkum í gegnum guðfræði heilags Ágústínusar og annarra kirkjufeðra. Að því loknu mun ég greina og rannsaka frásagnarlegt rými þriggja riddarasagna, eða Sigurðar sögu þögla, Ectors sögu og Nitida sögu, og fjalla um mögulegar heimildir þeirra, íslenskar sem erlendar og lærðar jafnt sem alþýðlegar. Sýnt verður fram á hvernig íslenskir höfundar unnu með hin nýstárlegu sagnaform síðmiðalda og með iv hvaða hætti sögurnar bera vott um þátttöku þeirra í hinni litríku menningarflóru evrópskra síðmiðalda. Með þessu má vonandi kveða niður gamlan draug; klisjuna um veruleikaflótta Íslendinga við fall þjóðveldisins., Háskólasjóður Eimskipafélags Íslands

The Icelandic case marking system has for decades proved an important testing ground for theories on case and productivity. This is in part because Icelandic has the rare property of marking argument function redundantly, with both rich morphological case marking and a relatively rigid word order (Kiparsky 1997, Fedzechkina et al. 2016). Additionally, the Icelandic (non-default) dative is surprisingly robust and productive, both in object and subject case (e.g. Andrews 1976, Thráinsson 1979, Svavarsdóttir 1982, Maling 2002, Jónsson & Eythórsson 2005 and Barðdal 2008). The productivity of the Icelandic dative does appear in typologically expected semantic contexts, namely with experiencer and recipient arguments, but also with e.g. themes of motion verbs (Maling 2002, Jónsson 2003, Barðdal 2008). Despite these well-known associations between morphological dative case and specific semantics, the relationship between case and meaning in Icelandic is still a matter of debate. Although various patterns have been identified (agents are always nominative, patients are typically accusative and indirect objects (recipients) most frequently dative), linguists have pointed out that the correlations are not exact and exceptions can be found (e.g. Maling 2002, Thráinsson 2007, H.Á. Sigurðsson 2012 and Wood 2015). Conflicting views can therefore be discerned in previous work: Case productivity is assumed to be semantically conditioned while the relationship between case and meaning is rejected on the basis of being too approximative. But do patterns (rules of language) always have to be absolute and without exceptions? In this thesis I argue that from the standpoint of language acquisition, which has been lacking in research on Icelandic case marking, rules do not need to be exceptionless to be discovered by children and thus become part of the grammar. If the distributional evidence for case-semantics associations is present in children’s language environment, they will learn these patterns as long as the number of exceptions is tolerable (Yang 2016). This hypothesis is supported by the results of this thesis, which builds on experimental data from 148 children aged 2–13 as well as incremental child language corpus analyses. Broadly, the results show that children associate the dative more with experiencers, recipients and motion themes in comparison to other thematic roles, despite known exceptions. The association between the dative and applied arguments (experiencers and recipients) is formed earlier than the association with themes of motion verbs. The corpus analysis furthermore shows that these mappings of form and meaning can be derived from the distributional properties of the input, which can also predict the well-studied patterns of dative productivity and case marking variation in Icelandic. I argue that the learnability perspective is crucial to the understanding of language variation and change, as well as providing valuable insights into theoretical approaches to case. However, the main contributions of the thesis lie in the field of language acquisition, where the properties of the Icelandic case marking system also have the potential to become important testing grounds for various fundamental questions. The results of the dissertation have implications within three distinct but related topics in language acquisition research: (1) (Morpho)syntactic bootstrapping, (2) Rule formation and productivity and (3) Variation and change in acquisition. First, I argue that the Icelandic data provides additional support for the claim that children can rely on language-specific, morphological cues to derive verb meaning (Göksun et al. 2008, Matsuo et al. 2012, Trueswell et al. 2012 and Leischner et al. 2016). The results show that children acquiring Icelandic can, early on, use case to determine verb meaning when word order is uninformative. I furthermore show, by testing transitivity and case morphology within the same experiment, that case morphology can be as salient as the number of arguments in specific contexts. Second, the data call for a model of rule formation which accounts for nested non-default productivity and does not hinge on frequency to determine gradient overgeneralization, since patterns which are not statistically dominant (the dative) can become productive and multiple rules can apply to a context simultaneously. I argue this is most compatible with rule-based accounts which assume that rules are derived from distributional information in the input (Yang 2002, Albright & Hayes 2003, O’Donnell 2015 and Yang 2016). Third, I show how such an account, a combination of Yang’s Tolerance Principle (2016) and his Variational Model of language acquisition (2002), can also account for the acquisition of the Icelandic case marking system in well-known scenarios of language variation and change, and that a case should be made for stochastic exceptions in addition to stochastic rules. I argue that the underlying mechanisms in language acquisition, namely a constant search for productive rules while tracking exceptions, and both convergence with and divergence from the language environment, shape the directionality and dynamics of language variation and change., Íslenska fallmörkunarkerfið hefur um áratugaskeið reynst mikilvægur prófsteinn á formlegar kenningar um fall, virkni málfræðireglna og breytileika í máli, m.a. vegna þess að íslenska hefur þann sjaldgæfa eiginleika að merkja hlutverk rökliða bæði með nokkuð fastri orðaröð og ríkulegri fallbeygingu (Kiparsky 1997 og Fedzechkina o.fl. 2016). Þar að auki telst íslenska þágufallið bæði óvenju algengt og virkt miðað við það sem þekkist í skyldum málum og birtist þessi virkni bæði í falli frumlaga og andlaga (sjá t.d. Andrews 1976, Höskuld Þráinsson 1979, Ástu Svavarsdóttur 1982, Maling 2002, Jóhannes Gísla Jónsson og Þórhall Eyþórsson 2003 og Jóhönnu Barðdal 2008). Virkni íslenska þágufallsins kemur bæði fram í samhengi sem er vel þekkt í tungumálum heimsins, þ.e. með rökliðum sem teljast til skynjenda og þiggjenda, og einnig í óvenjulegra samhengi eins og á þemum hreyfisagna. Þannig er viðurkennt að virkni þágufalls í íslensku fer að einhverju leyti eftir merkingarlegum þáttum, þar sem þágufall birtist oftar með skynjendum, þiggjendum og þemum hreyfisagna (sjá t.d. Jóhannes Gísla Jónsson 2003 og Jóhönnu Barðdal 2008), en á sama tíma er umdeilt að hversu miklu leyti fall felur í sér merkingu. Bent er á að þrátt fyrir ýmis mynstur í dreifingu falls og merkingarhlutverka (t.a.m. eru gerendur alltaf í nefnifalli, þolendur iðulega í þolfalli og óbein andlög (viðtakendur) í þágufalli) sé samband falls og merkingar ekki áreiðanlegt og ýmsar undantekningar á mynstrunum séu til staðar (sjá t.d. Maling 2002, Höskuld Þráinsson 2007, Halldór Ármann Sigurðsson 2012 og Wood 2015). Þannig togast í raun á andstæð sjónarmið í fræðunum: Gert er ráð fyrir því að virkni falls fari eftir merkingarlegum þáttum en um leið er tengslum falls og merkingar hafnað á grundvelli óáreiðanleika og undantekninga. En þurfa mynstur (málfræðireglur) að vera algild til að teljast raunveruleg? Í ritgerðinni eru færð rök fyrir því að út frá sjónarhóli máltökunnar, sem hefur skort í umræðu um íslenskt fall hingað til, þurfi reglur ekki að vera algildar til þess að verða til í málkerfi barna og þ.a.l. fullorðinna. Ef börn uppgötva mynstur í dreifingu falls og merkingar í málumhverfi sínu tileinka þau sér þau mynstur svo lengi sem undantekningar fara ekki yfir ákveðin þolmörk eða virkniþröskuld (Yang 2016). Rannsóknargögnin sem niðurstöður þessarar ritgerðar byggja á eru annars vegar tilraunagögn frá 148 börnum á aldrinum tveggja til þrettán ára, sem safnað var að mestu innan öndvegisverkefnisins „Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis“ (verkefnisstjórar: Sigríður Sigurjónsdóttir og Eiríkur Rögnvaldsson), og hins vegar greiningar á algengustu sögnunum í barnamálsgögnum sem að mestu var safnað af Jóhönnu T. Einarsdóttur og Sigríði Sigurjónsdóttur. Niðurstöður sýna á heildina litið að börn tengja þágufall frekar við skynjendur, þiggjendur og hreyfiþemu en við önnur merkingarhlutverk þrátt fyrir undantekningar. Tenging þágufalls við skynjendur og þiggjendur kemur auk þess fram fyrr en tengingin við hreyfiþemu. Niðurstöður greininga á barnamálsgögnunum sýna síðan að börn geta áttað sig á þessum tengslum forms og merkingar út frá vísbendingum í málumhverfinu. Í ritgerðinni eru þessar niðurstöður ræddar og tengdar áðurnefndri fræðilegri umræðu um merkingu falls og færð rök fyrir því að í formlegum kenningum um fall þurfi frekar að taka mið af því hvernig fallmörkunarkerfið byggist upp í máltöku en að einblína á stöku undantekningar frá þekktum mynstrum. Helsta framlag þessarar doktorsritgerðar er þó innan máltökufræða. Sýnt er fram á að þágufall í íslensku, og íslenska fallmörkunarkerfið almennt, getur einnig svarað ýmsum grundvallarspurningum um máltöku barna. Niðurstöður ritgerðarinnar fela þannig í sér nýja þekkingu innan þriggja ólíkra en skyldra sviða máltökufræða: (1) notkunar forms til að leiða út merkingu í máltöku (e. (syntactic) bootstrapping), (2) reglumyndunar barna og virkni málfræðireglna þeirra og (3) tileinkunar barna á tilbrigðum í máli og tengslunum á milli máltöku barna og málbreytinga. Uppbygging ritgerðarinnar fylgir þessum þremur sviðum og hver kafli, fyrir utan þann fyrsta sem er almenn kynning á falli í íslensku, inniheldur sérstakar tilraunir og niðurstöður þar sem afmörkuðum spurningum er svarað. Í öðrum kafla er meginspurningin sú hvort börn nýti fallmörkun til þess að leiða út merkingu sagna, en þekkt hefur verið um árabil (Landau og Gleitman 1985) að börn geta nýtt setningagerð til þess að draga ályktanir um merkingu orða. Hins vegar er álitamál í hversu miklum mæli breytur eins og fallmörkun gagnast að þessu leyti. Niðurstöður kaflans benda þó til þess, í samræmi við rannsóknir á tyrknesku, japönsku, tagalog og þýsku (Göksun o.fl. 2008, Matsuo o.fl. 2012, Trueswell o.fl. 2012 og Leischner o.fl. 2016), að börn geti notað fall sem vísbendingu um merkingu sagna. Þannig geta íslenskumælandi börn t.a.m. snemma notað fall til þess að leiða út merkingu sagna þegar setningagerðin felur ekki í sér neinar viðbótarupplýsingar um merkingu. Í þriðja og fjórða kafla er áhersla lögð á reglumyndun og virkni í máltöku barna og athugað hvort og þá hvernig fall tengist merkingu í svokölluðum framköllunarprófum (e. elicited production) á falli. Niðurstöður þessara kafla, þar sem skýr merkingarlega skilyrt virkni þágufallsins kemur fram, kalla á líkön um reglumyndun í máli barna sem geta gert grein fyrir virkni markaðra mynstra og reiða sig ekki eingöngu á tíðni til þess. Færð eru rök fyrir því að reglumiðuð (e. rule-based) líkön sem byggja á tölfræðilegri dreifingu ílagsins séu best til þess fallin (t.d. Yang 2002, Albright og Hayes 2003, O’Donnell 2015 og Yang 2016), bæði þegar gert er ráð fyrir máltöku með og án tilbrigða í málumhverfinu. Í fimmta kafla er sjónum nefnilega beint að tileinkun fallmörkunar þegar umfangsmikill innri breytileiki er staðar eins og í tilviki þágufallshneigðar. Sýnt er fram á að breytileiki í því hvort þágufallshneigð kemur fram í máli einstaklings eða ekki er skilyrtur af m.a. persónu og tölu frumlagsins og því hvort samfall beygingarmynda kemur fram í beygingarmynstri þess eða ekki. Samfall nefnifalls og þolfalls, þar sem ekki kemur eins skýrt fram að um aukafallsfrumlag er að ræða og í samfalli aukafalla, hefur í för með sér aukna notkun þágufalls. Athugað er hvort umfang þágufallshneigðar foreldra spái fyrir um tíðni þágufallshneigðar hjá börnum þeirra en svo reynist ekki vera. Börn sýna almennt meiri þágufallshneigð en fullorðnir en tileinka sér þó sömu málfræðilegu skilyrðingu á breytileikanum og birtist í máli foreldra þeirra, sem er í samræmi við nýlegar rannsóknir á því hvernig börn tileinka sér breytileika í máli (t.d. Hall og Maddeaux 2020 og RepettiLudlow og MacKenzie 2022). Færð eru rök fyrir því að þau ferli sem eru undirliggjandi í máltöku barna, annars vegar stöðug leit þeirra að virkum reglum og skráning á undantekningum frá þeim og hins vegar bæði sam- og sundurleitni með málumhverfinu, séu ráðandi öfl í þróun tilbrigða og málbreytinga. Í sjötta kafla eru niðurstöður ritgerðarinnar loks fléttaðar saman í eina heild þar sem sýnt er fram á að íslenskumælandi börn byggja sér breytilegt fallmörkunarkerfi með umfangsmikilli þágufallsvirkni þar sem merkingarlegir þættir skipta höfuðmáli. Þetta ferli mótar tilbrigði í máli og hefur áhrif á þróun málbreytinga, og ætti auk þess að mynda grunninn að formlegum kenningum um fallmörkun – í takt við þá staðreynd að málkerfi fullorðinna byggir á máltöku barna., Doktorssjóður Háskóla Íslands, Rannsóknarsjóður Íslands

Doktorsverkefnið var unnið innan öndvegisverkefnisins Heimsins hnoss. Söfn efnismenningar, menningararfur og merking., Viðfangsefni doktorsritgerðarinnar er að draga fram heimildasöfn (e. archives) og greina þá efnismenningu (e. material culture) sem þau búa yfir, eða með öðrum orðum að kanna samband manna og hluta. Rannsóknaraðferðin krefst þess að víða sé leitað fanga eins og á sviði sagnfræði, fornleifafræði, safnafræði, þjóð- og þjóðháttafræði og menningarfræði. Við úrvinnslu flókinna og stórra heimildagrunna er sérstaklega stuðst við aðferð einsögunnar (e. microhistory) eða einvæðingu sögunnar (e. singularization of history), sögu hluta (e. history of things) og gagnrýninnar menningararfsfræða (e. critical heritage studies). Markmið rannsóknarinnar er að draga fram hversdagslíf alþýðunnar á 19. öld með rannsókn á efnismenningu tveggja ólíkra heimildasafna. Hugmyndin var að nálgast heimildirnar með eiginleika þeirra í huga til að fá sem fyllstu mynd af fortíðinni og dýpka skilning á þeim álitamálum sem upp koma við notkun ólíkra heimilda. Í fyrsta lagi er um að ræða dánarbúsuppskriftir sem varðveittar eru á Þjóðskjalasafni Íslands og eru rúmlega 33.000 talsins. En það eru gögn sem innihalda upptalningu og virðingu á eigum látinna einstaklinga ef þau skildu eftir sig ólögráða erfingja, skulduðu öðrum eða ef deilur um skiptingu dánarbúsins ríktu meðal erfingja. Í öðru lagi var safnkostur Þjóðminjasafns Íslands frá sama tíma tekinn fyrir eins og hann birtist í Sarpi, stafrænum gagnagrunni sem safnið notar til að skrá muni og halda utan um safnkostinn. Umfjöllun ritgerðarinnar er fjórþætt. Í inngangskafla er fjallað um helstu hugtök og kenningar sem notaðar eru í doktorsrannsókninni og hvernig þær mótuðu aðferðafræði verksins. Þar er einnig fjallað um heimildirnar sem notaðar eru þar sem eiginleikum, kostum og göllum er velt upp á gagnrýninn hátt. Nokkur hugtök eru rædd sérstaklega eins og efnismenning, efnisheimur, menningararfur, nýja efnishyggjan (e. new materialism), skráning, heimildasöfn og varðveisla og tengingar þeirra við efnið og umræða um þau í öðrum fræðigreinum. Hér kemur fram þverfræðileg nálgun verkefnisins sem og aðferðafræði rannsóknarinnar. Hún byggir á heimildasöfnunum þar sem stórir gagnagrunnar eru teknir fyrir og efni þeirra bútað smátt og smátt niður eftir tímabili, stöðu fólks, aldri, meðaltalsvirði dánarbúanna, landfræðilegri dreifingu og að lokum hlutirnir sjálfir skoðaðir – eigurnar og safngripirnir. Annar hluti ritgerðarinnar, sem er fyrirferðarmesta efni rannsóknarinnar, eru dánarbúsuppskriftir 104 einstaklinga frá 19. öld sem eru skoðaðar og spurt: hvaða eigur átti fólkið við andlát sitt og hvað geta þær sagt okkur um hversdagslíf eigenda sinna? Til að nálgast umfangsmiklar heimildir (33.000 einstaklingar) er viðfangsefnið afmarkað í nokkrum þrepum. Fyrsta skrefið er tímabilið – 19. öld. Annað skrefið er að kalla fram fólk sem endurspeglaði þorra almennings á þessum tíma eftir stöðu þess. Þetta voru þrír hópar: bændur, ekkjur og vinnuhjú. Innan þessara hópa er þriðja skrefið tekið, sem er að nota aldurshópa sem sýndi fólkið í byrjun, miðju og við lok lífsferil þeirra. Með þessari afmörkun var ég enn með þúsundir manns í höndunum svo að fjórða leiðin byggði á því að koma böndum á fjölda þeirra sem teknir voru fyrir. Þar var farin sú leið að nýta meðaltal verðmæta eigna. Lokaskrefið er svo að handvelja „meðaljónana“ með því að dreifa þeim yfir alla 19. öldina og landið til þess að fá sem gleggsta mynd af efnisveruleika tímabilsins. Í doktorsrannsókninni koma fyrir 37 vinnuhjú, 34 bændur og 33 ekkjur sem fjallað er um út frá eigum þeirra eða eftir gripaflokkum dánarbúsuppskriftanna. Sú flokkun var gerð af virðingarmönnum dánarbúanna við úttekt dánarbúsins þar sem eigunum var skipt í til dæmis fatnað, búsgögn, reiðtygi og svo framvegis. Heimildirnar sjálfar – dánarbúsuppskriftirnar – eru einnig greindar og eiginleikar þeirra dregnir fram til að fá sem fyllsta mynd af fortíðinni. Hvaða hagsmunir liggja þeim að baki? Dánarbúsuppskriftirnar gáfu innsýn í líf þeirra einstaklinga sem þar komu fyrir enda var þar að finna alls konar hluti, allt frá slitnum sokkum yfir í verðmætar mjólkurkýr. Sú efnismenning sem fram kom endurspeglaði stöðu, aldur, áhuga og sérhæfingu, kyn og daglegt líf fólksins og tilraunir þess til að bæta líf sitt. Á sama hátt gáfu dánarbúsuppskriftirnar sjálfar vísbendingar um fólkið og viðhorf embættismanna til þess. Í þriðja hluta ritgerðarinnar er fjallað um safnkost Þjóðminjasafnsins sem er skráður inn í Sarp, og talinn vera frá tímabilinu 1740–1900. Það er, þeir gripir sem líklegast hafa verið notaðir á sama tíma og þeir einstaklingar sem komu fyrir í dánarbúsuppskriftunum voru uppi. Skoðað er hvaða munir hafa varðveist og af hvaða tagi eru þeir? Safnkostur tímabilsins var greindur út frá þeirri skráningu sem hann fékk í Sarpi og þannig er reynt að rýna í hvers konar gripir þetta eru og hvaðan þeir koma. Úr þeim upplýsingum sem mátti draga úr skráningu þeirra var ljóst að þar voru á ferðinni munir sem varpa upp fremur fegraðri mynd af fortíðinni. Söfnunin ber þess merki að þjóðernisleg áhrif á seinni hluta 19. aldar og í byrjun þeirrar 20. hafi markað safnkost tímabilsins svo um munar. Þetta kemur fram í munum sem bera listræn og fagurfræðileg gildi og flokkast oft til alþýðulistar eins og útskurður í horn, tré og járn. Hlutur yfirstéttarinnar var einnig stór í safnkosti tímabilsins bæði sem gefenda og eigenda gripanna. Í lok ritgerðar er gerður samanburður á þeirri efnismenningu sem er að finna í eigu einstaklinganna og þeirrar sem birtist í skráningu og varðveislu Þjóðminjasafnsins. Þetta er gert á þann hátt að eigum einstaklinganna er skipt í gripaflokka sem virðingarmenn dánarbúanna notuðu til að gera upp búið. Á sama hátt er safnkosti tímabilsins skipt upp, en með því gefst tækifæri til að draga fram líkindin og það sem er ólíkt með þeim. Eru sambærilegir gripir í báðum heimildasöfnum eða vantaði einhverja sérstaka gripaflokka? Tilgangurinn með þessari greiningu er að takast á við þann vanda sem fylgir því að fjalla um fortíðina ásamt því að varpa fram ályktunum um á hvaða fræðilegu stoðum hinn svokallaði menningararfur stendur á. Rannsóknin leiðir í ljós hið síbreytilega samband manna og hluta – efnismenningu fortíðar og þeirri sem varðveitt er í samtímanum. Frá því að vera hlutur í dánarbúsuppskrift sem kom við sögu á hverjum degi í lífi fólks á einn eða annan hátt yfir í að vera safngripur sem er í vernduðu umhverfi varðveisluhúsnæðis og rætt er um sem menningararf Íslendinga bæði í almennri umræðu og á vettvangi safna. Samanburðurinn á dánarbúsuppskriftum og safnkosti Þjóðminjasafns Íslands sýnir stigveldi gripa, íslenska list og handverk, hið hversdagslega og einstaklingsbundna. Allt eru þetta þættir sem koma fram á mismunandi hátt í heimildarsöfnunum og veita óvænta og nýja innsýn í tímabil 19. aldar. Einn af áhersluþáttum verkefnisins er að færa fram á sjónarsviðið mikilvægi efnismenningar sem og að beita nýjum aðferðum til þess að nálgast viðfangsefnið. Forðast var að dvelja við hlutina í heimildunum eina og sér heldur leitast við að færa þunga greiningarinnar yfir á eiginleika sjálfra heimildanna og hvað þær hafa um fortíðina að segja. Vísindalegt gildi rannsóknarinnar er því ekki aðeins fólgið í notkun á nýjum heimildum heldur er aðferðin nýstárleg að því leyti að hún miðar að því að greina hlutina út frá mörgum sjónarhornum. Fram að þessu hefur sagnfræðin nálgast viðfangsefni sitt út frá afstöðu mannanna og lítið skeytt um efnisheiminn sem hefur veigamikil áhrif á daglega framgöngu fólks. Nýlunda verkefnisins er því fólgin í því að efnismenning eða hlutir eru notuð sem mikilvægt greiningartæki á fortíðina., The object of the thesis is to bring archives to light and to analyse the material culture they embody – in other words to explore the relationship between people and things. The research method requires a broad-based approach, embracing such fields as history, archaeology, museum studies, folkloristics and ethnology, and culture studies. In working with large and complex collections of sources, the methods of microhistory or singularization of history, the history of things and critical heritage studies are applied. The objective of the study is to illuminate the daily life of the people of Iceland in the 19th century through study of material culture as preserved in two different archives. The principle was to approach the sources with their attributes in mind, in order gain the fullest possible picture of the past and to deepen understanding of moot points that may arise when different sources are used. The first archive explored consists of probate inventories, preserved by the National Archives of Iceland, which number about 33,000. These are documents that contain inventories and valuations of the estates of deceased individuals, carried out if they left heirs of minor age or died in debt, or in cases where the division of assets among heirs was disputed. The other archive is the collection of the National Museum of Iceland for the same period, which is examined via catalogue entries on Sarpur, an online digital database cataloguing Icelandic museums‘ collections. The content of the thesis is made up of four parts. The introduction discusses the principal concepts and theories applied in the doctoral study, and how these influenced the research methodology. The sources used in the study are also addressed, with a critical discussion of their qualities, strengths and weaknesses. There is specific discussion of several concepts, such as material culture, materiality, cultural heritage, new materialism, cataloguing, archives and preservation, together with their relevance to the project and discussion of them in other scholarly disciplines. This explains the cross-disciplinary approach of the project and the methodology of the study. It is grounded in the archives: large databases are examined and their content is gradually divided up by period, social status, age, average value of probate inventories, geographical distribution, and finally the things themselves – the possessions and the museum pieces. The second part of the thesis, the bulk of the study material, comprises an examination of probate inventories of 104 individuals who lived in the 19th century. The questions are asked: what possessions did people own when they died, and what can those possessions tell us about the daily lives of their owners? In order to approach the extensive sources (on 33,000 individuals), the content was narrowed down in a number of stages. The first stage was the period: the 19th century. The second stage was to identify by social status individuals who were representative of the Icelandic population at the time. These comprised three social groups: farmers, widows and farm workers. Within these categories the third stage was applied: to pick age groups that were examples of people in early or middle life or in old age. After this process of selection, I was still left with thousands of people; the fourth stage consisted of winnowing out the cases to be included. Here the average value of the probate inventory was used. The final stage was to hand-pick “typical” individuals representing all periods of the 19th century and regions of the country, in order to gain the clearest possible impression of the materiality of the time. The doctoral study thus examined 37 farm workers, 34 farmers and 33 widows, who are discussed on the basis of their possessions, or categories of possessions, in the probate inventories. This categorisation of assets was carried out by the valuers of the estate, who classed the assets in such categories as clothing, domestic equipment, riding gear, etc. The sources themselves – probate inventories – are also analysed, and their attributes are discussed, in order to gain the fullest possible image of the past. What interests lie behind them? The probate inventories provided insight into the lives of the individuals concerned, listing possessions from worn-out socks to valuable dairy cows. The material culture documented in them reflects the social status, age, interests and skills, gender and daily life of the people concerned, and their efforts to improve their lives. At the same time the probate inventories themselves provided clues to the individuals and how they were viewed by officials. The third part of the thesis is concerned with objects in the collection of the National Museum of Iceland, catalogued on the Sarpur database, and believed to date from the period 1740–1900. In other words, these are objects which appear to have been in use during the lifetimes of the people whose possessions are documented in the probate inventories. An examination is made of the objects preserved in the museum collection, and their nature. The museum pieces of the period were analysed, based on the catalogue entries on Sarpur, seeking to identify the kinds of objects and where they were from. The information derived from the catalogue entries led to the conclusion that these objects give a far more idealised image of the past than is seen in the probate inventories. The way in which the items were collected indicates that nationalist fervour in the later 19th century and the early 20th has clearly made its mark upon the collection for that period. This is seen in objects of artistic/aesthetic value, often classified as folk art, such as carvings in horn or wood and ironwork. The social élite is also disproportionately represented in the collection for that period, both as owners and donors of objects. The thesis concludes with a comparison of the material culture found in the individuals’ possession according to the probate inventories, and that which is preserved and catalogued by the National Museum of Iceland. The comparison was made by dividing the individuals’ possessions into the categories of assets used by the valuers of states for probate. The museum pieces of the period are classified in the same way, providing the opportunity to discern similarities and dissimilarities. Do comparable objects feature in both archives, or are some categories lacking? The objective of this analysis is to address the problems that arise with discussing the past, while also drawing inferences regarding the scholarly basis of “cultural heritage.” The study revealed the mutable relationship between people and things – the material culture of the past, and that which is preserved in the present: from being an object in a probate inventory that featured in people’s everyday life in one way or another, to being a museum piece in the secure setting of a museum facility, cited as part of Iceland’s heritage, both in general discourse and in the museum environment. The comparison of probate inventories and the National Museum of Iceland collection demonstrates a hierarchy of objects, Icelandic art and crafts, the commonplace and the personal. These are all factors which emerge in different ways in archives and provide a new and unexpected perspective on the 19th century. One of the priorities of the project is to highlight the importance of material culture, and to apply new methods in approaching the subject. The principle was to avoid devoting excessive attention to individual objects in the sources, focussing instead on the qualities of the sources themselves and what they can tell us about the past. The scholarly value of the study thus lies not only in the use of new sources: the method is innovative in that it sets out to analyse objects from various perspectives. Hitherto history has approached its subjects in terms of people, paying little attention to materiality, which has a major influence on people’s daily lives. The novelty of this project thus consists in using material culture or things as an important analytical tool about the past., Rannís

Literary translation means not only transition from a source text to a target text, but also reconstruction of contexts in the target text as much close as to those with the source text. Although the accepted view that there is no absolute in literary translation implies and, to certain extent, encourages individual creativity, context reconstruction can still be a touchstone, which not only translation critics, but also readers employ to decide whether a translated work successful or not. As the only translation of Halldór Laxness’ Independent People in mainland China, 独立的人们 (dú lì de rén men) is undoubtedly a significant debut of Icelandic literature for Chinese readers. However, unfortunately, some obvious deficiencies go along with the translation, which not only beset Chinese readers, but also, more seriously, bring depreciation to fame of Halldór Laxness’ great work. By analyzing context reconstruction in 独立的人们, the paper tentatively puts forwards ways to reconstruct context in literary translation. Translators are suggested to primarily recognize and reconstruct core contexts to make sure the most important meaning of the source text can be recognized and reconstructed. At the same time, it is advisable to recognize and reconstruct marginal contexts as much as they can so that subtle meaning of the source text can also be recognized and reconstructed in literary translation. Key words: Independent People, context recognition and reconstruction, core context, marginal context., Bókmenntaþýðingar fela ekki einungis í sér að þýða texta á milli tungumála, heldur einnig að flytja með sér samhengi og dýpri merkingu frá frumtexta. Þó að það sjónarmið sé viðtekið að ekkert sé algilt í bókmenntaþýðingum, og að þýðing feli alltaf í sér einhverja sköpunargáfu þýðandans, getur enduruppbygging samhengis í bókmenntatexta verið sá prófsteinn sem ekki aðeins þýðingargagnrýnendur, heldur einnig lesendur, geta nýtt sér til að meta hvort þýðing bókmenntaverks hafi heppnast vel eða ekki. Þar sem 独立的人们 (dú lì de rén men), er eina þýðing á verki Halldórs Laxness, Sjálfstætt fólk, á meginlandi Kína, er þessi þýðing mjög mikilvæg frumraun í þá átt að kynna íslenskar bókmenntir fyrir kínverskum lesendum. Því miður eru nokkrir augljósir annmarkar á þýðingunni, sem hrjá ekki aðeins kínverska lesendur, heldur einnig hitt, sem er alvarlegra, draga niður gæðin í þessu stórvirki Halldórs Laxness. Með því að greina samhengisuppbyggingu í 独立的人们 setur þessi ritgerð fram lausnir til enduruppbyggar texta við bókmenntaþýðingar. Þýðendum er uppálagt að þeir þekki og geti enduruppbyggt dýpri merkingu textans til að tryggja að hægt sé að skila áfram grunnhugsun frumtextans. Jafnframt er nauðsynlegt að þekkja og endurgera jaðarsamhengi textans eins og kostur er þannig að öll lög grunntextans nái að skila sér í enduruppbyggingu bókmenntaverksins í þýðingarferlinu. Lykilorð: Sjálfstætt fólk, greining samhengis og enduruppbygging, dýpri merking, jaðarsamhengi

Becoming Cosmopolitan Citizen Architects: A Reflection on Architectural Education in a Nordic–Baltic Perspective This doctoral thesis contributes to the discussion of how architectural education can be advanced to respond better to the current climate and social emergencies. Architecture as a composite discipline is dedicated to the exploration and design of the relationship between humans and their environment. Architecture is in a key position to educate future practitioners to become capable of dealing with the current man-made crisis. Yet the pedagogical path to follow is uncertain. Even though many commentators praise architectural education’s intention to form skilled, socially engaged, and civic minded professionals, others accuse schools of architecture of producing politically distanced and apathetic individuals, professionals whose main concerns are devoted to geometrical exploration alone. This thesis does not bring a single solution to this broad area of discourse. Instead, it focuses on understanding and advocating for the contribution cosmopolitan citizenship education can bring to architectural education, to advance its societal role by educating architects who are better equipped to deal with grand challenges. UNESCO explains cosmopolitan citizenship education as the acquisition of the knowledge, skills, attitudes, values, and behaviours necessary to become active promoters of more peaceful, tolerant, inclusive, secure, and sustainable societies; its aim is also to form collaborative individuals who have a sense of belonging to the worldwide community of human and more-than-human beings. This type of education emphasises political, economic, social, and cultural inter¬dependency and interconnectedness that exist between the local, the national, and the global. It further emphasises the shared responsibilities that each individual carries as a distinct yet equal citizen of a shared and common world. This focus of this PhD research was not set a priori but is the result of my explorative journey into the practice of architectural education. This journey started with my sincere intention to become a better educator by providing comprehensive learning conditions for my students to develop both their personal interests and their societal agency. The journey involved qualitative mixed-method research that combined autoethnography and interviews with students and educators in architecture. It led to the formulation and activation of a theory explaining my main concern of making architectural education more socially relevant in a time when it is desperately needed. The journey began as an autoethnographic inquiry into my own architectural teaching practice as an educator who started his career in 2004. It uses two case studies of design studio courses, which I authored and supervised at the Iceland University of the Arts (IUA), to critically reflect on students’ intentions and their outcomes. These experiences highlighted the great capacity that students manifest to address and respond to issues of societal concern and use them as drivers of their design process. The journey then continued with the intention of learning from fellow educators and students in architecture at the Nordic Baltic Academy of Architecture (NBAA), thinking together about the societal value of architectural education. What emerged from these dialogues is the shared conviction to use architectural education as a project to develop not only the acquisition of knowledge and professional skills, but also to advance the attitudes, values, and behaviours necessary to respond to global challenges whilst creating conditions for students and educators to locally engage as active citizens in their com¬munities. This led me to investigate the fields of citizenship education, cosmopolitanism, global citizenship education, and critical pedagogy. Reflecting on the relationship between cosmopolitan citizenship education and architectural education guided me to explore how the first could further support the second; this became the central focus of the thesis. This reflection and exploration served as a theoretical framework to analyse and interpret the Nordic–Baltic voices and led me to build a grounded theory which I call Cosmopolitan Citizenship Architectural Education (CCAE). The purpose of this theory is to help students and educators cultivate a language and activate a pedagogy capable of advancing their positive societal agency. I noticed that despite the intentions expressed by the Nordic–Baltic interlocutors to use architectural education to produce citizen-architects aware of and engaged in local and global affairs, they lacked the confidence to fully embrace and include cosmopolitan citizenship education within architectural education. I believe this was a missed opportunity, so I used my research as an instrument to build a mandate for change, to raise questions to expand the meaning and scope of architectural education. To do this, I have presented the findings of this PhD in more than twenty conferences in the fields of education, design, planning, and architectural education and have published twenty articles. My intentions with this PhD are to: 1. identify and critically examine the strong relationship between the field of cosmopolitan citizenship and architectural education; 2. suggest how the first can help form a language and a pedagogy in architectural education capable of supporting students and their educators to further explore their societal roles; and 3. advance the societal relevance of architectural education. This research supports the conclusion that architectural education is a field of study not only receptive to the notion of cosmopolitan citizenship, but one that helps to activate it. As such, architectural education is of paramount importance not only for educating future designers of buildings but also to prepare students for active cosmopolitan citizenship. It is of the utmost importance to educate future architects who can contribute new perspectives and new stories of what architecture is and can do, architects who can enact new societal agencies necessary to face and respond to the present grand challenges and those yet to come., Nordic Baltic Academy of Architecture Iceland University of the Arts University of Iceland

This thesis explores the meaning of medicine and considers ethical challenges that arise when medicine's limits are tested as it enters new grounds. The methodology and argumentation used in the thesis can be described as a two-step process. In the first part, the author investigates three ethical examples representing current controversies on the limits of medicine. This is done in three peer reviewed articles. In the second part the focus of the discussion is on common themes visible in all of the three articles. By paying special attention to these themes important elements of the papers are teased out and the argumentation for them strengthened. Through this reflection it is possible to gain a deeper understanding of what medicine is and ought to be. The three examples that are used to throw light upon medicine’s expansion are surrogacy, obesity, and fetal diagnosis. These examples were chosen mainly because they demonstrate this expansion and have all been in public debate in Iceland in the last decade. They have mainly been approached and discussed as medical issues. In three peer reviewed articles, these categorizations are questioned and the constructional forces in society are investigated to determine how they influence medicine's limits. The second part of the thesis is an ethical reflection upon the discussion of the three key examples in the articles. When this discussion is investigated further, four common themes appear that reveal how medicine has the potential to be oppressive, especially toward already stigmatized and marginalized patients. In the second part, the research question is, “When medicine enters new grounds, as described in the articles, it can deviate from its ends and inherent values. What characterizes this deviation and how can that knowledge be used to interpret the meaning of medicine?” The four themes that are common to the key examples in the articles show how medicine can deviate from its ends and inherent values. The first theme shows how the medical description of the disease and the diagnosis gain a separate existence without a clear connection to the patient's experience. This diverging dichotomy undermines the patient's humanity as he is no longer at the center of the doctor’s attention. The second theme shows how overemphasis on biomedical science can cast a shadow on the patient as a human being. As a consequence, it enforces the tendencies described in the first theme and makes the patient more vulnerable. The third theme regards the voices of people in marginalized positions. It shows how they are especially vulnerable towards trends in medicine that can undermine their humanity. The fourth theme is on social justice. It reveals the importance of viewing the patient relationally. If that is not done, medicine can lead to oppression and therefore social justice in health care is not respected. Investigation of the themes above shows that they are interconnected. They reveal medicine as an endeavor with inherent uncertainty, unavoidable power imbalance, and finally, the dynamic core concept of “disease” that will never be accurately defined. These “ontological characteristics” of medicine make the harm described above prone to happen. It is, therefore, important to recognize these processes, described under the themes, in order to avoid them from causing harm to patients and groups of people. It is necessary to ask how to address these processes that may lead medicine away from its ends and inherent values and ask how can we use that knowledge to interpret the meaning of medicine. Here, an interpretation of medicine as being three dimensional, i.e. based on science, with a clear vocation and inherent values, is proposed. Each dimension is described and the investigation of the themes is used to gain a more concise understanding of the meaning, ends, and inherent values of medicine. This approach, firstly, underlines the importance of a holistic view of medicine where its ends and inherent values are not marginalized. Secondly, the three dimensional model is introduced to argue for the importance of guarding a common core of medicine which can be referred to as a frame of reference in medicine's progress., Þessi ritgerð rannsakar merkingu læknisfræðinnar og beinir sjónum að siðferðilegum álitaefn-um sem vakna þegar læknisfræðin fer inn á ný svið og það reynir á mörk hennar. Aðferðafræðin og rökfærslan í ritgerðinni er sett fram í tveimur hlutum. Í fyrri hluta rannsakar höfundur þrjú siðferðileg dæmi sem varpa ljósi á núverandi umræðu um mörk læknisfræðinnar. Þessi umræða birtist í þremur ritrýndum greinum. Í síðari hluta ritgerðar er umfjöllunin um þessi þrjú dæmi í greinunum, skoðuð saman, hún yfirveguð og endurmetin. Með því að skoða sérstaklega hvað er sameiginlegt í umfjöllun um öll þrjú dæmin má setja fram fjögur þemu. Rannsókn á þeim dýpkar skilning á mikilvægum þáttum sem fjallað er um í greinunum og varpar betra ljósi á það hvað læknisfræði er og hvað hún ætti að vera. Dæmin þrjú sem notuð eru til að varpa ljósi á útþenslu læknisfræðinnar eru: staðgöngumæðrun, offita og fósturgreiningar. Þessi dæmi voru valin þar sem þau hafa öll verið fyrirferðarmikil í opinberri umræðu á Íslandi síðastliðinn áratug. Þar voru þau skilgreind og ávörpuð sem læknisfræðileg álitamál. Í þremur ritrýndum greinum er þessi flokkun dregin í efa og jafnframt rannsakað á hvern hátt samfélagsleg öfl móta læknisfræðina og mörk hennar. Í síðari hluta ritgerðar eru ofannefndar þrjár greinar yfirvegaðar saman til að greina hvað þær eiga sameiginlegt. Þessi athugun sýnir að í öllum þremur lykildæmunum sem greinarnar fjalla um má sjá fjögur sameiginleg þemu, sem afhjúpa hvernig læknisfræðin getur aukið á kúgun hópa sem þegar glíma við jaðarsetningu og stimplun. Rannsóknarspurningin í síðari hluta ritgerðar er: Þegar læknisfræðin fer inn á ný svið, eins og lýst er í greinunum, getur hún vikið frá tilgangi sínum og innri gildum. Hvað einkennir þessar breytingar og hvernig getur sú þekking verið hjálpleg til að túlka merkingu læknisfræðinnar? Þemun fjögur sem sjá má í öllum lykildæmunum sýna hvernig læknisfræðin getur fjarlægst tilgang sinn og innri gildi. Fyrsta þemað fjallar um það hvernig sjúkdómsgreiningin og læknisfræðileg lýsing á sjúkdómnum öðlast sjálfstæða tilvist án skýrra tengsla við upplifun sjúklingsins. Sú tvíhyggja og það bil sem myndast á milli þessara þátta grefur undan mennsku sjúklingsins þar sem athygli læknisins beinist ekki fyrst og fremst að sjúklingnum sjálfum heldur fremur að sjúkdómnum sem einangruðu fyrirbæri. Undir öðru þemanu er rakið hvernig ofuráhersla á vísindi getur varpað skugga á mennsku sjúklingsins. Það eykur þær tilhneigingar sem lýst er í fyrsta þemanu og gerir sjúklinginn enn berskjaldaðri. Í þriðja þemanu er röddum jaðarsetts fólks lýst. Þar er bent á hvernig sjúklingar í jaðarsettri stöðu verða sérstaklega berskjaldaðir fyrir þeim straumum innan læknisfræði sem geta grafið undan mennsku þeirra. Fjórða þemað fjallar um félagslegt réttlæti. Þar er bent á mikilvægi þess að skoða sjúklinginn aðstæðubundið til að hindra kúgun og standa vörð um félagslegt réttlæti í allri læknisþjónustu. Við rannsókn á þessum þemum má sjá að þau tengjast öll innbyrðis. Ennfremur afhjúpa þau að læknisfræðin fæst við hluti sem aldrei eru fyllilega fyrirsjáanlegir, hún inniber óhjákvæmilega valdamismunun og byggir á óljósri kjarnahugmynd, þ.e. sjúkdómi, sem aldrei verður skilgreind nákvæmlega. Þessi eðliseinkenni læknisfræðinnar gera þann mögulega skaða sem lýst er í umræðunni um þemun ávallt yfirvofandi. En einmitt þess vegna er þekking á þeim ferlum sem þar er lýst mikilvæg til að geta fyrirbyggt þann mögulega skaða sem læknisfræðin getur valdið sjúklingum og tilteknum hópum fólks ef ekki er brugðist við. Þegar því hefur verið lýst hvernig læknisfræðin getur fjarlægst tilgang sinn og innri gildi er hægt að spyrja hvernig sú þekking geti gagnast til að túlka merkingu læknisfræðinnar. Hér kynnir höfundur þríhliða sýn á læknisfræðina þar sem henni er lýst þannig að hún grundvallist á vísindum, byggist á köllun og hafi sterk innri gildi. Sérhverju þessara sjónarhorna er lýst og umfjöllun um þemun er notuð til að fá dýpri skilning á merkingu, tilgangi og innri gildum læknisfræðinnar. Þessi þríhliða sýn dregur í fyrsta lagi fram mikilvægi þess að sjá læknisfræðina í víðara ljósi þar sem tilgangi hennar og innri gildum er ekki ýtt til hliðar. Í öðru lagi er þessi þríhliða sýn sett fram til að rökstyðja mikilvægi þess að standa vörð um sameiginlegan kjarna læknisfræðinnar sem vísa má til sem viðmiðs þegar lagt er mat á framþróun hennar.

This dissertation focuses above all on Clemente Rebora’s epistolary: that of 1916, 1920-1923 and 1913-1914 respectively. In Chapter I, the analysis concerns the period, following a war accident and its very serious consequences on his psychophysical health, of Rebora’s return home from the battle front. He develops a particular condition of anxiety that causes him to abandon creative and public writing. The scrutiny of several letters that Rebora writes in 1916 shows how they seem to be endowed with a sort of metapsychical power and would have the purpose of guarding and protecting from death the addressees who still fight in the trenches (in particular his brother Piero and his friend Angelo Monteverdi). The psychological attitude that Rebora assumes in this period towards “private” writing will also tend in the future to make him consider literary work, in particular poetry, less and less important. In the second period taken into consideration (about 1920-1923), corresponding to Chapter II, Rebora’s approach to oriental disciplines (yoga and Buddhism) and his in-depth studies of the works of Giuseppe Mazzini is investigated. In 1922-1923 Rebora publishes the translation and commentary of Gogol’s The Overcoat, the translation and commentary of the anonymous Indian short story Gianardana and the collection of nine poems that make up the Canti anonimi. A cross-comparison has been made between letters and commentaries and between commentaries and poems with a double purpose: to clarify, on the one hand, the ideological and political position of Rebora, who in this period develops Mazzini’s idea according to which humanity is entering a “new era” of collective faith; on the other hand, to provide a non-traditional critical interpretation of Dall’imagine tesa, the most representative and even most debated lyric of Canti anonimi. In Chapter III, the epistolary from the period immediately following the publication of Rebora’s first poetry collection (Frammenti lirici, 1913) is read and analyzed above all from the morphological (syntactic-grammatical) point of view and compared with the stylistic features of the Frammenti lirici and with those of the four articles that Rebora writes for the cultural and literary journal «La Voce» in the same period. The formal analogies found in these three different textual genres allow the affirmation that in Rebora there is a sort of unitary “psychological etymology”, which on the level of linguistic construction seems to move the poet and the columnist, the lyrist and the intellectual in the same way. Chapter IV continues and integrates the analysis made in the previous chapter and compares the poetry of the Frammenti lirici with that of two other “new” and contemporary poets of Rebora, namely Piero Jahier and Giovanni Boine, in order to verify to what extent Rebora’s poetic language is actually original and how much it is rather emblematic of an era. The result of the survey confirms the prerogatives of originality of the Frammenti lirici’s poetry, and also highlights in it higher standards of spontaneity than that found in the lyrics of the other two poets.

The goal of the current study is to throw light on a rather neglected part of Icelandic literary and cultural history: Imagery in early Icelandic hymn poetry. More specifically, it is an investigation into the poet Ólafur Jónsson á Söndum’s (c1560–1627) use of imagery. Martin Luther’s thoughts on language and use of linguistic figures or imagery (chapter 4) are taken as a starting point for the analysis. With this historical point of departure the aim is twofold: firstly to provide an account of the theology of Ólafur Jónsson as seen through the imagery. Secondly, to gain knowledge of how the imagery contributes to the effect of the poems. Chapters 2 and 3 serve as an introduction to the main study by adressing the cultural and historical context of the authorship of Ólafur Jónsson, leading the reader to the main subject of the dissertation. These two chapters contain a thorough description of the historical settings of the authorship with special emphasis on the cultural and educational structures in play. The poet himself is presented to the reader with a short biography. An overview over the transmission of his work is given, along with a short outline of the poetry as it appears in the material. This is followed by a theological examination of imagery in chapter 5. The examination is limited to the imagery from four specific, but theologically very central topics: the anthropology, the idea of God, the understanding of salvation and the powers of evil. The imagery excerpted from the corpus of song texts is discussed in detail based on relevant parts of the theology of Martin Luther as found in his most central writing. In chapter 6, the material is examined in three different ways, showing the imagery in interaction with the reader. In the first section, three verses from an exegetic song on Luke vii. 36–50 are discussed in some detail. The following section presents an analysis of Ólafur’s use of images from the realm of nature. The chapter concludes with an analysis of the imagery of a whole song text. The dissertation also contains text and translation into Danish of two central song texts, Sjálfur Guð, drottinn sannleikans and Sterkur himnanna stýrir, as well as a textual edition of the biography of Ólafur Jónsson by the reverend Magnús Snæbjarnarson., Helsta markmið þessa rannsóknarverkefnis er að varpa ljósi á lítt kannað svið íslenskrar bókmennta- og menningarsögu: myndmál í elsta sálmakveðskap á íslensku, nánar tiltekið notkun myndmáls í kveðskap vestfirska skáldsins sr. Ólafs Jónssonar á Söndum (um 1560–1627). Rannsóknin tekur formlega mið af (4. kafli) hugmyndum Marteins Lúthers um tungumálið og myndrænt tungutak. Á þeim sögulega grunni er tilgangurinn fyrst og fremst (A) að varpa ljósi á hvernig skáldið tjáir guðfræði sína með myndrænu orðalagi og ennfremur (B) að kanna hvernig myndmálið á þátt í að auka áhrifamátt skáldskaparins. Til að leggja grunn að rannsókninnni er í 2. og 3. kafla gerð grein fyrir hinu menningarlega og sögulega samhengi sem leiðir lesandann að efninu sem tekið er fyrir í köflunum sem á eftir fara. Lýst er þeirri menntun sem Ólafur Jónsson hlaut og þeim menningarlega bakgrunni sem hann lifði og hrærðist í. Æviferill hans er rakinn og gefið er yfirlit yfir varðveislu verka hans í handritum og loks fjallað almennt um það sem helst einkennir þann kveðskap sem tekinn er fyrir í ritgerðinni. Til að svara fyrri spurningunni (A) sem rædd er í 5. kafla er efnið takmarkað við nokkur guðfræðileg meginatriði: mannskilninginn, guðshugtakið, hjálpræðiskenninguna, og loks hin illu öfl. Þessi atriði eru tekin til athugunar lið fyrir lið út frá samsvarandi þáttum í guðfræði Lúthers eins og hún birtist í nokkrum helstu ritum hans. Seinni spurningunni (B) er reynt að svara í 6. kafla með því að nálgast efnið á annan hátt í þeim tilgangi að sýna hvernig myndmálið virkar á viðtakandann. Þannig er í fyrsta lagi fjallað um hvernig Ólafur Jónsson notar þrjú mjög myndræn erindi til að leggja áherslu á meginatriði í einum sálmi, því næst er fjallað um hvernig náttúran er notuð á myndrænan hátt í þeim sálmum sem hér eru teknir fyrir. Og að lokum er gerð nákvæm grein fyrir notkun myndmáls í einum ákveðnum sálmi. Ritgerðinni fylgir að auki texti og þýðing á tveimur sálmum eftir Ólaf Jónsson, Sjálfur Guð, drottinn sannleikans og Sterkur himnanna stýrir; svo og kaflar úr æviágripi skáldsins eftir sr. Magnús Snæbjarnarson., Rannsóknasjóður Háskóla Íslands, Union Evangelischer Kirchen (under Evangelische Kirche in Deutschland).

Í Evrópu og Norður-Ameríku er árnýöld, og sérstaklega 17. og 18. öld, séð sem upphaf neyslubyltingarinnar (e. the consumer revolution), neytendasamfélags (e. consumer society) og umskipta frá varning úr sjálfsþurftarbúskap til neysluvarnings frá verslun. Á Íslandi er þetta tímabil hins vegar oft séð sem tími efnhagslegrar stöðnunar og almennrar fátæktar, hluti „niðurlægingartímabils“ milli dýrðar landnáms- og þjóðveldisalda og ríkidæmis hins sjálfstæða Íslands eftir lok seinni heimstyrjaldar. Þessi sýn er á skjön við algenga evrópska sýn á þetta tímabil og þessi ritgerð mun kanna togstreituna milli hinnar íslensku hugmyndar um „niðurlægingartímabilið“ og hinnar hnattrænu hugmyndar um efnahagslegan vöxt og neyslubyltingu, og hvor sýn nær betur utan um aðstæður á Íslandi á árnýöld. Þetta mun vera gert með fornleifafræðilegum rannsóknum, sem kanna hvort 17. og 18. aldar Ísland getur talist neyslusamfélag eða á leið að verða slíkt samfélag. Markmiðið er að einblína á tvo flokka efnismenningar sem höfðu tengsl við neysluvarning; þ.e. tóbakspípur úr leir og leirker. Hingað til hafa aðeins örfáar rannsóknir á krítarpípum og leirkerjum farið fram á Íslandi og þær rannsóknir sem hafa verið gerðar hafa einbeitt sér að verslunar tengslum með rannsóknum á uppruna þessara gripa og nýtingu þeirra til tímasetninga. Aðalmarkmið þessarar ritgerðar er, ólíkt fyrri rannsóknum, að kanna tilvist og fjölda þessara gripa í fornleifafræðilegu samhengi á 17. og 18. aldar Íslandi, athuga hvernig og hvenær þeir koma inn í íslenska fundaflóru og hvernig þeir dreifast eftir félagslegri og efnahagslegri stöðu og aðgang að marköðum. Þau neyslumynstur (e. consumption profiles) sem verða til úr þessum rannsóknum verða borin saman við neyslumynstur frá Norðvestur Evrópu. Þessi mynstur verða einnig nýtt til að nálgast skilning á þýðingu og nýtingu lúxusvarnings á Íslandi og hvort, og að hvaða leiti, hugtökin neyslubyltingin og neyslusamfélag eru eiga rétt á sér á þessum tíma á Íslandi eða hvort það eru aðrar leiðir til að skilja slíka neyslu., In Europe and North America, the Early Modern Period – or more specifically the 17th and 18th centuries – are characterised as seeing the consumer revolution, the rise of consumer society and consumer goods replacing a more subsistence-based approach. In Iceland, however, that same period has been seen as a time of economic stagnation and material impoverishment, a part of a ‘Dark Age’ between the glory of the Icelandic Commonwealth and Settlement Periods and the affluence of an independent post-Second World War Iceland. This view places Iceland at odds with much of Europe and this thesis will explore the tension between these views of a local ‘Dark Age’ trajectory and the global trajectory of economic growth and consumer revolution, questioning whether either view properly captures the specific conditions of Iceland in the Early Modern Period. This will be achieved through the study of archaeological data, addressing issues of whether Iceland in the 17th and 18th centuries can be considered to have been or become a consumer society. The objective is to focus on two categories of material culture which had a connection to consumer goods; clay tobacco pipes and pottery. Previously, only a small handful of studies have been done on the subjects of pipes and pottery in Iceland but these have been primarily focused on revealing trade relations in the form of provenancing and on the objects as markers for dating. The primary goal of this thesis, however, is to explore the relative presence and frequency of these goods in archaeological assemblages in Iceland from the 17th and 18th centuries, examine how and when they enter Icelandic assemblages, and how they spread through Icelandic society by socio-economic standing and market acces. These consumption profiles will be compared and contrasted to consumption profiles from sites in north-western Europe. These patterns will also be used in seeking to understand the local meanings and uses of these luxury goods in Iceland and in what ways the notions of a consumer revolution or consumer society has relevance or whether there are other ways to view such consumption., Rannís

This compilation thesis is situated at the intersection of the scholarly fields of medieval masculinities and the bioarchaeology of identities. The aim is to explore bodily aspects of medieval masculinities through the analysis of human skeletal remains from two medieval monastic sites, the Augustinian monastery Skriðuklaustur in Iceland (1493-1554), and the Dominican priory in Västerås, Sweden (1244-1528). A total of 461 individuals were analysed, using standard osteological methods (Buikstra and Ubelaker, 1994). Theories of masculinities have been developed with reference to modern gender relations, but scholars have found them relevant to medieval contexts (e.g. Beattie and Fenton, 2011; Hadley, 1999; Hodgson et al., 2019; Karras, 2003; Kiefer, 2009; Lees et al., 1994; Murray, 1999; Thibodeaux, 2010). They have to be applied with caution, however, as medieval society and gender relations differ in many ways from their contemporary equivalents (Fletcher, 2011; Karras, 2003:9-10). Connell’s (2005) definition of masculinity as a configuration of gender practices has been used in the thesis. Defining masculinity as a form of practice enables a bioarchaeological approach. The skeleton is plastic, and so enactments of masculinity can leave identifiable marks (Sofaer, 2006), such as specific patterns of entheseal changes, joint disease or trauma. The four case studies in the thesis address the topics of diet, physical violence, performance in battle, and ability and appearance. The results indicate similarities and mutual influence between different masculinities, but also differences that could be detected through osteological analysis. The carbon and nitrogen stable isotope analysis of a sample of sixteen males and six females buried in Västerås revealed no significant differences in diet between the sexes, between adults and children (represented by dentin samples from the second molar), or between males of higher and lower status. The results suggest that fresh water fish were an important part of the diet, and that both clerics and laity took part in religious fasting (Paper I). There was a significant difference in patterns of weapon-related trauma, however. Lay males were more exposed to trauma than clergy and females. This particularly applied to males of high social standing, and those with battle experience (Paper II). There were also individual differences in gender performance, and some individuals may have transgressed the norms of ideal behaviour, such as ignoring rules of fasting or attacking defenceless victims. At the same time as the body is shaped by enactments of gender, the way gender can be enacted is conditioned by the skills and abilities of the body. Changes in the body can result in changed gender practices, and a loss of ability could lead to a crisis of masculinity (Shilling, 2004). This is exemplified in Paper III, on warrior masculinity, by weapon-related trauma and the risk of losing the ability to perform in battle, and in Paper IV, on clerical masculinity, through antemortem tooth loss and the risk of becoming irregular due to altered appearance and speech impairments., 2013 University of Iceland Research Fund (research grant) 2013 Berit Wallenberg Foundation (grant for scientific analysis) 2013 Västerås stad (grant for scientific analysis) 2014 University of Iceland, Travel Grants of the Research Fund (travel grant) 2015 Berit Wallenberg Foundation (grant for scientific analysis) 2016 Västerås stad (grant for scientific analysis) 2018 Berit Wallenberg Foundation (grant for scientific analysis) 2018 Västerås stad (grant for scientific analysis) 2019 Helge Ax:son Johnson foundation (research grant) 2019 Letterstedtska (travel grant) 2019 Icelandic Research Fund, through the Disability before Disability project (travel grant) 2021 University of Iceland School of Humanities Education Fund (research grant)

Globalization and technological development contribute to an increased demand for English skills in daily recreational activity in Iceland. This phenomenon, and a steadily growing exposure, has changed the status of English in Iceland from being a foreign language towards being closer to a second language (Birna Arnbjörnsdóttir 2007). This study aims to explore 4th-grade students’ attitudes towards English and examine which contributing factors affect their motivation for learning English, specifically learning English vocabulary. Four research questions explore the relationships between context-specific variables and whether gender or onset of instruction affects context-oriented English use or vocabulary size. The study used a quantitative method approach. First, a survey was administered based, on the one hand, on Dörnyei’s “L2 Motivational Self-System” (2005) and, on the other hand, seven context-specific factors. These are TV/Music, Computers, Education, Peers, Family, Texts and Lingua Franca. Secondly, two vocabulary tests were administered to determine students’ lexical knowledge at the onset of formal English instruction; a Yes-No test and a VKS test measured students’ vocabulary size and dimension of knowledge. Participants were 378 primary school students in the 4th-grade (190 girls and 188 boys). The quantitative methods of analysis of the survey responses and vocabulary tests include descriptive statistics, factor analysis, and stepwise multiple regression analysis to examine the relationship between motivating factors, English context-based exposure, and vocabulary test results. The study's findings are that the participants’ vocabulary knowledge is acquired largely extramurally and is motivated by a need to use English during leisure time in their daily lives. Additionally, the results indicate that the children in this study visualize how and where they need to use English in the future., Ágrip Hnattvæðing og tækniþróun í samskiptum kalla á aukna enskukunnáttu í daglegu lífi á Íslandi. Ljóst er að enskuáreiti í daglegu lífi Íslendinga er mikið. Því hefur staða ensku á Íslandi breyst úr því að vera erlent tungumál, sem var aðallega kennt í skólum, í að vera líkara öðru tungumáli sem lærist bæði innan og utan skóla (Birna Arnbjörnsdóttir, 2007). Rannsóknin sem greint er frá hér skoðar viðhorf til ensku og enskunotkun íslenskra barna við upphaf formlegrar enskukennslu í 4. bekk og áhrif þessara þátta á orðaforðaþekkingu þeirra og hvata til að læra ensku. Rannsóknarspurningarnar leitast við að skoða tengsl milli enskuáreitis og enskunotkunar í umhverfi barnanna og stærð orðaforða þeirra, en einnig að skoða áhrif kyns og upphafs enskukennslu á orðaforða þátttakenda. Fyrst var lögð fyrir spurningakönnun um hvata barnanna til námsins sem er byggð á hvatakerfi Dörnyei „L2 Motivational Self-System” (Dörnyei, 2005). Könnunin beinir sjónum að m.a. hvort og þá hvernig sjö umhverfisþættir, Sjónvarp/tónlist, Tölvur, Menntun, Vinir, Fjölskylda, Textar og Samskipti (Lingua Franca), hafa áhrif á enskan orðaforða barnanna. Tilgangurinn var að kortleggja hvaðan börnin lærðu enskan orðaforða. Síðan voru lögð fyrir tvö orðaforðapróf sem meta grunnþekkingu og vídd þekkingar við upphaf formlegs náms í ensku í grunnskóla. Þátttakendur voru 378 nemendur í 4. bekk grunnskóla haustið 2010 (190 stúlkur og 188 drengir). Megindleg greining á könnunum og prófum var framkvæmd með lýsandi tölfræði, greiningu á áhrifum umhverfisþátta auk raðbundnar fjölbreytu-aðhvarfsgreiningar til að skoða tengsl umhverfisþátta, notkunar og orðaforðaþekkingar. Niðurstöður benda til að orðaforði nemenda kemur að mestu leyti úr daglegu umhverfi utan skóla og er tengdur áhugasviði þeirra. Niðurstöður sýna einnig að þessi 9 ára börn átta sig á nauðsyn þess að læra ensku til framtíðarnotkunar í skóla og við lestur. Þetta eru svið þar sem enska var almennt ekki notuð þegar rannsóknin var framkvæmd. Það að börnin gera sér grein fyrir því að þau ættu að kunna að nota ensku í skóla og við lestur bendir til að þau túlka framtíðarhlutverk enskunnar og notkun þess sem veigarmikinn hluta af námi og lífi þeirra út frá hagnýtu sjónarhorni.

Ágrip: Í rannsókninni Mál á mannsævi er sjónum beint að tilbrigðum í íslenskum framburði, nánar tiltekið eftirtöldum fjórum pörum þar sem fyrrnefnda afbrigðið er sjaldgæfara á landsvísu og útbreiðsla þess að mestu tengd afmörkuðum landsvæðum: Harðmæli/linmæli, raddaður/óraddaður framburður, hv-/kv-framburður og skaftfellskur einhljóðaframburður/tvíhljóðaframburður. Þróunin er skoðuð frá ýmsum hliðum og markmiðið í senn að kanna hvaða breytingar hafa orðið á tíðni og dreifingu landshlutabundnu afbrigðanna á kjarnasvæðum sínum allt frá fyrri hluta 20. aldar og hvernig mál einstaklinga hefur þróast yfir æviskeiðið og varpa um leið almennu ljósi á málbreytingar. Efniviðurinn samanstendur af þremur framburðarrannsóknum sem unnið var að á 70 ára tímabili. Tvær þær fyrri, rannsókn Björns Guðfinnssonar á 5. áratug 20. aldar og RÍN, Rannsókn á íslensku nútímamáli, frá 9. áratugnum, voru viðamiklar. Þær bjóða upp á ítarlega athugun á þróun tilbrigðaparanna á þessu skeiði, ekki síst vegna þess að grannskoðun á gögnum Björns leiddi í ljós að niðurstöðurnar má túlka á nákvæmari hátt en hingað til hefur verið unnt. Þróunin er skoðuð í ljósi málfræðilegra einkenna breytileikans, viðhorfa til afbrigða, sem könnuð voru sérstaklega í tengslum við rannsóknina og þróunar samfélagsins. Þannig er leitast við að skyggnast víða eftir skýringum. Vinna hófst við síðustu rannsóknina árið 2010, RAUN, Málbreytingar í rauntíma í íslensku hljóðkerfi og setningagerð. Með henni er hægt að varpa ljósi á framhald fyrri þróunar, en að nokkru leyti verður sú mynd grófari en á fyrra skeiðinu. Á hinn bóginn býður RAUN upp á svokallaðan rauntímasamanburð því að einstaklingar sem tóku þátt í henni voru áður meðal þátttakenda í fyrri rannsóknum. Elsta fólkið skiptir tugum og í fjölbreyttu úrvali rauntímarannsókna er fáheyrt að svo stór hópur hafi tekið þátt í rannsóknum sem spanna jafnlangt tímabil. Efniviðurinn er nýttur til að skoða málþróun yfir æviskeiðið frá ýmsum sjónarhornum og leita svara við spurningum sem snúa að þessum tilteknu framburðarafbrigðum en hafa einnig almennara gildi. Spurt er hvort sum afbrigði frekar en önnur sæki á eða hörfi yfir æviskeiðið og hvort málfræðilegir þættir eða félagslegir geti átt hlut að máli. Um leið er leitast við að varpa nokkru ljósi á eðli slíkra ævibreytinga, hversu móttækilegt málkerfið sé fyrir breytingum á fullorðinsárum og hvaða kraftar séu þar að verki. Af þessu má ráða að engin ein tilgáta eða sýn á málfræði og málbreytingar ræður ferðinni í rannsókninni, en það er ekki síst markmiðið að sýna fram á mikilvægi þess að einskorða sig ekki við þröngt sjónarhorn. Þá er sérstaklega horft til þess að félagsmálfræðingar og málkunnáttufræðingar hafa ekki að öllu leyti gengið í takt í rannsóknum sínum, viðhorfum og leit að skýringum á málbreytingum. Hér er róið á mið beggja þessara hópa, reynt að tvinna saman frekar en skilja að. Af þessum sökum er víða komið við í fræðilegri umfjöllum um málbreytingar, stiklað á stóru frekar en að kafa djúpt í einstök atriði. Þannig fæst mynd af víðfeðmi þessa rannsóknarsviðs þó að margra þátta sé ógetið., The research project Mál á mannsævi (“Language in a lifetime”) focuses on the development of four variables or pairs of phonological variants in Icelandic, where one member of each pair is regional. There are two variants from North Iceland, so-called hard speech (“harðmæli” in Icelandic) which is characterized by aspirated stops after a long vowel in words like api, [a:pʰɪ] (‘monkey’), aka, [a:kʰa] (‘drive’), éta, [jɛ:tʰa] (‘eat’), which contrasts with soft speech (“linmæli”), lacking such aspiration. Then there is voiced pronunciation (“raddaður fram-burður”) with voiced sonorants before an aspirated stop in forms like hempa, [hɛmpʰa] (‘cassock’), vanta, [vantʰa] (‘need’), hjálpa, [çaulpʰa] (‘help’). In voiceless pronunciation (“óraddaður framburður”) the sonorants are unvoiced and the stops unaspirated. The variants soft speech and voiceless pronunciation are used by the majority in Iceland. From the south-eastern region there are also two variants. The hv-pronunciation (“hv-framburður”) in words like hvalur, [xa:lʏr̥] (‘whale’) has a voiceless velar fricative [x] in initial position, as opposed to the more common kv-pronunciation (“kv-framburður”) with [khv] in this position. Then there is the monophthongal pronunciation (“skaftfellskur einhljóða¬framburður”) which is a traditional name for long vowels in words like bogi, [pɔ:jɪ] (‘bow’), stigi, [stɪ:jɪ] (‘ladder’), as opposed to the more common diphthongal pronunciation (“tvíhljóða¬framburður”). The development of these variables is examined from different points of view. The descriptive goal is to find out how the frequency and distribution of each regional variant has changed since the first half of the 20th century. The theoretical goal is twofold: To determine the effect of the different forces that can influence linguistic changes in a speech community and to shed a general light on language change in individuals during their lifespan. The materials consist of three studies on pronunciation that were conducted over a 70-year period. The first two – a study by Björn Guðfinnsson in the 1940s, and Research on Phonological Variation in Modern Icelandic (acronym: RÍN, “Rannsókn á íslensku nútímamáli”) from the 1980s – were extensive. They offer detailed information on the development of the variables, especially because an examination of Guðfinnsson’s data has revealed that the results can be interpreted more accurately now than was previously possible. The development is studied by focusing on the different linguistic characteristics of the variants on the one hand and by examining sociolinguistic and social factors such as speakers’ attitudes towards the variants and the varying developments of the society in the relevant areas on the other. Thus, the study considers a broad range of internal and external factors in formulating an explanation. Work began on the last study in 2010, Linguistic Change in Real Time in the Phonology and Syntax of Icelandic (acronym: RAUN, “Málbreytingar í rauntíma í íslensku hljóðkerfi og setningagerð”). With this addition to the earlier studies we can see the continuation of previous developments, but in some ways that image will be less clear than in the earlier period. However, RAUN offers so-called real-time analysis because individuals who participated in it were previously among the participants in Guðfinnsson’s study and/or RÍN. This material is used to view language change over the course of a lifetime from various perspectives and answer questions regarding these pronunciation variants but also has a more general value. The question is why some of the regional variants recede faster than others in the course of a lifetime. To what extent are linguistic factors and to what extent are social forces involved? Thus, the study seeks to shed some light on the nature of such lifetime changes, how responsive the language system is to changes in adulthood, and what forces are at work. Because of this broad perspective, no single hypothesis or model of language change guides the journey in the study, and an important goal is to demonstrate the importance of not confining yourself to a narrow perspective. Underlying is the view that some kind of a bridge is needed between sociolinguists and generativists as they often use very different methods in their research and search for clarification of linguistic change. For this reason, the theoretical discussion about language change is wide-ranging, covering many topics, rather than delving deeply into a narrow area. We then gain a view of the breadth of this field of research, even though many factors go unmentioned. The conclusions of the study are multifarious. One can, for example, detect an interesting concordance between urbanisation and economic development on the one hand and dialectical changes on the other, particularly in northern Iceland where these links could be studied in detail. The study also revealed an unexpected development of hard speech in later years, and there is an argument that the social status of this variant has changed or is changing. This local variant is fading but at the same time shows signs of strengthening during a lifetime in much the same way as “clear speech” (skýrmæli). Then it is argued that lifespan changes are more frequent earlier in life and that linguistic factors can influence the diffusion of language change. An important result is the fact that the coexistence of two variants of the same variable can have different effects on the linguistic environment depending on the nature of their differences. In some instances the differences are arguably rule-governed or regular, e.g. the difference between the voiced and voiceless pronunciation of the sonorants in words like hempa, vanta and hjálpa mentioned above. In other cases the differences are lexical, as the difference between the hv-and kv-pronunciation of words like hver ‘geyser’, where the kv-pronunciation makes hver homophonous with kver ‘booklet’, creating a confusing linguistic environment for those acquiring language in an area where both hv- and kv-pronunciaion exist. This difference in linguistic environment can lead to one change being more resilient than another for both new generations and adult speakers, or even for one of the groups and not the other. The general conclusion of the thesis is therefore that the diffusion of language change is subject to both social and linguistic forces, which sometimes amplify one another.

Í rannsókninni, sem ritgerð þessi byggir á, er grafist fyrir um lífsþræði alþýðufólks sem myndi flokkast sem fatlað fólk í okkar samtíma. Það var gert með því að rýna í alls kyns opinberar heimildir, sem varðveittar eru á skjalasöfnum á Íslandi. Tímabilið sem rannsóknin nær til er 1770–1936 og fjallar um eitt hundrað og einn einstakling. Heimildir, sem urðu til hjá opinberum yfirvöldum eru margvíslegar og afar umfangsmiklar. Í þeim var leitað svara við því hvernig hið opinbera tungutak mismunandi heimilda speglar hversdagslíf einstaklinganna, líkamlega og félagslega stöðu þeirra, samhengi og tilfinningalíf. Leitað er fanga úr fórum sagnfræði og þá sérstaklega aðferðafræði einsögunnar (e. microhistory) og fötlunarfræði (e. disability studies) og einkum út frá sjónarhorni gagnrýninnar fötlunarfræði (e. critical disability studies). Hugmyndin er að samþætta þessi tvö fræðasvið því þannig mætti leitast við að draga fram á sjónarsviðið nær ósýnilega fatlaða einstaklinga úr íslenskri fortíð. Helstu atriðin, sem þarf að hafa í huga við slíka rannsókn, eru einstaklingarnir sjálfir, æviferill þeirra, hvað þeir lögðu til samfélagsins og viðhorf samfélagsins til þeirra. Kvillar sem hrjáðu þá skilgreina þá ekki í samhengi þessarar rannsóknar. Slík nálgun kemur úr smiðju fötlunarfræðinnar. Þar sem þeir eru ekki lengur á lífi þarf að beita ýmsum aðferðum einsögunnar til að nálgast þessar upplýsingar úr fortíðinni. Afrakstur rannsóknarinnar er settur fram í þremur áföngum. Í fyrsta lagi birtast einsögur allra einstaklinganna. Yrðingarnar, þ.e. umsagnir yfirvalda, gefa til kynna líkamlegt, andlegt og jafnvel tilfinningalegt ástand þeirra sem við sögu koma. Einnig er sjónum beint að sjálfum kvillunum. Þeir eru greindir með ýmsum tækjum samtvinnunar (e. intersectionality) til að greina margþætta mismunun gagnvart fötluðu fólki í íslensku samfélag. Niðurstaðan var sú að því minni og einfaldari sem kvillarnir voru og því betra skjól það sem einstaklingunum stóð til boða, því betra líf og samfélagslega samþykktara beið þeirra. Eftir því sem kvillarnir urðu flóknari og margfaldari og félagsleg staða verri, því hörmulegri var ævin. Vinnuframlag viðkomandi einstaklinga var það sem samfélagið beindi sjónum sínum að. Ef grunur var um leti eða einhvers konar aumingjadóm var stimplun samfélagsins afar harkaleg. Viðunandi vinnuframlag bjargaði þó engum frá samfélagslegri jaðarsetningu, áreiti eða einelti. Í öðru lagi eru greind ákveðin stef í sögunum, sem draga fram samfélagsleg úrræði eða úrræðaleysi gagnvart einstaklingunum. Í þriðja lagi er sjónarhorninu beint að ákveðnum einstaklingum með því að para tvo og tvo saman í tíu undirköflum. Þetta er gert til þess að draga fram andstæður og/eða hliðstæður í sögum þeirra og þá sértaklega valdaafstæður sem höfðu áhrif á líf fólksins. Helstu niðurstöður rannsóknarinnar eru þær að þessi aðferðafræði nær að draga fram heillega lífsþræði þessara einstaklinga. Þrátt fyrir að hver heimild um einstaklinginn virðist við fyrsta lestur ansi hlutlæg þá geta þær í sameiningu dregið fram upplýsingar um tilfinningalíf einstaklinganna, aðbúð þeirra og aðstæður. Þær varpa einnig ljósi á hversu lítið mátti út af bregða til þess að bærilegar aðstæður fatlaðs fólks breyttust í óbærilegar. Því má greina mikið álag á fólkið í mörgum þessara sagna. Slíkt ástand bendir til hægfara ofbeldis sem bæði beindist að einstaklingunum sjálfum og samfélaginu sem þeir voru hluti af. Varpað er ljósi á misnotkun valds gegn vanmáttugum einstaklingum. Valdbeitingin var margslungin og jafnvel menningarlega samþykkt þrátt fyrir að um refsiverða hegðun væri að ræða.

The dissertation addresses informal Icelandic writing practices in online communication, often referred to as computer-mediated communication (CMC). Specifically, the dissertation studies the linguistic practices of native Icelandic speakers on Facebook and seeks to gain insight on how the broader public evaluates such practices. Accordingly, the dissertation is influenced by linguistic research on language attitudes, superdiversity, and multilingualism in the context of digital environments. It is interested in the formal characteristics of Icelandic CMC and tries to explore what linguistic and semiotic resources users draw upon, how different communicative functions and contextual factors affect those choices, and how the users’ digital practices relate to language regard and linguistic ideology in Iceland. The dissertation comprises different investigations: First, a language attitudes study examines subconscious language attitudes toward informal language use in online environments. Second, the dissertation presents a detailed quantitative and qualitative corpus analysis of informal digital writing practices of Icelandic native speakers on Facebook. The research is especially relevant against the backdrop of changing linguistic practices among (young) Icelanders, not least in digital media, that contrast with Icelandic language ideology and that have raised concerns regarding a weakened status of Icelandic in digital environments., Verkefnið kannar málnotkun Íslendinga á netinu. Nánar tiltekið er fjallað um málnotkun í óformlegum samskiptum á Facebook með tilliti til tilhvata fólks í vali á tungumáli og málsniði, en einnig er hugað að viðhorfum málnotenda til óformlegrar málnotkunar á netinu. Markmið verkefnisins er að skoða hvaða leiðir málhafar nota til tjáningar á Facebook og af hverju. Í brennidepli rannsóknarinnar er form, hlutverk og félagsmálfræðilegt gildi íslensku í óformlegum netsamskiptum. Gerð er rannsókn á fjöltungumálnotkun (multilingualism) og ofurfjölbreytni (superdiversity) í netumhverfi sem og rannsókn á ómeðvituðum viðhorfum til breytileika í íslensku máli. Viðhorfskönnuninni á málnotkun á netinu er sérstaklega beint að óformlegri ritmálsnotkun á Facebook og er beitt aðlagaðri útgáfu „grímuprófsins” sem svo er kallað (matched-guise test). Meginrannsóknin á raunverulegri málnoktun Íslendinga á netinu beitir aftur á móti megindlegri og eigindlegri rannsókn á Facebook-færslum og byggir á hugmyndum og kenningum sem þróaðar hafa verið í rannsóknum á nýjum lestrar- og skriftarvenjum (new literacies) og í rannsóknum á notkun fleiri en eins tungumáls í ofurfjölbreytilegum félagshópum. Rannsóknin er sérstaklega tímabær í ljósi þess að breytingar virðast eiga sér stað um þessar mundir í málumhverfi og málvenjum meðal (ungra) Íslendinga, ekki síst í stafrænum miðlum, en það hefur vakið áhyggjur um veika stöðu íslenskunnar í stafrænu umhverfi., The Icelandic Research Fund (grant number 163110-052)

Ágrip Doktorsverkefnið er á sviði annarsmálsfræða og hagnýtra málvísinda og beinist að áhrifaþáttum í námi í opnum netnámskeiðum, eða svokölluðum massive open online courses (MOOCs), en með þeim er veittur opinn aðgangur að menntun á ýmsum fræðasviðum í háskólum víða um heim. Nánar tiltekið beinist rannsóknin að námi og kennslu annars máls í netnámskeiðum, svonefndum language MOOCs (LMOOCs). Hún fellur jafnframt undir svið tölvustudds tungumálanáms og -kennslu, eða computer assisted language learning (CALL). Alþjóðlegar rannsóknir á notkun MOOC-námskeiða hafa sýnt fram á að lítill hluti nemenda lýkur jafnan námskeiðum að fullu. Þetta hefur vakið upp áleitnar spurningar um gæði slíkra námskeiða, kennslufræðina og námsumgjörðina sem nemendum er sköpuð, ekki síst með tilliti til málakennslu og málanáms. Á það hefur einnig verið bent í þessu sambandi að hópur nemenda í netnámskeiðum af þessum toga sé margbrotinn, með ólík markmið, bakgrunn og námsþarfir sem taka verði mið af í umræðum um námsframvindu og virkni nemenda. Meginmarkmið rannsóknarinnar var að greina þætti sem gætu haft áhrif á framvindu (e. retention) í opnum netnámskeiðum og varpa ljósi á kennsluaðferðir og námsumgjörð sem gætu verið mikilvægur þáttur í að auka virkni og þátttöku nemenda í námskeiðum. Rannsóknin byggðist á gögnum frá nemendum á sjö netnámskeiðum Icelandic Online (IOL) í íslensku sem öðru eða erlendu máli en námskeiðin voru þróuð á vegum Háskóla Íslands. Þau eru sjálfstýrð og gagnvirk, ætluð fullorðnum og miðast þau við mismunandi færnistig í íslensku (A1–C1). Öll námskeiðin standa til boða í opinni námsumgjörð án endurgjalds og án stuðnings kennara en tvö þeirra eru jafnframt tiltæk gegn gjaldi og undir umsjón kennara, það er í blandaðri námsumgjörð og fjarnámsumgjörð. Rannsóknin er þríþætt og grundvallaðist á blandaðri rannsóknaraðferð. Stuðst var við a) megindleg gögn úr gagnagrunni IOL frá rúmlega 43.000 nemendum á öllum námskeiðum IOL, b) megindleg gögn úr spurningakönnun með lokuðum spurningum sem lögð var fyrir 400 nemendur á einu námskeiði auk c) eigindlegra gagna frá 174 nemendum á einu námskeiði sem aflað var með opnum spurningum í spurningakönnun. Í fyrsta hluta rannsóknarinnar, þar sem greind voru gögn úr gagnagrunni, var sjónum beint að því að kanna virkni, framvindu og námshegðun nemenda á námskeiðunum sjö og í mismunandi námsumgjörðum. Jafnframt var námsgreiningu (e. learning analytics) beitt til að varpa ítarlegu ljósi á brotthvarfsmynstur meðal þeirra sem luku ekki námskeiðum auk þess að veita innsýn í það hversu langt þeir fóru í námsefninu áður en þeir hættu. Í öðrum hluta rannsóknarinnar, þar sem stuðst var við spurningakönnun, var annars vegar leitað eftir viðhorfum nemenda sjálfra til sex þátta sem lúta að efnisinnihaldi og kennslufræði sem beitt er á námskeiðinu og hins vegar til fjögurra þátta sem varða stuðning kennara í tveimur námsumgjörðum. Kannað var hvort nemendur teldu þessa þætti mikilvæga til að hvetja þá áfram eða ekki og einnig hvort þeir hefðu áhrif á námsframvindu samkvæmt mælingum vöktunarkerfis (e. tracking system) IOL. Þannig voru mæld áhrif alls tíu námskeiðsþátta auk þáttar sem varðar upphaflegt markmið nemenda um þátttöku í námskeiðinu. Einnig voru áhrif lýðbreytna, aldurs og kyns, á framvindu skoðuð. Í þriðja hluta rannsóknarinnar var kallað eftir eigindlegum textagögnum frá nemendum sem annars vegar höfðu lokið námskeiði og hins vegar frá þeim sem höfðu haft það að upphaflegu markmiði að ljúka námskeiði en gerðu það ekki þegar upp var staðið. Þannig voru þeir sem höfðu lokið námskeiði beðnir um að lýsa því hvað hefði umfram allt orðið til þess að hvetja þá áfram allt til enda námskeiðs. Að sama skapi voru þeir sem luku ekki námskeiði beðnir um að tilgreina ástæður þess að upphaflegu markmiði um að klára það hefði ekki verið náð. Niðurstöður fyrsta hluta rannsóknarinnar, þar sem byggt var á gögnum úr gagnagrunni (n = 43.468), sýndu að hlutfall þeirra sem luku IOL-námskeiðunum alveg var lágt, það er 2,4 til 18,2% eftir námskeiðum og námsumgjörðum, sem samræmist niðurstöðum sambærilegra rannsókna á þátttöku í MOOC-námskeiðum. Mælikvarðinn sem var beitt í þessum hluta rannsóknarinnar miðaðist við það að nemendur hefðu farið yfir námsefnið allt til síðustu námsefnissíðu, en hvert IOL-námskeið felur í sér tugi efnissíðna og jafnvel mörg hundruð verkefni. Samkvæmt niðurstöðunum reyndust nemendur í blandaðri námsumgjörð líklegri til að ljúka námskeiði en nemendur í annars konar námsumgjörð. Greining á brotthvarfsmynstri í námskeiðunum, þar sem miðað var við hlutfall brotthvarfs á hverri efnissíðu í námskeiði, leiddi jafnframt í ljós að nemendur væru í sérstakri brotthvarfshættu á allra fyrstu stigum námskeiðs, sérstaklega í opinni sjálfstýrðri námsumgjörð. Einnig kom í ljós að margir nemendur höfðu klárað meginþorra námefnis, jafnvel 80 til 99% þess, þegar þeir hættu. Greining á heildarþátttöku nemenda í öllum námskeiðunum leiddi síðan á sambærilegan hátt í ljós að þeir sem höfðu greinst sem brotthvarfsnemendur í gagnagrunni IOL, samkvæmt fyrri skilgreiningu, höfðu í mörgum tilvikum lokið meirihluta námsefnis þegar þeir hættu. Þessar niðurstöður greiningar á gögnum úr gagnagrunninum gáfu tilefni til að endurskoða skilgreininguna á því hverja beri að telja brotthvarfsnemendur í opnum netnámskeiðum af þessum toga. Í tveimur síðari hlutum rannsóknarinnar var því litið svo á að nemendur sem hefðu lokið að lágmarki 80% námsefnis teldust hafa lokið netnámskeiðinu en hinir sem fóru skemur voru skilgreindir sem brotthvarfsnemendur. Niðurstöður í fyrsta hluta rannsóknarinnar gáfu einnig tilefni til að rýna nánar í námshegðun nemenda í beinum tengslum við námsefnið sjálft, þá hvort tilteknir námsefnisþættir eða námsumgjörð gætu skýrt hátt hlutfall brotthvarfs á tilteknum efnissíðum námskeiðs og lítið eða ekkert brotthvarf á öðrum. Niðurstöður úr öðrum hluta rannsóknarinnar, sem snúa að gögnum úr spurningakönnun (n = 400), sýndu í fyrsta lagi að 55–85% þátttakenda töldu alla kennslufræðiþættina sex eiga mikilvægan þátt í því að hvetja þá til þátttöku í námskeiðinu. Þær aðferðir sem beitt er í IOL að kynna ílag í smáum skrefum og bjóða upp á fjölþætt viðfangsefni og æfingar voru meðal þeirra þátta sem flestir töldu mikilvæga hvata. Þegar skoðað var á hinn bóginn hvort þættirnir sex hefðu áhrif á framvindu nemanna sýndi tenging gagna úr spurningakönnun við gögn úr gagnagrunni fram á jákvæða fylgni þriggja þáttanna og námsframvindu en ekki hvað varðar hina þrjá þættina. Þátturinn sem snertir kynningu ílags í smáum skrefum reyndist hafa tölfræðilega marktæk áhrif á námsframvindu í rannsókninni. Í öðru lagi kom í ljós að 50–90% þátttakenda í spurningakönnuninni (n = 64), sem höfðu verið í blönduðu námskeiði eða fjarnámskeiði, töldu alla fjóra þættina sem snerta aðstoð kennara eiga þátt í því að hvetja þá áfram. Þættir sem varða tímasetta áætlun kennara um yfirferð námsefnis í hverri viku og einstaklingsbundna aðstoð við nemendur voru þannig meðal þátta sem flestir töldu mikilvæga til að halda þeim við efnið. Við nánari skoðun á því hvort þessir fjórir þættir hefðu áhrif á framvindu nemanna í námskeiðinu sýndi tenging við gögn úr gagnagrunni fram á jákvætt samband allra þessara þátta og námsframvindu meðal nemenda í blandaðri námsumgjörð en ekki meðal þeirra sem voru í fjarnámsumgjörð. Í þriðja lagi sýndu niðurstöður fram á að íslenskunemar sækja námskeið í IOL með ólík markmið í huga. Um 57% þátttakenda (n = 226) höfðu haft í hyggju að taka fullt námskeið þegar þeir hófu nám en hinn hlutinn reyndist hafa áform um að fara eingöngu yfir hluta námsefnisins eða hafði óljós markmið. Þeir sem hófu nám með það í huga að ljúka námskeiðinu voru líklegri til að klára en hinir og reyndist þessi þáttur hafa tölfræðilega marktæk áhrif á námsframvindu í rannsókninni. Í fjórða lagi sýndu niðurstöður fram á áhrif aldurs á námsframvindu. Yngri hópar í rannsókninni voru líklegri til að ljúka námskeiði en þeir sem eldri voru. Þannig var sýnt fram á með línulegri aðhvarfsgreiningu að aldur hefði neikvætt forspárgildi með tilliti til framvindu. Kyn þátttakenda hafði hins vegar ekki áhrif á framvindu þátttakenda í rannsókninni. Í síðasta hluta rannsóknarinnar, sem grundvallaðist á eigindlegum textagögnum (174 nemar), leiddi þemagreining í ljós margvíslegar ástæður þess að nemendur luku námskeiði eða hættu áður en því marki var náð. Meginþemun sem greind voru með tilliti til þeirra sem luku námskeiðinu benda til þess að innihaldsríkt efni og kennslufræði í IOL, viljinn til að ná góðum tökum á markmálinu og einlægur áhugi á landi og tungu eigi mikinn þátt í því að hvetja nemendur áfram allt til enda námskeiðs. Í ljós kom einnig að nemendur í blandaðri námsumgjörð, sem er eini hópurinn í rannsókninni sem var í einingabæru námi í IOL, töldu sókn eftir einingum eiga stærstan þátt í því að þeir luku námskeiði. Hvað varðar hinn hópinn sem hafði ætlað sér að ljúka námskeiði en hætti benda meginþemun til þess að skortur á tíma til að helga sig náminu hafi fyrst og fremst komið í veg fyrir að þeir luku námskeiði. Einnig komu fram vísbendingar um að sumir brotthvarfsnemenda gætu hafa verið á röngu stigi með tilliti til færni í málinu sem hafi orsakað brotthvarf. Að auki sýndu gögnin að margir þeirra sem talist höfðu til brotthvarfsnemenda í rannsókninni reyndust enn vera virkir nemendur í IOL en höfðu valið að fara í gegnum efnið eftir eigin hentugleika. Þegar á heildina er litið sýna meginniðurstöðurnar fram á margvíslega þætti sem geta haft áhrif á virkni og framvindu nemenda í opnum netnámskeiðum og jafnframt kosti þess að beita blandaðri rannsóknaraðferð í rannsókn af þessu tagi. Með greiningu á gögnum úr gagnagrunni hefur í fyrsta lagi verið sýnt fram á gildi þess að rannsaka ítarlega námsferli nemenda í tengslum við námsefnið sem þeir nota, jafnt þeirra sem ljúka námskeiði og hinna sem gera það ekki. Auk þess hefur verið sýnt fram á kosti þess að netnámskeið búi yfir innbyggðu vöktunarkerfi sem veiti möguleika á að afla og safna rannsóknargögnum í gagnagrunn. Niðurstöðurnar benda í öðru lagi á mikilvægi þess að við þróun slíks tungumálanámsefnis á neti sé tekið tillit til kennslufræði annars máls, að það feli í sér innihaldsríkt og fjölbreytt námsefni sem miðist við þarfir fullorðinna og ólíkan námsstíl notenda, og að nýttir séu kostir margmiðlunar til að bjóða upp á gagnvirkt tölvustutt nám og kennslu. Í þriðja lagi benda niðurstöður til gagnsemi þess að nemendur fái notið stuðnings kennara og einstaklingsbundinna leiðbeininga í opnum netnámskeiðum. Með því að nýta spurningalista í rannsókninni til að kanna hug og reynslu notenda af kennsluefni og stuðningi kennara er jafnframt lögð áhersla á gildi þess að kalla eftir viðhorfum notenda sjálfra til námsefnis og námsumhverfis í heild. Ekki síst geta slík gögn ýtt undir endurbætur á námsefni og aukinn stuðning við nemendur. Að síðustu er með greiningu eigindlegra gagna sýnt fram á með rannsókninni að ólíkur hvati geti legið að baki málanámi og virkni þátttakenda og einnig að einstaklingsbundnir og ytri þættir geti skýrt brotthvarf nemenda úr námskeiðum. Með því að laða fram einstaklingsbundna sýn nemenda í rannsókninni hefur þannig verið varpað víðara ljósi á þá fjölbreyttu þætti sem geta haft úrslitaáhrif á virkni og þátttöku nemenda. Niðurstöðurnar í heild geta einnig verið leiðbeinandi fyrir fræðimenn um þróun opinna tungumálanámskeiða á netinu og gefið hugmyndir að frekari rannsóknum á þessu sviði., This doctoral thesis addresses the issue of commonly low retention rates in massive open online courses (MOOCs), and attempts to identify crucial factors that affect engagement and retention in language massive open online courses (LMOOCs). The study relied on data from learners in the open and free online program Icelandic Online (IOL), which provides self-guided online courses for second language learners, of which some are presented in different modes of delivery. This is a three-tiered, mixed-method study that relied on tracked retention data, survey data in correlation with tracking data, and qualitative data elicited through a survey. First, the tracked retention data on learners’ online behavior and progression throughout the courses came from approximately 43,000 learners in all IOL courses and delivery modes. Second, the survey study was based on data from 400 learners on their experiences of the course content as well as tutor support in one course, and the influence of these factors on student engagement and retention. Other motivational factors were also addressed in the survey, namely learners’ initial intent of course engagement and the influence of this factor on retention. The impact of participant demographics on student retention was also investigated. Finally, the qualitative data were elicited from 174 informants in one course through open questions included on the survey, to reveal learners’ own views regarding the factors that either drove them to complete the course or prevented them from completing it. Firstly, the findings of the tracking data analysis showed relatively low completion rates across all courses and modes of delivery, ranging from 2.4% to 18.2%, and that the blended learning modes were more effective in retaining learners as compared to other delivery modes studied. Furthermore, through the mining of these data and the use of learning analytics, the study identified a pattern of attrition among learners who did not complete courses to the very end, as well as a pattern of user engagement across all courses and modes. The analysis therefore provides detailed information on the timing of student attrition as well as the extent to which non-completers engaged with the course material. While the findings showed that students commonly drop out early on in these courses, they also revealed that learners may disengage towards the end of a course. These findings called for reevaluation of the previous frameworks that measure students’ attendance in MOOCs: Instead of defining course completion as 100% coverage of a course’s content in the follow-up survey studies, it was redefined as completion of 80% to 100% of a course’s content. The findings from the tracking data highlight the value of exploring learners’ tracked progress and behavior in detail within the context of their learning materials in order to gain further understanding of student retention in MOOCs, with consideration to those who covered course content to the end, as well as those who did not. Secondly, the survey study identified six content-related factors that most participants considered important for their engagement with the course, as well as four tutor-specific factors that apply to the blended and distance modes. Among these factors are gradual and scaffolded presentation of input and private interaction with a tutor. When the survey data were measured against the tracking data, three of the content-specific factors were found to have a positive impact on student retention while the other three did not. All of the tutor-specific factors seemed to have a positive impact on retention in the blended mode, but none of them did in the distance mode. The study thus found that the instructional methodology and engagement strategies applied in IOL may benefit the language learner in terms of engaging him or her with the learning material, and therefore underlines the value of using CALL design within the LMOOC learning environment. The results also underscore the potential benefit of the presence and guidance of a tutor in the LMOOC learning environment on learner engagement with the material. The findings from the survey data that were also connected with the tracking data underline the value of such self-reported data in informing research about users’ opinions and experiences of a learning material and its impact on student engagement and retention. Thirdly, the results showed that learners join MOOCs with various goals in mind in terms of participation. While over half of the learners in the study entered the program with the intent to complete the full course, many did not. The study also found that the goal of completing a course had a significant impact on course completion. These results stress the importance of considering learners’ initial intended participation as relates to MOOC retention. Fourthly, the factor of age was found to have a negative predictive value in the study, while gender was not found to impact retention. Finally, the analysis of the qualitative data from learners who had completed a course revealed various motivators for continuing with the course, such as interesting course material or an interest in the language or culture. Furthermore, statements from learners who had had the initial goal of taking a full course but disengaged before completing show that factors unrelated to the course, such as time constraints, affected retention. By capturing learners’ own thoughts on the reasons why they completed or did not complete a course, the study therefore provides broad individual perspectives on critical factors of LMOOC retention. Overall, the study has identified multi-ranged determinants of student retention. The thesis provides a new framework for promoting student retention in LMOOCs, including engaging instructional strategies and the supervision of a tutor, which may provide a useful guide for educators and developers of LMOOC courses, and suggests avenues for future research., Nordkurs

The present dissertation concerns formal aspects of Polish borrowing in 21st-century Wymysorys – a minority Germanic language spoken by a few dozen people in the town of Wilamowice in Poland. By drawing on modern borrowing theories and his own empirical studies conducted in situ, the author documents, describes, and explains all cases and types of Polish borrowings that may currently be found across the Wymysorys sound system, lexicon, and grammar. The evidence demonstrates that Polish has influenced Wymysorys to a significant extent, both quantitatively and qualitatively. The quantitative impact surfaces in the high type frequency of linguistic elements that have been borrowed. The qualitative impact transpires in the wide range and diversity of the parts of the language being affected, whether in the sound system (Polish has affected phonetics, phonology, phonotactics, and prosody, in addition to consonants and vowels), lexicon (Polish has affected nearly all lexical classes, both content and functional, and most of their sub-types), and grammar (Polish has affected derivational and inflectional morphology, morpho-syntax, and syntax). The extent of the Polish influence is such that the original typological profile of Wymysorys and its Germanic essence could be viewed as compromised: the Wymysorys language shifts towards a blended Germanic-Slavonic profile., Þessi ritgerð fjallar um formlega lántöku úr pólsku í nútíma vymysorysku – germönsku minnihlutatungumáli sem talað er af nokkrum tugum manna í bænum Wilamowice í Póllandi. Verkið, sem byggir á nútímalegum kenningum um lántöku og rannsóknum sem gerðar voru á staðnum, skjalfestir, lýsir og útskýrir öll tilvik og gerðir pólskrar lántöku sem er að finna í málfræði og orðasafni vymysorysku 21. aldar. Gögnin sýna að pólska hefur haft mikil áhrif á vymysorysku, bæði megindlega og eigindlega. Megindleg áhrif koma fram í hárri tíðni tungumálaþátta sem hafa verið fengnir að láni. Eigindleg áhrif sjást á fjölbreytileika þeirra hluta tungumálsins sem hafa orðið fyrir áhrifum, hvort sem það er hljóðkerfi (pólska hefur haft áhrif á hljóð (bæði samhljóð og sérhljóð), hljóðkerfi, hljóðskipun og hljómfall), orðmyndunar- or beygingarkerfi (pólska hefur haft áhrif á formgerð orða, bæði afleiðslu og beygingar), orðskipun (pólska hefur haft áhrif á setningagerð) eða orðasafn (pólska hefur haft áhrif á næstum alla orðflokka og flestar tegundir þeirra). Umfang pólskra áhrifa eru slík, að telja verður að upprunaleg gerð vymysorysku og germanskur kjarni hennar eigi á hættu að hverfa, þar sem tungumálið færist í átt að blönduðu germansk-slavnesku sniði.

Publisher's version (útgefin grein), Greint er frá hugmyndum Haugens (1966 o.v.), Ammons (2003, 2015 o.v.) og Spolskys (2004, 2009, 2018) um málstöðlun, málstefnu og málstýringu þær bornar jafnharðan að íslenskum úrlausnarefnum og sýnt hvernig þær nýtast við athuganir á íslenskri málsögu, málstefnu og málstöðlun. Þá er rætt um kosti og annmarka greiningaraðferðanna og þær metnar í ljósi annarra hugmynda., Theoretical analyses and models by Haugen (1966), Ammon (2003, 2015) and Spolsky (2004, 2009, 2018) on language standardization, language policy and language man-agement are described and discussed, along with some detailed accounts on how these have been or may be used in the study of Icelandic language standardization and language policy at various points in the history of Icelandic. Furthermore, some advantages and shortcomings of these analyses are discussed in comparison with diff erent theoretical approaches.

Publisher's version (útgefin grein), Í beygingu nafnsins Þórarinn hafa á síðari öldum komið upp fjórar nýjungar í þágufalli við hlið hinnar hefðbundu myndar Þórarni. Þetta eru myndirnar Þórarin, Þórarini, Þórarinum og Þórarininum. Hér er reynt að leita skýringa á þessum nýjungum. Þórarin og Þórarini eiga sér fyrirmyndir í beygingu mannanafna (s.s. Benedikt (þgf.) og Auðuni) og eru því væntanlega til komnar við dæmigerðar áhrifsbreytingar. Þórarinum er óvænt mynd þar sem bæði dæmigerð áhrifsbreyting og ódæmigerð áhrifsbreyting (rímmyndun, rímbreyting) kunna að hafa komið við sögu, jafnvel báðar í einu. Þórarininum er einnig óvænt mynd en hún er að líkindum komin til við aðrar ódæmigerðar áhrifsbreytingar (blöndun eða alþýðuskýringu)., The male name Þórarinn is traditionally Þórarni in the dative. In addition to the usual dative form, four innovative forms have been used, Þórarin, Þórarini, Þórarinum and Þórarininum. Here, att empts are made to explain how these forms emerged. Þórarinand Þórarini have their counterparts in the infl ection of personal names, e.g. Benedikt(dat.) and Auðuni (dat.), and are apparently due to proportional analogy. Þórarinumis a surprising form and may be due to proportional analogy and non-proportional analogy (rhyming formation), the two types even working in harmony. Þórarininumis also unexpected and may be due to other non-proportional types of analogy (blending/contamination or folk etymology).

Publisher's version (útgefin grein), Íslensk nútímamálsorðabók er ný orðabók sem ætluð er til birtingar á vefnum. Orðabókin byggist að verulegu leyti á margmála veforðabókinni ISLEX (www.islex.is) og er m.a. flettiorðalistinn fenginn þaðan, svo og skipting í merkingarliði, framburður orða, myndefni, upplýsingar um fallstjórn sagna, málsnið o.fl. Við gerð orðabókarinnar var horft til þess að tungumálið er stöðugt í þróun / tekur breytingum, og hefur verið leitast við að láta uppflettiorðaforðann og notkunardæmin taka mið af því hvernig íslenska er raunverulega töluð og rituð af málnotendum nútímans, sem útheimtir reglulegar uppfærslur og viðbætur á orðaforðanum. Í greininni er í stórum fjallað um útgáfusögu íslenskra orðabóka frá upphafi og helsu áhrifavaldar verksins eru skoðaðir. Lýst er tilurð orðabókarinnar, innviðum hennar og helstu eiginleikum. Ennfremur er gerð grein fyrir ritstjórnarstefnunni og efnistökum eins og þau birtast í vali orðaforðans og orðskýringum, og er m.a. skýrt frá meðhöndlun á erlendum tökuorðum. Rætt er um hlutverk orðabóka í víðara samhengi og loks er fjallað um notkun á orðabókinni á tilteknu tímabili., Íslensk nútímamálsorðabók(A Dictionary of Contemporary Icelandic - islenskordabok.is) is a new dictionary designed for the web. It is largely modelled on the multilingual ISLEX project (www.islex.is), inheriting its lemmalist as well as its general structure, such as division into meanings, examples of use, information on the valency of verbs and prepositions, the use of labels, pronunciations, illustrations etc. The fact that a living language is always open to change has affected the work, so the dictionary’s lemma list and other contents reflect the spoken and written Icelandic of today, this also entails regular updates and additions to the material. The article first discusses the predecessors of Íslensk nútímamálsorðabók, it also briefly deals with the publishing history of Icelandic dictionaries. A description is given of the dictionary’s framework, linguistic approach, contents and its main features, as well as the editorial policy of the work as reflected in its vocabulary and definitions, and the way it deals with loan words and slang. Three important aspects of the dictionary come into focus which all can be said to be groundbreaking in Icelandic lexicography. These are: the processing of all articles according to the lemma’s semantic fields, a heavy use of corpora, and the dictionary’s original design for the web. Finally, some information is given on the use of the dictionary since its opening in late 2016.

Publisher's version (útgefin grein), Síaukin áhrif ensku á íslenskt málsamfélag hafa valdið mörgum áhyggjum af stöðu og framtíðarhorfum íslensku og hafa nýlegar rannsóknir sýnt að slíkar áhyggjur eru sennilega ekki tilefnislausar. Mikilvægt þykir fyrir lífvænleika íslensku að hún sé bæði nothæf og notuð á öllum sviðum samfélagsins og þá skipta viðhorf málhafa og afstaða þeirra til ýmissa þátta málsambýlis íslensku og ensku miklu máli. Í greininni eru birtar niðurstöður úr nýlegri rannsókn á viðhorfum u.þ.b. 350 Íslendinga til nýyrðamyndunar og notkun þeirra á nokkrum tæknitengdum nýyrðum. Farið er stuttlega yfir hugtakanotkun, mögulegar ástæður fyrir mismikilli velgengni ólíkra nýyrða, fyrri rannsóknir á þessu sviði sem og möguleg áhrif nýyrðamyndunar og –notkunar á lífvænleika íslensku. Sú umfjöllun er svo tengd við niðurstöður rannsóknarinnar sem benda m.a. til þess að almennur samhljómur sé, á meðal allra aldursflokka, um að mynda eigi íslensk nýyrði fyrir erlend hugtök þótt hlutfall jákvæðra lækki aðeins með lækkandi aldri. Þegar kemur að vali á milli íslenskra nýyrða og samsvarandi aðkomuorða höfðu nýyrðin vinninginn í fleiri tilvikum en þó má greina augljósan mun á vali eftir því um hvaða nýyrði er að ræða og eru tekin fyrir nokkur dæmi um mögulegar skýringar, s.s. tegund nýyrðis, útbreiðsla, aldur o.fl., English is increasingly influencing the Icelandic language community, raising concerns about the state and prospects of the Icelandic language. Recent studies indicate that such concerns are probably justified. The viability of the language depends on it being used in all areas of daily communication and the attitudes of speakers toward the contact between Icelandic and English is important in this respect. This paper describes the results of a recent study of the attitudes of about 350 Icelandic speakers toward neologisms and their use of a few technology-related neologisms. The paper discusses possible reasons for why some neologisms are received more positively than others and the relationship between neologisms and language viability in the context of Icelandic. The general discussion is then related to the fi ndings of the study which indicate that there is a general consensus among all age groups that Icelandic neologisms should be created and adopted instead of foreign loanwords, although the proportion of such responses is lower in the younger age groups. Icelandic neologisms were viewed more favorably than loanwords in most cases but it is nevertheless clear that not all neologisms are equally well received. We consider some possible explanations for such differences., Rannís: 162991

Post-print (lokagerð höfundar), The present article deals with the reflexes of Lat. scrībere in Germanic. It is proposed that the word was borrowed into Germanic at quite an early stage (1st century AD) as a result of contacts between West-Germanic-speaking populations and the Romans. Special stress is put on the importance of the Roman military in introducing the practice of writing among those that served in the army. Special attention is given to the North Germanic reflexes of Lat. scrībere in order to tentatively explain the morphological difference found in that branch of Germanic, where the verb is found both in the first class of strong verbs and in the second class of weak verbs. It is proposed that the former conjugation is primary, and that the rise of the latter is due to later developments such as lexical analogical processes and language- external causes. Furthermore, the present study confirms from a different perspective that English influence on writing is primary in the Old-West- Norse-speaking area. Finally, Schulte’s (2015) proposal is re-read in the light of terminological evidence from England and Scandinavia., Peer reviewed (text as published)

This dissertation presents the results of a cross-cultural study of emotive representation in several European versions of one Arthurian story, that of the Knight with the Lion. It offers an intertextual comparison of the (re)drawing of emotionality in Chrétien de Troyes’s Yvain ou le chevalier au lion (1170–90) and its first generation translations that came about from the early thirteenth until the early fourteenth century. Methodologically, the study adopts the recently developed theoretical approach of analysing and comparing these medieval narratives by means of their underlying emotive script. Together with the emotional lexis of a text, an emotive script is made up of generically predetermined emotional codes that constitute ways of narrating emotion. These linguistic and literary means for displaying emotionality, i.e. the vocabulary and narrative strategies that make an emotional representation meaningful to an audience, have been shown to deviate between literary traditions, sometimes quite significantly. This meant that, along with the introduction of Yvain to other European textual traditions, came foreign linguistic and cultural codes that will very likely have included emotional signifying systems. This dissertation sheds light on this textual transferral (translatio) and explores what happens when emotive scripts of different literary traditions meet in the process of cross-cultural translation. How have the different textual traditions rendered any unfamiliar representations in the process of adapting the story to new literary contexts? What linguistic, (socio-)cultural and/or generic divergences regarding the literary representation of emotion does a comparative close reading of these narratives bring to light? More specifically, how did translators ‘mediate’ any incompatibilities between emotive scripts into meaningful renditions for their audiences? The questions posed are explored in the form of three case studies. In addition to discussing different vernacular literary traditions, each case study highlights varying narrative strategies for the staging of emotion. Chapter one examines poetic imagery and metaphorical representations of the heart in the Old French Yvain and the Old Norse-Icelandic Ívens saga, occasionally drawing on the Old Swedish Hærra Ivan as well. Chapter two foregrounds the emotional behaviour of characters as mediated through gesture and speech in Yvain and its Middle High German rendition Iwein. In addition to studying emotion as an individual phenomenon, chapter three explores the representation of collective emotions for Yvain, Ívens saga and the Middle English Ywain and Gawain. Together these case studies help us to gain insight into the adaptation process that emotive representation in the story of the Knight with the Lion underwent in order to make it speak to new cultural audiences., Í rannsókn þessari birtast niðurstöður þvermenningarlegrar rannsóknar um framsetningu tilfinninga í nokkrum evrópskum útgáfum einnar af Arthúrssögnunum, eða sögunni um riddarann og ljónið, þ.e. Yvain eða Ívens saga á íslensku. Í rannsókninni er notaður textasamanburður til að greina breytingar á framsetningu tilfinninga í sögu Chrétien de Troyes, Yvain ou le chevalier au lion (1170–90) og fyrstu þýðingum hennar sem birtust snemma á þrettándu öld og fram að byrjun fjórtándu aldar. Aðferðafræði rannsóknarinnar byggir á nýlegri hugmyndafræðilegri nálgun sem nýtir undirliggjandi tilfinningalegar forskriftir (e. emotive script) til greiningar og samanburðar á miðaldasögunum. Tilfinningalegar forskriftir byggja á ákveðnum hegðunarmynstrum sem eru notaðar til að miðla tilfinningum ásamt tilfinningalegum orðaforða innan textans. Málvísindalegar og bókmenntafræðilegar aðferðir sem bera á borð tilfinningasemi, þ.e. orðaforði og frásagnarháttur þar sem framsetning tilfinninga er þýðingamikil fyrir áheyrendur, virðist vera breytileg milli bókmenntahefða, í sumum tilfellum er mismunurinn verulegur. Þetta þýðir að þýðingin á Yvain bar með sér ýmis menningarbundin tákn, þar með talið forskriftir að tilfinningalegri hegðun. Þessi rannsókn varpar ljósi á þennan textaflutning (translatio) og kannar afleiðingar þess þegar tilfinningalegar forskriftir mismunandi bókmenntahefða mætast í gegnum þýðingaferla mismunandi menningarheima. Hvernig hafa mismunandi textahefðir veitt framandi framsetningu nýjan farveg í gegnum aðlögun sögunnar að nýju samhengi? Hvaða tungumálalegu, menningarlegu og tilfinningalegu frávik getur nákvæmur samanburður frásagnanna leitt í ljós? Ennfremur má spyrja hvernig þýðendur miðla ósamræmi milli tilfinningalegra forskrifta til nýrra áheyrenda? Framangreindum spurningum er hér svarað með rannsókn á þremur birtingarmyndum slíkrar miðlunar. Auk þess sem kaflarnir varpa ljósi á mismunandi bókmenntahefðir, þá draga þær einnig fram mismunandi frásagnarhátt þegar kemur að sviðsetningu tilfinninga. Í fyrsta kafla erljóðrænt myndmál tengt framsetningu hjartans í forn-frönsku sögunni Yvain og hinni fornnorsk-íslensku Ívens sögu kannað. Þá er einnig fornsænska þýðingin Hærra Ivan notuð til samanburðar. Í öðrum kafla er tilfinningatengd hegðun persóna í forgrunni, eins og henni er miðlað í gegnum látbragð og málfar í Yvain og í þýðingu hennar á mið-háþýsku í Iwein. Í þriðja kafla er ekki aðeins rýnt í tilfinningar sem einstaklingsfyrirbæri, heldur er jafnframt kannað hvernig hóptilfinningar birtist í sögunum Yvain, Ívens sögu og hinni miðensku Ywain and Gawain. Saman veita þessar sagnaútgáfur okkur innsýn í aðlögunarferlið sem tilfinningaleg framsetning sögunnar um Yvain undirgekkst til að ná til mismunandi menningarhópa og áheyrenda., University of Iceland Research Fund; Icelandic Research Fund (Rannís)

Claims about human nature are unavoidable in political theory. A theory about which social arrangements are best for human beings must make some claims about the nature of the human beings - how they behave, what they desire, etc. These anthropological assumptions provide the theoretical foundation for political theory and the building blocks of social models. One way of criticizing a sociopolitical theory is to target these assumptions and argue that it is premised upon a wrong or too simple view of human behavior. Simplified assumptions are often used in scientific models, as they can lead to hypotheses that can be tested empirically. The simplified assumptions can be justified if they lead to correct predictions. This is more complicated in social theory where the building blocks in the model are human beings because the models can affect the behavior of their subjects. This can happen in different ways: Directly, because humans are responsive to the way they are described - how we think of ourselves directly impacts how we behave - and indirectly, because the hypotheses of social models are often used as legitimation of policies and institutional designs that regulate human relations and behavior. The models about human nature thus become part of human nature. This leads to a second way of critiquing sociopolitical theories: Not by stating that they misrepresent a true human nature but that they describe humans as affected by such theories and by the social arrangements the theories are used to justify. I find this line of critique more fruitful as it does not rely on the claim that there exists a true human nature that is static and unaffected by social arrangements and beliefs. This dissertation examines how claims about human nature impact political and economic theories and how these theories impact human behavior and subjectivity. It focuses on individualistic theories premised upon a view of humans as solitary creatures whose preferences can be modeled as if they are independent of others. Such models lead to the theoretical primacy of conflict between independent subjects and the theoretical implausibility of cooperation and trust between them - thus, certain social and political arrangements are seen as necessary. This view exists in the political philosophy of Hobbes and Rawls, and in the social theory of Rational Choice which has been the foundation of neoclassical economics and neoliberal policies. The critical issue is not so much that it is a wrong view of human nature but rather that it affects human subjectivity and behavior - that there is a risk that it becomes a self-fulfilling prophecy. That could be the case if one form of social arrangement and ideology could ever be hegemonic, but in reality we occupy different social roles in different relations, leading to different forms of subjectivity and rationality that clash and interact in unpredictable ways., Staðhæfingar um mannlegt eðli eru óhjákvæmilegar í stjórnmálakenningum. Kenning um hvaða samfélagslega skipan sé best fyrir mannverur verður að innihalda einhverjar fullyrðingar um eðli manna - um hvernig þeir hegða sér, hvað þeir þrá og þar fram eftir götunum. Þessar mannfræðilegu ályktanir skapa fræðilegan grunn stjórnmálakenninga og eru uppistaðan í samfélagslegum líkönum. Ein leið til að gagnrýna samfélags-pólitíska kenningu er að veitast að þessum ályktunum og færa rök fyrir að þær séu byggðar á rangri eða einfaldaðri mynd af mannlegri hegðun. Vísindaleg líkön styðjast iðulega við einfaldaðar ályktanir vegna þess að þær geta leitt af sér tilgátur sem unnt er að sannprófa. Einfaldaðar ályktanir geta verið réttmætar ef þær hafa nákvæmt forspárgildi. Þetta er eilítið flóknara þegar samfélagskenningar eru annars vegar og uppistaða samfélagslíkansins eru mannverur vegna þess að líkönin geta haft áhrif á hegðun fólks. Það getur gerst með mismunandi hætti: með beinum hætti vegna þess að mannfólk er móttækilegt fyrir lýsingum á þeim - hvernig við hugsum um okkur hefur bein áhrif á hvernig við hegðum okkur - og óbeint vegna þess að tilgátur samfélagslíkana eru oft nýttar til að réttlæta stefnur og stofnanagerðir sem setja reglur um mannleg samskipti og hegðun. Líkön um manneðli verða þannig hluti af manneðlinu. Það getur af sér aðra leið til þess að gagnrýna samfélags-stjórnmálakenningar: ekki með því að fullyrða að þær gefi ranga mynd af hinu sanna manneðli heldur að þær lýsi hvernig menn mótist af slíkum kenningum og þeirri samfélagsskipan sem kenningarnar nýtast til að ljá lögmæti. Ég tel þessa síðari leið frjórri vegna þess að hún reiðir sig ekki á staðhæfingu um að til sé sönn mannleg náttúra sem sé kyrrstæð og ónæm gagnvart samfélagslegri skipan og viðhorfum. Þessi doktorsritgerð felst í rannsókn á því hvernig staðhæfingar um manneðli hafa áhrif á stórnmála- og hagfræðikenningar og hvernig þessar kenningar móta hegðun og sjálfsveru manna. Beint er sjónum að einstaklingsmiðuðum kenningum sem byggja á mynd af stakstæðum einstaklingum hverra langanir (e. preferences) eru látnar ráðast af því sem væru þeir hverjir óháðir öðrum. Í slíkum líkönum er tvennt sett fræðilega á oddinn, átök milli sjálfstæðra einstaklinga og ósennileiki samvinnu og trausts þeirra á milli - þar af leiðandi er viss samfélagsleg og pólitísk skipan talin vera alger nauðsyn. Þetta viðhorf má sjá í heimspeki Hobbes og Rawls og í samfélagskenningu um skynsamlegt val (Rational Choice Theory) sem hefur verið grunnur nýklassískrar hagfræði og nýfrjálshyggju-stefnu. Vandinn er ekki sá að þetta sé röng sýn á manneðlið heldur miklu frekar að hún hafi áhrif á sjálfsveru og hegðun fólks - að það er hætta á að hún verði að sjálfrætinni spá (e. self-fulfilling prophecy). Það gæti orðið tilfellið ef ein samfélagsskipan og samsvarandi hugmyndafræði yrðu allsráðandi, en veruleikinn er hins vegar sá að við gegnum ólíkum hlutverkum í mismunandi samböndum, sem geta af sér ólíkar gerðir sjálfsveru og skynsemi sem rekast á og verka hver á aðra með ófyrirsjáanlegum hætti., This dissertation was completed at the University of Iceland with partial funding from Rannsóknamiðstöð Íslands and the research projects Embodied Critical Thinking, The Reality of Money, and Feminist Philosophy Transforming Philosophy.

Saga Nonna fjallar um bernskuminningar Jóns Sveinssonar (1857–1944), Nonnabækurnar svokölluðu, ímyndir aðalsöguhetjunnar og aðdráttarafl bókanna. Nonnabækurnar eru tólf talsins. Sjö þeirra fjalla um bernskuævintýri Nonna og eru þær meginviðfangsefni þessarar ritgerðar. Þær komu út á frummálinu, þýsku, á árunum 1913–1934. Jón Sveinsson kvaddi Ísland fyrir fullt og allt tólf ára gamall, tók kaþólska trú og starfaði innan Jesúítareglunnar alla tíð. Nonnabækurnar nutu gríðarlegra vinsælda víða um lönd og Jón Sveinsson fylgdi þeim eftir með fyrirlestrum um æskuævintýri sín víðs vegar um heiminn. Í þessari ritgerð eru Nonnabækurnar túlkaðir með því að beita aðferðum sjálfsævisagnafræða. Sýnt er fram á hvernig Nonnabækurnar hverfast um þrjú meginsvið, en það eru bernska, þjóðerni og trú. Gerð er grein fyrir lykilhugtökum í barnabókmenntarannsóknum, hugmyndinni um „barnið“ í vestrænu samfélagi ásamt því að gerð er stutt grein fyrir upphafi barnabókaútgáfu. Þessi umfjöllun myndar fræðilegan grundvöll greiningar á Nonnabókunum. Í ritgerðinni er bæði rannsökuð sjálfsmyndasköpun Jóns Sveinssonar og persónusköpun Nonna. Jón Sveinsson fullyrti að hinn ungi, íslenski Nonni og jesúítinn Jón Sveinsson væru einn og sami maðurinn en í ritgerðinni eru færð rök fyrir að svo sé alls ekki. Í kaflanum „Íslendingurinn“ beinist athyglin að þeim þætti sjálfsmyndarinnar er snýr að upprunanum þar sem landið, þjóðin og norðrið eru í brennidepli. Í „Kaþólikkanum“ beinist athyglin að þeim þætti sjálfsmyndarinnar sem snýr að kaþólskri trú. Hér er staða Nonnabókanna sem kaþólskra barnabóka rannsökuð og það hvernig sögumanni tekst að samþætta hið lútherska upphaf Nonna á Íslandi og hinn kaþólska veruleika í Evrópu. Í „Hetjunni“ er sýnt fram á hvernig Jón Sveinsson sveigir bernskuminningar sínar að hinni gríðarvinsælu ævintýrasagnahefð og mótar Nonna sem hetju, bæði hvað varðar karlmannlegar og trúarlegar dyggðir. Í lokakafla ritgerðarinnar er fjallað um það tímabil þegar Nonnabækurnar voru á hátindi vinsælda sinna. Rætt er um alþjóðlegar barnabækur og leitast við að meta hvort Nonnabækurnar séu dæmi um slíkar bækur, að í þeim hafi verið búið til hið alþjóðlega barn. Þetta var barn sem allir gátu samsamað sig, sigurvegari og fórnarlamb, hið hæfa barn og hið svikna barn en fyrst og fremst barnið sem alltaf þraukar og lifir af, framandi og spennandi. Þegar Evrópa var í sárum eftir styrjaldir 20. aldar var brýn þörf fyrir slíka sögupersónu, einmitt þessar bækur., The Irresistable North: Image and attraction in the Nonni books by Jon Svensson (Saga Nonna: Ímyndir og aðdráttarafl í Nonnabókum Jóns Sveinssonar) revolves around the childhood memories of Jón Sveinsson (1857–1944), the so-called Nonnabækurnar (The Nonni books), the various images of the protagonist as well as the series’ various attractive elements which are the main theme of this dissertation. They were published in the original language, German, in the years 1913–1934. Jón Sveinsson left Iceland for good at the age of 12, converted to Catholicism and became a Jesuit priest for the remainder of his natural life. The Nonni books became well-known worldwide and Jón Sveinsson followed up on his success as a writer of children’s books and gave lectures on his childhood memoirs around the world. The Nonni books are analyzed in this dissertation using theories and themes from autobiographical studies or life writing. It is explained how the Nonni books deal with three main areas: childhood, nationality, and religion. Key concepts in children’s literature research are discussed, as well as the idea of the child in Western society and the origins of publication of children’s literature. This discussion forms the theoretical framework for the analysis of the Nonni books. This dissertation presents a research into the identity creation of Jón Sveinsson and the character creation of Nonni. Jón Sveinsson warranted that the young, Icelandic Nonni and Jón Sveinsson the Jesuit were one and the same person, but here it is argued that this is not the case. The chapter “Íslendingurinn” focuses on the parts of the identity that are connected to the origins, with special emphasis on the homeland, the nation, and the North. In “Kaþólikkinn” the focus is on the elements of the idendity that have to do with Catholicism. It researches the status of the Nonni books as Catholic children’s literature and how the narrator manages to combine Nonni’s Lutherian origins in Iceland and his Catholic life in Europe. In “Hetjan” we see how Jón Sveinsson manages to adapt his childhood memories to the widely popular tradition of the adventure story and portrays Nonni as a hero, with regards to both masculine and religious virtues. The final chapter discusses the era when the Nonni books were at the hight of their popularity, the intewar period, as well as international children’s literature and how the Nonni books fit within that tradition. It evaluates whether the Nonni books are an example of this type of literature and if it has succeeded in creating the international child which allows people to identify with as winners and victims; the capable child, the betrayed child, and primarily the child that endures and survives, always exotic and exciting. These books and this character seem to have been an answer to people’s wishes in the aftermath of the 20th century world wars in Europe.

The thesis examines what I term spectral memories in Icelandic culture and focuses on the interplay between memory, identity and the haunted imagination in contemporary literary texts and visual works of art. I employ the term “spectral” to define memories that have for various reasons been forgotten, silenced and repressed in the cultural psyche, but have returned to the public realm by means of contemporary art and literature. Spectrality theory, and the seminal work of Jacques Derrida, Spectres de Marx, serve as a point of departure for the project, my initial aim being to relate the spectre to ideas of memory and theories on cultural memory studies. I argue that the spectral return offers the potential of a transformative dynamic exchange between memory and recipient, and an opportunity to critically reflect on the past in order to work towards a better future. The spectre becomes a metaphor for the blind spots of memory: on the one hand for memories that return from the past to disturb mainstream notions and homogenous ideas on identity, and on the other for how certain periods have produced spectral cultural responses. The first part of the thesis explores how the archive becomes a storage space for spectral memories, whereas the second part examines spectral cultural memories following the financial crash and crisis in Iceland in 2008. In both parts, I look at narratives and images that prove to be haunted by repressed memories, which impacts how the present-day identity is conceived, illustrating the intricate connections between memory, identity and the haunted imagination., Í ritgerðinni rannsaka ég vofulegar minningar í íslenskri menningu og skoða flókið samspil minnis, sjálfsmyndar og reimleika í samtímabókmenntatextum og myndlistarverkum. Ég beiti hugtakinu „vofulegar“ til að skilgreina minningar sem af ólíkum ástæðum hafa gleymst, verið þaggaðar eða niðurbældar í sameiginlegri menningarvitund þjóðarinnar, en hafa opinberast aftur fyrir tilstilli samtímabókmennta og myndlistar. Vofufræði (e. spectrality theory), og verk franska heimspekingsins Jacques Derrida, Vofur Marx, eru upphafspunktur rannsóknarinnar, með það að leiðarljósi að tengja vofuna við hugmyndir um minni og kenningar í menningarlegum minnisfræðum (e. cultural memory studies). Ég færi rök fyrir því að endurkoma vofunnar hvetji til gagnrýnna minnisviðtaka, þar sem viðtakandi, sem staðsettur er í samtímanum, tekur við minningum fortíðar, greinir þær og skilur með gagnrýnum hætti, og með það að leiðarljósi að leggja grunninn að sanngjarnari eða réttmætari framtíð. Vofan verður að myndlíkingu fyrir blinda bletti minnis og minningar sem ekki eru sýnilegir á opinberum vettvangi en eru samt sem áður til staðar. Rannsóknin tekur annars vegar fyrir gleymdar minningar fortíðar, sem dregnar eru fram í dagsljósið og trufla ríkjandi, einsleitar og staðnaðar hugmyndir um sameiginlega sjálfsmynd í samtímanum, og hins vegar sögulegt tímabil og atburði sem getið hafa af sér vofulegar minningar. Í fyrri hluta ritgerðarinnar rannsaka ég hvernig arkífið eða skjalasafnið (e. archive) verður að geymslustað vofulegra minninga, en fjöldamargar opinberar stofnanir geyma minningar sem ekki eru alla jafna til sýnis á opinberum vettvangi og fjalla til að mynda um nýlendusögu Íslendinga, óeirðir og mótmæli. Þegar þær eru dregnar fram í dagsljósið, gefa þessar minningar annars konar mynd af sameiginlegri sjálfsmynd þjóðarinnar en þá sem iðulega birtist opinberlega. Þegar litið er til einkalífs og til fjölskylduminnis, og minninga sem ólíkar kynslóðir deila, má sjá hvernig ákveðnir staðir heimilisins, eins og kjallari eða háaloft, verða að geymslustað vofulegra minninga, og geyma hluti og skjöl sem ekki eru til sýnis eða umræðu í daglegu lífi fjölskyldunnar. Í seinni hluta ritgerðarinnar beini ég sjónum að efnhagshruninu árið 2008 og hvernig það leiddi af sér vofulegar minningar; bókmenntatexta og myndlistarverk sem fjalla um reimleika með einum eða öðrum hætti. Draugahúsið í glæpasögu Yrsu Sigurðardóttur, Ég man þig; melankólía og sorg fjölskyldunnar í Hvítfeld eftir Kristínu Eiríksdóttur; teikningar Guðjóns Ketilssonar af hálfbyggðum húsum í efnahagskreppunni, og ljósmyndir Ingvars Högna Ragnarssonar af vofulegum stöðum í borgarlandslaginu á tímum fjármálahruns, gefa færi á að rannsaka þennan sögulega tíma út frá hugmyndum um draugagang og bælingu. En hver er ásóttur og af hverjum? Í báðum hlutum ritgerðarinnar greini ég frásagnir og myndir sem reynast ásóttar af niðurbældum minningum sem hafa áhrif á hvernig sjálfsmynd er mótuð í samtímanum, og sýnir fram á þau þéttu en flóknu tengsl sem liggja á milli minnis, sjálfsmyndar og reimleika.

Á árunum 1874–1915 tók íslenskt samfélag margháttuðum breytingum sem birtust m.a. í efnahags- og félagslegum umskiptum sem tengdust þéttbýlismyndun og lýðræðisþróun. Íslenska sveita-samfélagið átti undir högg að sækja eftir að hafa verið allsráðandi samfélagsgerð fram til þessa tíma. Fjöldi fólks fluttist úr sveitum til sjávarsíðunnar eða vestur um haf, þéttbýli óx og vöxtur hljóp í sjávarútveg og iðnað. Sveitasamfélagið lifði þó áfram, bæði sem veruleiki og hugmynd. Til þess var oft vísað, bæði á rannsóknartímanum og síðar, sem fyrirmyndar og uppsprettu þjóðlegra gilda og menningar. Þetta tímabil einkenndist af vaxandi réttindum almennings, bættri alþýðumenntun og meiri félags- og menningarlegri virkni, sem birtist m.a. í frumkvæði almennings að stofnun margvíslegra félaga og þátttöku í menningarviðburðum. Það ásamt vexti útgáfustarfs efldi og stækkaði hið opinbera rými. Árið 1915 var íslenskt samfélag mikið breytt frá því sem það var rúmum 40 árum fyrr. Ýmsar hindranir voru í vegi félagastarfs á Íslandi á 19. öld, bæði hugarfars- og efnislegar. Íhaldssemi var rótgróin og andstaða var við breytingar á samfélagsgerðinni. Það viðhélt jaðar-setningu stórs hluta landsmanna (einkum kvenna og fátækra karla). Landið var strjálbýlt, innviðir samfélagsins veikir og samgöngur víða erfiðar. Fátækt og hörð lífsbarátta voru hlutskipti stórs hluta landsmanna sem þrengdi svigrúm þeirra til félagsstarfa. Þrátt fyrir þessar hindranir varð til á síðasta fjórðungi 19. aldar fjölbreytt félagastarf á Íslandi með þátttöku fólks af báðum kynjum, ýmsum aldri og úr mörgum þjóðfélagshópum. Það var þó ekki fyrr en undir lok 19. aldar sem fyrstu skipulögðu félagshreyfingarnar tóku að myndast. Markmið þessarar rannsóknar er að greina lýðræðisþróun á Íslandi á tímabilinu 1874–1915 og hvort – og þá hvaða – áhrif almenningur hafði á þessa þróun. Áherslan er á virkni og þátttöku almennings í starfi félaga og félagshreyfinga sem studdu með beinum eða óbeinum hætti við eflingu og þróun lýðræðis og er sjónum sérstaklega beint að Austurlandi. Við greininguna er reynt að varpa ljósi á afstöðu almennings gagnvart lýðræðisstofnunum og kjörnum fulltrúum en einnig er tekið tillit til annarra áhrifaþátta, s.s. þróunar menntunar á tímabilinu, búsetu- og atvinnubreytinga og valdaafstæðna í nærsamfélögum. Í hnotskurn er þessu verki ætlað að vera félags-, menningar- og stjórnmálasöguleg rannsókn á áhrifum (eða áhrifaleysi) almennings á lýðræðisþróun á Íslandi á tímabilinu 1874–1915. Þó þessi rannsókn taki til alls landsins er megináherslan á austfirskt samfélag tímabilsins. Með Austurlandi er hér átt við Múlasýslur. Með þessari afmörkun fæst meiri dýpt í rannsóknina og hún eykur möguleika á að varpa skýrara ljósi á samspil einstaklinga, félaga og valdaafstæðna, en ef stærri hluti landsins eða landið allt væri undir. Þessi rannsókn byggist á eftirfarandi grundvallarspurningu: Hafði íslenskur almenningur, starfandi félög og félagshreyfingar merkjanleg áhrif á þróun íslenskra stjórnmála, lýðræðis og samfélags á rannsóknartímanum (1874–1915)? Ef svarið er já er afleidd spurning: Hvaða áhrif? Ef svarið er nei er næsta spurning: Hvers vegna? Þessi grundvallarspurning mótar efnistöku og nálgun í öllum þremur meginhlutum ritgerðarinnar og henni, sem og afleiddum sértækari spurningum, er leitast við að svara í niðurstöðukafla. Rannsóknin skiptist í þrjá meginhluta: „Lýðræði, samfélagsgerð og fjölmiðlun“, „Almenningur, heimilin og almannarými“ og „Austurland: samfélag, lýðræðisþróun, félagastarf og fjölmiðlun.“ Efnislega færist sjónarhorn rannsóknarinnar frá hinu almenna til hins sértæka. Annar hluti miðast við landið allt, þriðji hlutinn einnig en með skýrri austfirskri áherslu og fjórði hluti miðast við Austurland. Í fimmta og síðasta hlutanum eru niðurstöður rannsóknarinnar dregnar saman. Annar hluti hefst á umfjöllun um lýðræði, inntak þess, þróun og væntingar sem til þess eru gerðar. Lýðræðisþróun á Íslandi á 19. öld og til loka rannsóknartímans er þar skýrð, sett í fræðilegt samhengi og tengd við sambærilega þróun í nágrannalöndum. Þar er einkum byggt á rannsóknum Jean Grugel, David Held og Charles Tilly. Markmið þessa hluta er að skýra félagsgerð íslensks samfélags og undirbyggja umfjöllun í þriðja og fjórða hluta. Rætt er um megin hugmyndastrauma sem mótuðu íslenskt samfélag og mismunandi stöðu þjóðfélagshópa gagnvart lýðræðislegum réttindum, um félagslega aðgreiningu í íslensku samfélagi, á hverju hún byggði og hvernig henni var viðhaldið, um hlutverk valdhafa og um opinberar umræður, upplýsingadreifingu og sköpun almenningsálits, með áherslu á vaxandi hlutverk fjölmiðla. Í þriðja hluta er leitast við að skýra vöxt og áhrif félaga og félagshreyfinga í íslensku samfélagi á rannsóknartímanum og hlutverk þeirra í lýðræðisþróun. Þessi hluti brúar bilið milli almennrar samfélagslýsingar annars hluta og afmarkaðri umfjöllunar í fjórða hluta. Rætt er um tilkomu og vöxt félaga og félagshreyfinga á Íslandi frá því um miðja 19. öld og fram á upphaf 20. aldar með hliðsjón af kenningu Jürgen Habermas um almannarými. Rætt er um félagslega þætti sem sköpuðu forsendur fyrir vexti félagastarfs og fjallað um félags- og menningarlegt ástand, einkum með tilliti til áhrifa heimila og nærsamfélags og möguleikum fólks til að afla sér þekkingar og efla félagslega færni sína. Fjórði hluti beinist að félags-, atvinnu- og búsetuþróun á Austurlandi á rannsóknartímanum, einkum í sveitasamfélögum en einnig með tilliti til vaxandi þéttbýlissamfélaga. Nálgun þessa kafla er persónumiðaðri og sértækari en fyrri hlutanna tveggja og byggir að verulegu leyti á persónulegum heimildum og skjölum félaga. Umfjöllun þessa hluta styðst við notkun Pierre Bourdieu á hugtakinu doxa og hvernig það mótar samfélög og setur íbúum þeirra mörk og viðmið. Fjallað er um austfirska félagsgerð, búsetuþróun, atvinnuhætti og stöðu menntunar og menningar sem og valdaafstæður í nærsamfélögum og hlutverk fjölmiðla í austfirsku almannarými. Meginefni þessa hluta er þó greining á austfirskum félögum og hlutverks þeirra í samfélagsþróun., Rannsóknarsjóður Háskóla Íslands Minningarsjóður Eðvarðs Sigurgeirssonar (ASÍ) Fljótsdalshreppur Hagþenkir

Spanish author C. Martín Gaite developed a number of theories on communication and the interlocutor in her essays and articles, that she put in practice in her narrative work through author-reader and characters communicative interaction. This study is based on different branches of the humanities and social sciences (such as literature, linguistics, philosophy and communication) to examine author-reader and characters discursive interaction in three novels by Martín Gaite: Entre visillos (1958), Retahílas (1974) y El cuarto de atrás (1978). This interdisciplinary approach is essential to solve the general objective of this research, which is to verify whether it is possible to create a study model for author-reader discursive interaction, and for discursive construction of meaning through characters' utterances, that can be applied to the novelistic genre. For this purpose, a discourse analysis (DA) with a pragmatic-literary view has been first conducted identifying four discursive patterns in the author-reader interaction in the three novels. The pragmatic-literary DA includes theories such as Austin and Searle's Speech Act, Bakhtin's discursive genres, Charaudeau's communicative contract, Maingueneau's situation of communication, enunciation scene, and scenography, and Van Dijk's cognitive approach to context. Secondly, a contrapuntal analysis (AC) has identified three main discourses in the characters' utterances that construct the meaning of dialogue in the novels. The AC originates in Baxter's communicative theory of Relational Dialectics and Bakhtin's dialogism. As a result of this first systematic discursive study on three novels by Martín Gaite, the research has shown the creation of a valid study model of discursive interaction, applicable both to author-reader communication and to meaning construction among characters. This developing model, based on Martín Gaite's communicative theory, is open and inclusive. Thus, this research offers a different view not only in the framework of study of the novel in Martín Gaite's work, but also of the novels of other authors as well as in the investigation of other literary discursive genres. La autora española C. Martín Gaite (1925-2000) desarrolló ciertas teorías sobre la comunicación y el interlocutor en sus ensayos y artículos, que puso en práctica en su obra narrativa a través de la interacción discursiva entre el autor-lector, y entre los personajes. Este estudio se apoya en diferentes ramas humanísticas y de las ciencias sociales (como la literatura, la lingüística, la filosofía y la comunicación) para examinar la interacción discursiva entre el autor-lector y entre los personajes en tres novelas de Martín Gaite: Entre visillos (1958), Retahílas (1974) y El cuarto de atrás (1978). Este enfoque interdisciplinar es ineludible para resolver el objetivo general de esta tesis, que es verificar si podemos crear un modelo de estudio de la interacción discursiva entre el autor y el lector, así como de la construcción discursiva de sentido en la interacción entre los personajes, aplicado al género novelístico. Con este propósito, primero hemos llevado a cabo un análisis de discurso (AD) pragmático-literario con el que hemos identificado cuatro patrones discursivos en la interacción autora-lector en las tres novelas. El AD está basado en conceptos pragmáticos como los actos de habla de Austin y Searle, los géneros discursivos de Bajtín, el contrato comunicativo de Charaudeau, la situación de comunicación, la escena de enunciación y la escenografía de Maingueneau, y la teoría cognitiva del contexto de Van Dijk, entre otros. Seguidamente, hemos efectuado un análisis de contrapunto (AC) con el que hemos identificado tres discursos principales en los enunciados de los personajes que construyen el sentido de diálogo en los textos. El AC procede de la teoría comunicativa de la dialéctica relacional de Baxter y el dialogismo de Bajtín. Como resultado de este primer estudio discursivo sistemático de tres novelas de Martín Gaite, hemos creado un modelo válido de estudio de la interacción discursiva, aplicable tanto a la relación autor-lector como a la construcción de sentido entre los personajes. Este paradigma en desarrollo, basado en la teoría comunicativa de la propia autora, es abierto e inclusivo. Así, este modelo ofrece una mirada diferente no solo en el marco de exploración de la novela en la obra de Martín Gaite, sino también en las novelas de otros autores y en la investigación de otros géneros discursivos literarios.

Since the late 1990s and particularly after 2000, Romani literature has been characterized in part by the influence of international and global developments within the Romani movement as well as the growth of digital technologies and the internet. Romani publications are going digital in different formats, including the digitization of public domain materials, e-books, audiobooks, internet publishing and social media publishing. This article discusses how digital technologies have been incorporated in Romani literature production and proposes a typology of the digital forms of Romani literature. It also provides an analysis of the issues and challenges that are observed in Romani digital publishing, some of which are specifically related to this type of publishing, while others apply to Romani literature in general.

Guðmundur Erlendsson of Fell in Sléttuhlíð (c. 1595–1670) was one of the leading poets of seventeenth-century Iceland. No man is an island, however, nor are islands populated exclusively by men. The thesis examines how Guðmundur Erlendsson’s poetry and scribal practices are deeply integrated into the social life of his family, community and literary circles. He uses poetry as a medium through which to disseminate information on contemporary events outside Iceland and to respond to personal, community and international crisis events: from epidemics, natural disasters and wars to his own exile to the remote island of Grímsey for feuding with another poet. For Guðmundur Erlendsson, the end of the world is a crisis of morality in which literature is a source of consolation, hope and redemption. The thesis ends with a codicological study of major manuscripts of Guðmundur Erlendsson’s poetry and their close connection to early modern women’s literacy in Iceland.

Þessi doktorsritgerð er hluti af verkefninu Icelandic Language and Culture Training in Virtual Reykjavik, þrívíddartölvuleik sem gerir þeim sem eru að læra íslensku sem annað mál kleift að æfa tal og hlustun. Markmið verkefnisins var að búa til tölvuleik með sýndarspjallverum (e. embodied conversational agents) sem byggju yfir raunsærri fjölþættri hegðun, með það langtímamarkmið að styðja við hagnýta kennslu á íslensku máli og menningu þar sem mál úr raunverulegum samskiptum er notað. Markmið doktorsverkefnisins beindist að því að rannsaka raunveruleg yrt og óyrt atriði í skýringarbeiðnum meðal Íslendinga (e. clarification requests, CRs). Lögð voru til sex fjölþætt líkön af skýringarbeiðnum sem áttu að stuðla að raunhæfari samspili manna og sýndarspjallvera í Virtual Reykjavik. Þróun doktorsritgerðar fór fram í þremur lotum. Fyrst var gerð stutt könnun til að komast að því hvaða væntingar notendur hefðu til Virtual Reykjavik-þrívíddarforritsins. Nemendurnir sögðust eiga í erfiðleikum með að æfa sig í að tala íslensku við þá sem hafa íslensku að móðurmáli og kynnu því að meta að fá sýndarnámsumhverfi til að æfa sig í tali. Kennslufræðilegur grunnur Virtual Reykjavik tekur mið af samskiptaaðferðum, námi á grundvelli verkefna og leikja og fjölþættum og einstaklingsmiðuðum aðferðum í tungumálanámi. Sýndarspjallverur Virtual Reykjavik búa yfir fjölþættri hegðun sem er í samræmi við íslenska menningu. Með því að taka þátt í leiknum komast notendur í tæri við íslenskt mál og menningu í sýndarnámsveruleika áður en þeir eiga samskipti við Íslendinga. Meginviðfang rannsóknarinnar var samskiptaþátturinn skýringarbeiðni (CR) en nauðsynlegt var að afmarka rannsóknina við einn samskiptaþátt svo unnt væri að nota fjölþætta greiningu sem dugði til að forrita sýndarverurnar. Skýringarbeiðni er ein algengasta tegund segða í samtölum (Purver, 2004). Hún hjálpar til við að skýra það sem áður hefur verið sagt en sem viðmælandi hefur af einhverjum sökum ekki skilið og stuðlar þannig að góðu samtalsflæði. Af þessum sökum eru skýringarbeiðnir mjög mikilvægar til þess að ná fram raunsæjum samskiptum milli notanda og sýndarspjallveru í kerfum eins og okkar sem sameina sjálfvirka talgreiningu og samtöl sem skipulögð eru fyrir fram. Í næstu lotu rannsóknarinnar var málgögnum safnað til þess að greina yrta og óyrta þætti í mismunandi tegundum af skýringarbeiðnum. Vegna þess hversu flókið talmál er og fjölbreytileg samtöl geta verið var aðeins safnað samtölum þar sem ókunnugir spurðu til vegar í miðbæ Reykjavíkur. Þetta endurspeglaðist svo í þeim verkefnum sem nemendur þyrftu að leysa í Virtual Reykjavik. Þar spyrja þeir sýndarspjallverur til vegar í miðbæ Reykjavíkur og verurnar nota skýringaraðferðir til að vísa til vegar á sem raunsæjastan hátt. Þó ber ekki að líta svo á að þetta sé tæmandi rannsókn á eðli skýringarbeiðna heldur fjölþætt lýsing á skýringarbeiðnum, notkun þeirra í sérstökum samræðuaðstæðum í leiknum og beitingu þeirra til að líkja eftir mannlegri hegðun. Sex mismunandi fjölþættar skýringarbeiðnategundir voru búnar til á grundvelli gagnagrunns með myndbandsupptökum af raunverulegum samtölum milli fólks með íslensku að móðurmáli og fólks sem ekki hefur íslensku að móðurmáli. Þetta voru í heild 165 upptökur, 1.59.02 klst. á lengd, 108 pör fólks þar sem annar aðilinn hefur íslensku að móðurmáli en hinn ekki og 57 pör þar sem báðir aðilar hafa íslensku að móðurmáli, karlmenn og konur. Aldur þeirra sem höfðu íslensku að móðurmáli var á bilinu 18–70 ár og meðalaldurinn u.þ.b. 35 ár en þeir sem ekki höfðu íslensku að móðurmáli voru á aldrinum 20–40 ára og meðalaldur þar u.þ.b. 30 ár. Úr þessum gagnagrunni var búinn til fjölþættur stofn skýringarbeiðna sem samanstóð af yrtum og óyrtum gögnum fyrir hverja tegund af skýringarbeiðni. Myndbandsupptökur voru greindar með ELAN merkingar- og skýringapakkanum. Í hverri greiningu var fjölþættum gögnum lýst. Fjölþættri nálgun við tungumál og fjölþættri greiningu á samskiptum var beitt til að greina yrta og óyrta þætti skýringarbeiðna. Vegna takmarka á umfangi rannsóknarinnar voru aðeins tvær gerðir beiðna notaðar, úrfelling og innskotsaðferð. Að lokum var framkvæmd notendakönnun til að komast að því hvernig nemendur skynjuðu fjölþætta hegðun sýndarspjallveranna í leiknum og hvort þeir tækju eftir þessum tveimur tegundum skýringarbeiðna í honum. Nemendum þótti innskotsaðferðin vera eðlilegust þótt þeim hefði fundist henni stundum vera beitt dálítið ruddalega eða hún verið notuð of mikið af sýndarspjallverunum. Það hversu spjallverurnar notuðu mikið skýringarbeiðnirnar var ekki mælt þar sem einblínt var á nemendur sem notendur í þessari frumútgáfu leiksins. Könnunin leiddi í ljós fjölda möguleika til að betrumbæta fjölþætta hegðun spjallveranna í framtíðarútgáfum leiksins. Sérstaklega bentu notendur á að ákveðin svipbrigði og að spjallverurnar gætu ekki brosað gerði það að verkum að þær virkuðu „óhugnanlegar“. Í stuttu máli eru færð rök fyrir því í ritgerðinni að þrívíddartölvuleikir nýtist vel til að kenna íslenska tungu og menningu, með sérstakri áherslu á að æfa talmálsfærni. Fjallað er um og stutt með kennslufræðilegum kenningum hvernig bæta megi námsupplifun og kalla fram alvörusamskipti í sýndarveruleika með raunsærri og fjölþættri hegðun spjallvera. Skoðaðar voru sex skýringaraðferðir sem fólk með íslensku að móðurmáli notaði til að vísa til vegar, annars vegar af fólki með íslensku að móðurmáli og hins vegar þeim sem ekki hafa íslensku að móðurmáli. Í ritgerðinni er einnig bent á hugsanlegar nýjar rannsóknir í sambandi við skýringarbeiðnir og Virtual Reykjavik. Skoða mætti frekar fjölþættar skýringarbeiðnir í samtölum við aðrar aðstæður og í öðrum tungumálum. Slíkt myndi gagnast við að betrumbæta þær skýringarbeiðnir sem sýndarspjallverur í Virtual Reykjavik nota. Ágætis byrjun á áframhaldandi vinnu væri að framkvæma nýja könnun með fullkomnari leiðbeiningum, námsefni og stoðbúnaði, talgreinikerfi sem virkar á allan hátt í Virtual Reykjavik og með sýndarspjallverum sem byggju yfir fleiri eiginleikum, gætu t.d. brosað., This thesis forms part of the project Icelandic Language and Culture Training in Virtual Reykjavik, a 3D computer game that enables learners of Icelandic to practise oral language and listening. The aim of the project was to build a computer game populated with embodied conversational agents (ECAs) endowed with realistic multimodal behaviour, with a long-term goal of supporting authentic teaching of Icelandic language and culture. The part of the project reported in this thesis focused on examining human verbal and non-verbal features in clarification requests (CRs). Six multimodal CR models were suggested for implementation, with the intention of promoting a more realistic human-agent interaction in Virtual Reykjavik. The research took place in three phases. First, a small survey was carried out, eliciting learners’ expectations from Virtual Reykjavik. It informed about learners’ expectations of a 3D application. Learners reported difficulties in practising spoken Icelandic with native speakers in real life and for this reason said they would appreciate a virtual learning environment for practising oral language. The pedagogical foundation of Virtual Reykjavik considers the communicative approach in language instruction, task- and game-based learning, and multimodal and individual language learning approaches. Virtual Reykjavik was populated with ECAs endowed with multimodal behaviour that is authentic to Icelandic culture. Engaging in the game provided learners with an opportunity to experience Icelandic language as it is spoken in the target culture but in a virtual learning environment, and prior to engaging with speakers in the real world. The communicative function CR was chosen as the main object of multimodal analysis, in order to narrow down the focus to a specific topic in natural language research. CR is one of the most commonly used utterance-types in spoken conversations (Purver, 2004); it helps to clarify what has previously been said but for whatever reason not understood by the recipient, and as such facilitates smooth conversational flow. For these reasons, CR is very important in achieving a realistic human-agent interaction in systems, like ours, which combine automatic speech recognition and pre-planned dialogues. In this second phase, natural language data was collected in order to analyse the verbal and non-verbal features in various types of CRs. Due to the complexity of spoken language and a wide range of possible conversational scenarios, data were collected only during first encounters asking for directions to a location in central Reykjavik. This in turn reflected the same task learners would need to do in Virtual Reykjavik - they would ask agents for directions in central Virtual Reykjavik and the agents would use clarification strategies in an authentic way. It should, however, not be seen as an exhaustive treatise about the nature of CRs but rather as a multimodal description of CRs, their use in a particular conversational scenario in the game, and their application to the development of human-like behaviour. Based on a database of video recordings of real-life conversations between native and non-native speakers of Icelandic, six different multimodal CR types were characterised. (165 recordings with total recorded time 1 hour, 59 minutes and 2 seconds; 108 native-non-native speaker pairs and 57 native-native speaker pairs, men and women; ages of native speakers between 18-70 with average age approximately 35 years, and ages of non-native speakers between 20-40 with average age approximately 30 years). Out of this database, a multimodal corpus of CRs was created, consisting of verbal and non-verbal data for each type of CR. Video recordings were analysed using the ELAN tagging and annotation package. Each analysis consisted of a description of multimodal data. The multimodal approach to language and the multimodal interaction analysis were used to analyse the verbal and non-verbal features of CRs. Due to resource constraints, only two types, the Ellipsis and the Fragment (Interjection Strategy), were implemented. Finally, a user response study was conducted in order to find out how learners perceived multimodal behaviour of ECAs in the game, and whether surveyed learners noticed the two implemented CRs. Learners perceived the CR Fragment (Interjection Strategy) as the most natural, despite its being perceived as slightly rude or used too frequently by the ECAs. The frequency of use of CRs by the ECAs was not measured, since the focus was on learners as users of this game prototype. The study revealed many possibilities for improving the multimodal behaviour of ECAs which could be implemented in future versions. In particular, certain facial expressions, and their lack of ability to smile, were commonly perceived by learners as “creepy”. In summary, this thesis presents the rationale for building a 3D computer game for teaching Icelandic language and culture, with a focus on practising oral language skills. It presents pedagogical background for including authentic features into the multimodal behaviour of ECAs in a computer game to achieve a more realistic human-agent interaction, and thus to contribute to an improved learning experience in an online virtual learning environment. Six clarification strategies used by native speakers of Icelandic were observed when they were approached by other native and non-native speakers asking for directions. The thesis also outlines points for future work on CRs and Virtual Reykjavik. Exploration of multimodal CRs in other conversational settings and languages would be useful for further improving ECA CRs used in Virtual Reykjavik. A good starting point for a continuation would be to conduct a new study with more complete instructions, learning materials and scaffolding, a fully functioning speech recognition system in Virtual Reykjavik, and ECAs endowed with additional features including smiling., RANNÍS

Ísland var lén í Danmörku. Rekstur þess og stjórnsýsla var sambærileg við önnur lén innan danska ríkisins. Vestmannaeyjar voru ekki hluti af léninu Íslandi. Í rannsókninni er leitast við að sýna fram á hver staða Íslands var innan danska ríkisins og hvernig þróun stjórnsýslunnar í Kaupmannahöfn birtist hér á landi. Jafnframt er varpað ljósi á þau skjöl sem til urðu vegna reksturs lénsins og með stjórnsýslu konungs. Hér er um að ræða fyrstu stóru skrefin í mótun ríkisvalds á Íslandi með styrkingu konungsvalds, þar sem einn lénsmaður fer með völdin á landinu fyrir hönd konungs. Þær rannsóknarspurningar sem leitað hefur verið svara við eru: Hverjir voru lénsmenn konungs á Íslandi? Hvað felst í heimildinni lénsreikningur? Hvernig mótast og þróast stjórnsýsla konungs? Hvaða skjöl urðu til á tímabilinu 1541–1683 við stjórn og rekstur lénsins Íslands? Frumheimildir um stjórnsýslu þessa tímabils hafa um margar aldir verið sundraðar og ekki áður verið tekið á þeim út frá uppruna skjalanna og stjórnsýslulegu samhengi nema að litlu leyti. Frumheimildir hafa verið skoðaðar á söfnum bæði á Íslandi og í Danmörku. Einkum voru skoðuð skjöl í danska Ríkisskjalasafninu, Den Arnamagnæanske samling i Kaupmannahöfn, Konunglega bókasafninu í Kaupmannahöfn, Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum á Íslandi, Þjóðskjalasafni Íslands og Landsbókasafni – Háskólabókasafni, handritasafni. Gefast með þessu ný tækifæri til að skoða innbyrðis tengsl stjórnsýslunnar og meta söguna frá nýjum sjónarhóli. Þessi saga hefur lítið verið rannsökuð og er óskandi að fyrirliggjandi rannsókn veki áhuga manna enn frekar á sögu 16. og 17. aldar.

Hrollvekjur um reimleikahús snúast oftar en ekki um heila, enda getur verið reimt í heilanum ekki síður en í húsum. Afturgangan í sinni einföldustu mynd hverfist um fortíð sem snýr aftur til að ásækja einstaklinga (sögupersónur eða lifendur), en þessi hugmynd birtist hvað skýrast í meðförum Sigmund Freud þar sem mannsálin verður að gotnesku reimleikahúsi. Í ritgerðinni er leitt að því líkum að gotneskt myndmál hafi ekki einungis áhrif á það hvernig við ræðum um heilann í daglegu tali, heldur hefur gotnesk hugmyndafræði ef til vill einnig haft áhrif á það hvernig heilinn er framreiddur í samtímataugafræði. Litið er til líffræðilegra einkenna taugakerfa eins og þau birtast í reimleikahúsum í nokkrum kvikmyndum og skáldsögum. Í ritgerðinni er sérstaklega fjallað um virkni þriggja reimleikahúsa í tveimur íslenskum kvikmyndum, Húsinu eftir Egil Eðvarsson (1983) og Rökkri eftir Erling Óttar Thoroddsen (2017) og einni íslenskri skáldsögu, Hálendinu eftir Steinar Braga (2011). Í greiningunni er stuðst við fyrirmyndartexta sem fjallað er um í öðrum kafla ritgerðarinnar, The Shining eftir Stephen King (1977). Þó að ekki sé ætlunin að rekja bókmenntasögu íslenskra reimleikahússins er nauðsynlegt að veita svolitla innsýn í sögu og helstu hugðarefni slíkra bókmennta og kvikmynda, hérlendis og erlendis. Því er gerð stuttlega grein fyrir sögu skáldaðra reimleikahúsa í formála ritgerðarinnar, allt frá því að Horace Walpole gaf út skáldsöguna The Castle of Otranto árið 1764 og markaði þar með það sem almennt er talið upphaf gotnesku stefnunnar. Einnig verður rætt um helstu þemu og minni reimleikahússhefðarinnar. Í inngangi eru dregin fram líkindi reimleikahúsa og heilabúsins; sameinkenni fyrirbæranna birtast meðal annars í líkingum sem viðhafðar eru um heilann og í myndmáli reimleikahússins. Gerð er grein fyrir því hvernig hrollvekjur og vísindarannsóknir á starfsemi hugans hafa fylgst að frá á síð-Viktoríutímanum, ef ekki lengur, því að ýmsir höfundar gotneskra skáldsagna virðast hafa stuðst við rannsóknir í taugavísindum við skrif sín. Þá er sagt frá samtímarannsóknum í taugafræði sem hafa kortlagt óttasvæðin í heilanum og tengt þau við reimleikahús með hjálp líkinga. Einnig er rætt um það hvernig hrollvekjur taka sér stundum bólfestu í hugum áhorfenda og breyta heila þeirra um leið í nokkurs konar reimleikahús. Það er óhætt að fullyrða að Overlook-hótelið í The Shining sé eitt þekktasta reimleikahús á seinni hluta 20. aldar og áhrifa þess gætir sennilega í flestum reimleikahúsasögum og kvikmyndum sem komið hafa út síðan. Í ritgerðinni eru þrjú frásagnarminni úr The Shining dregin fram og þau greind í íslensku verkunum þremur. Fjallað er um hvaða öfl hrekja Torrance-fjölskylduna í sögunni inn í reimleikahúsið, Overlook-hótelið, en það eru ekki síst fjárhagsaðstæður. Einnig er rætt um hvernig reimleikahúsið gerir sig aðlaðandi fyrir hina nýju íbúa til þess að byrja með. Þá er greint frá því hvernig húsið birtir tráma fjölskyldunnar. Að lokum er rætt um kynferðisofbeldi, sem virðist vera leyndarmálið sem liggur dýpst grafið í húsinu. Fyrsti greiningarkafli íslensku verkanna fjallar um Húsið eftir Egil Eðvarðsson sem er fyrsta íslenska kvikmyndaða hrollvekjan í fullri lengd. Það er kannski engin hending að hún sæki í hefð reimleikahúsakvikmynda því þær nutu mikilla vinsælda á Vesturlöndum á áttunda og níunda áratug síðustu aldar, en The Shining var þar fremst í flokki. Húsið í kvikmyndinni er eins og flest önnur reimleikahús grafreitur gotneskra leyndarmála en að sama skapi er það staður þar sem leyndarmál lifna við – og ganga aftur. Reimleikahúsið er því jafnan trámatískur staður, eða birtingarmynd trámans sem ásækir huga íbúanna – eins og einnig er rætt um í fyrirmyndardæminu The Shining. Reimleikahúsið í kvikmynd Egils birtir tráma aðalpersónu Hússins og er þetta áfall greint með hliðsjón af nýlegum rannsóknum geðlæknanna Bessel van der Kolk og Onno van der Hart. Annar greiningarkaflinn fjallar um Hálendið eftir Steinar Braga. Í skáldsögunni er virkni reimleikahússins ekki bundin eiginlegu húsi heldur er hún fólgin í landslaginu. Þannig fylgir Steinar Bragi hefð norrænna gotneskra sagna þar sem myrkar og óvægnar óbyggðirnar birta það sem innra með sögupersónum hrærist. Sagan gerist rétt eftir hrun og fjallar um það hvernig fjárhagsvandræði festa sögupersónur í reimleikahúsinu – sem er eitt af þeim atriðum sem dregið hefur verið fram í sýnidæminu – nema að þessu sinni er reimleikahúsið í raun hálendi Íslands. Í kaflanum verður rætt um ótta og áföll sögupersóna og sýnt hvernig hvort tveggja endurspeglast í íslenskri auðn. Þriðji greiningarkaflinn fjallar um kvikmyndina Rökkur eftir Erling Óttar Thoroddsen. Kvikmyndin er frá árinu 2017 og fjallar – eins og elsta íslenska hrollvekjan í fullri lengd – um reimleikahús. Í kvikmynd Erlings hefur reimleikahúsið þó þróast í takt við breyttar áherslur á 21. öldinni; það veitir hvorki skjól gegn veðri né vindum, því það er ekki úr timbri, steypu eða steini. Draugarnir í Rökkri hanga nefnilega á netinu og í snjalltækjum, sem eru jafnframt birtingarmyndir vitundarinnar líkt og náttúran í Hálendinu og húsið í kvikmynd Egils. Erlingur beinir sjónum sérstaklega að þeim hættum sem kunna að steðja að ungum hommum og gerir það á forsendum hrollvekjugreinarinnar því að sögupersónur hans verða fyrir kynferðisofbeldi, rétt eins og greina má einnig í The Shining. Aðlöðunarferðlið sem gerendurnir beita í Rökkri er hliðstætt því sem Overlook hótelið notar til að lokka til sín fórnarlömb nema að þessu sinni eru það spjallrásir og samfélagsmiðlar sem orka eins og veiðitæki fyrir skrímslin í kvikmyndinni, sem sitja þar fyrir aðalpersónum hennar. Frásagnarminnin þrjú; fjármál, tráma og kynferðisofbeldi koma flest fyrir í fleiri en einu íslensku verkanna sem greind eru í ritgerðinni. Það er líka eitt helsta einkenni reimleikahúsa að í þeim er fólgin áráttukennd endurtekning. Í lokaorðum er dregin ályktun um merkingu hennar; einkum þá þekkingu sem reimleikahúsið kann að miðla til lesenda og áhorfenda í krafti endurtekinna minna.

Innovations introduced in connection with the New Enterprises in Iceland in the second half of the 18th century have long been considered largely unsuccessful, but a more detailed analysis of the reception of particular innovations has been lacking. After a series of unsuccessful experiments in cereal cultivation a decision was made early in the 1770s to start the import of unground grain and revive indigenous quernstone production all around Iceland. The revival was successful beyond expectations and quernstone production was continued into the early 20th century. The aim of this thesis was threefold: 1) to piece together the historical chain of events and analyse the ideology behind the revival of indigenous quernstone production, 2) to identify which aspects in the revivals’ management, introduction and public participation were crucial for its progress and eventual success, and 3) identify any potential changes in Icelandic quernstone typology that may have taken place in connection with this late 18th century revival. The analysis is based on available historical information regarding the revival’s execution and its key participants; general models of Icelandic pre-industrial social structure and economy; the availability of indigenous raw materials and a typological analysis of the Icelandic quernstone assemblage from first settlement into modern times. As an example of innovation acceptance in a rural society, the revival of quernstone production in Iceland gives a rare chance to analyse both the process and its archaeological consequences. The analysis is mainly structured around diffusion of innovation theory developed within American rural sociology in the mid-20th century. There is clear correspondence between the defined parameters that need the most attention for successful innovation diffusion in an underdeveloped rural society, and the methods employed by the Danish-Icelandic government during the successful introduction of the quernstone in the late 18th century. A clear change can be detected in Icelandic quernstone design towards a simpler but highly varied form after the revival, which can be traced to the influence of imported quernstone models and the Icelandic farming craftsmen’s non-specialised experience in general handicraft. The quernstones’ history in Iceland shows that it was neither ingrained conservatism nor stagnation that caused many of the innovations introduced by the New Enterprises to fail. A poor and uneducated class of farmers in a society built on subsistence farming had no reason to value innovations in terms of the wider improvement ideology of the state. The quernstone could be assimilated into society from within, without radical changes in social structure or economy and it was made widely accessible to the general public. It was quickly and clearly advantageous to the whole community and suitable for further production and development in the recipients’ immediate environment, which helped to integrate them successfully into society in the long term. Beyond Iceland this research gives clear insights into the nature of the evaluation, adaptation and developments in the reception of new technologies in pre-industrial farming societies., Nýjungar sem teknar voru upp í tengslum við Innréttingarnar um miðja 18. öld hafa lengi verið taldar að stórum hluta misheppnaðar. Ýtarlegar greiningar á ástæðum mismunandi velgengi einstakra nýjunga hefur hinsvegar skort. Eftir mistækar tilraunir með innlenda kornrækt var tekin sú ákvörðun á 7. áratug 18. aldar að hefja innflutning á ómöluðu korni og endurvekja innlenda kvarnarsteinaframleiðslu um allt Ísland. Sú endurvakning gekk framar vonum og var framleiðslunni haldið við fram á 20. öld. Markmið þessa doktorsverkefnis var þríþætt: 1) að greina þá hugmyndafræði og atburðarás sem leiddi til endurvakningar á innlendri kvarnarsteinaframleiðslu, 2) að greina hvaða þættir skiptu sköpum fyrir framgang þessarar 18. aldar endurvakningar og 3) að greina hvort breytingar urðu í hönnun íslenska kvarnarsteinsins fyrir og eftir viðreisn innlendrar framleiðslu. Byggt var á tiltækum upplýsingum um framkvæmd kvarnarsteinaverkefnisins og þátttakendur þess, um almenna samfélagsgerð og hagkerfi tímabilsins, um framboð á nýtanlegum innlendum hráefnum, og gerðfræðilegri greiningu á íslenska kvarnarsteinasafninu frá landnámi til nútíma. Sem dæmi um viðtöku nýjunga í fábreyttu samfélagi veitir endurvakning kvarnarsteinaframleiðslu á Íslandi fágætt tækifæri til að greina bæði ferlið sjálft og fornleifafræðilegar afleiðingar þess. Byggt er á kenningum um viðtöku nýjunga (diffusion of innovation theory) sem þróaðar voru um miðja 20. öld innan bandarískrar landsbyggðafélagsfræði (rural sociology). Greinilegt samræmi er á milli kennilegra skilgreininga á þeim vandamálum sem leysa þarf til þess að nýjung breiðist út, og þeim aðferðum sem stjórnvöld beittu í kynningu kvarnarsteinsins á 18. öld. Sjá má breytingar í átt að einfaldara en þó mun fjölbreyttara formi og útliti í hönnun íslenskra kvarnarsteina eftir endurvakninguna sem m.a. er hægt að rekja til nýtingar á innfluttum kvarnarsteinafyrirmyndum og lítilli sérhæfingu íslenskra handverksmanna. Saga kvarnarsteinsins á Íslandi sýnir að það var ekki inngróin íhaldssemi og stöðnun sem orsakaði að ýmsar aðrar nýjungar Innréttinganna náðu ekki fótfestu. Fátæk og lítt menntuð bændastétt í samfélagi sem byggði á sjálfsþurft hafði hvorki forsendur né ástæðu til að meta nýjungar út frá utanaðkomandi efnahagslegum sjónarmiðum ríkisvaldsins. Kvarnarsteinar voru nýjung sem hægt var að aðlaga samfélaginu innan frá án róttækra breytinga á samfélagsgerð eða hagkerfi. Þegar kvarnarsteinarnir voru kynntir var þeim útbýtt víða og voru því vel sýnilegir. Þeir voru fjótt tilfinnanlega hagkvæmir og hentugir til frekari framleiðslu og mótunar í nánasta umhverfi viðtakenda sem allt hjálpaði til þess að frekar var hægt að aðlaga þá að samfélaginu til langs tíma litið. Út fyrir landsteinana gefur rannsóknin greinilegar vísbendingar um eðli aðlögunar og þróunar í viðtöku tækninýjunga í fábreyttum og strjálbýlum bændasamfélögum., Háskóli Íslands, Minjastofnun Íslands, Fornleifastofnun Íslands, Margrét Baldursdóttir

Táknheimur okkar manna, myndirnar sem við gerum okkur af veruleikanum og sjónarhornin sem við höfum í huga, hafa áhrif á gjörðir okkar. Nú er komið að vatnaskilum í hnattrænni orðræðu um fátækt, vistkerf og fölmenningu sem kristallast í nýrri sýn á tengslaeðli veruleikans og þörfna fyrir siðferðilega hugsun. Fyrir nokkrum áratugum var litið svo á að fátækt jafnt sem umhverfsvandi stafaði af skorti á þróun. Nú er viðurkennt að vandinn sé ekki síður siðferðilegur og að sú þróun sem átt hefur sér stað sé ekki síður vandamál en skortur á henni. Sú vitneskja kallar á að við veltum fyrir okkur spurningunni um eðli manns og heims upp á nýtt og dýpkum og víkkum fátæktarhugtakið. Í þessari rannsókn er því haldið fram að það verkefni haf fundið sér áhugaverðan farveg hjá Sameinuðu þjóðunum (SÞ) og að til sé orðin hnattræn málefnasamstaða um nýja heimsmynd, mannskilning og fátæktarhugtak þar sem mannmiðlægni sé hafnað en lífmiðlægni fagnað. Samhliða því sem einstaklingshyggju sé hafnað sé mælt fyrir því að heildarhyggja sé tekin upp. Fullyrt er að kristin guðfræði sé fær um að styðja við og bæta þá orðræðu með því að guðmiðlægt sjónarhorn hennar feli jafnframt í sér hið lífmiðlæga sjónarhorn. Þegar horft er á veruleikann af sjónarhóli lífhyggju gagnast hefðbundið hagvaxtarhugtak ekki lengur í ljósi þess að vistkerf geta rýrnað þótt hagvöxtur aukist tímabundið. Því er komið nýtt hugtak sem sameinar hugmyndir manna um hagvöxt annars vegar og um hið góða líf hins vegar; sjálfbær þróun. Lífhyggjan, með sjálfbærnihugtakið við hjartastað, veldur því að jöfnum höndum er rætt um hagvöxt og siðferði. Samkomulagið sem gilt hefur í anda módernismans þess efnis að rætt sé um hagsmuni, réttar leikreglur og hlutlaust almannarými, frekar en að standa í gildishlaðinni samfélagsorðræðu, heldur ekki lengur. Þannig eru skilin milli hins opinbera og einkalega orðin að pólitísku málefni í menningunni. Raunar er staðhæft að hugmyndin um hlutlaust almannarými sé beinn þáttur í hinni aldagömlu yfrráðahyggju sem reynst haf jafn hrapallega sem raun beri vitni og þurf nú að víkja fyrir tengslahyggju. Eins og guðfræðingurinn Linda Hogan segir, þá kallar fölmenningarverkefnið á „margþætta, hefðarþykka og þvermenningarlega samræðu þar sem gert er ráð fyrir öllum“ sem borgurum í vistkerf heimsins., The backdrop of this study is the theoretical idea that the symbolic world of humanity, the images we create of our reality and our viewpoints, affects our actions. Here it is argued that we have reached a crossroad in the global dialogue on poverty, the ecosystem and multiculturalism, which crystalizes in a new outlook on the relational character of reality and the need for ethical thinking. A few decades ago it was an accepted idea that both poverty and environmental problems were rooted in a lack of development and good structure. Today it is acknowledged that the problem is equally ethical even though good structure and efective actions are of great importance. That knowledge demands that we answer again the questions of the nature of the human being and the world in order to deepen and widen our concept of poverty. In this study it is argued that this endeavor has found an interesting channel at the United Nations and that we now have a global consensus about discussing a new world view, view of man and the concept of poverty where the anthropocentric perspective is rejected but bio-centricity celebrated. At the same time as individualism is rejected, incorporating a holistic view is encouraged. It is asserted that Christian theology is capable of supporting and improving that dialogue for the reason that its theocentric perspective incorporates the bio-centric point of view. When one sees reality from the viewpoint of biocentricity, the traditional idea of economic growth becomes useless since ecosystems can deteriorate even though GNP increases temporarily. Therefore, there is a new term that unites the ideas about economic growth on one hand, and the good life on the other; sustainable development. Biocentricity coined with the idea of sustainability generates that economic growth and ethics are discussed simultaneously. The agreement of the modernism that it is best to converse about interests, fair rules and neutral public space rather then to bother with a value loaded communal discourse has collapsed. Thus, the boundaries between the public and the private have become a political topic in our culture. In fact, here it is asserted that the idea of the neutral public space is an explicit part of the age-old belief in dominance/sovereignty that has evidently failed miserably and now has to make way for the belief in relations. Or as the theologian Linda Hogan claims; the task of living in multiculturalism demands “multiple, inclusive, tradition-thick, gross-cultural conversations” where everyone is included as citizens of the world’s ecosystem., Guðfræðistofnun styrkti verkið

Every person’s life can be approached from various angles. Biographies are thus never complete narratives that tell entirely of a person’s life—all the events occurred, all the relations entered, all the emotions sensed, or all the opinions uttered—but are very fragmentary and selective, always incomplete and partial. Biography, as an analytical concept, has found its way into the academic discourse of various disciplines and it has as well entered the scope of archaeology and material culture studies. There it has become accustomed to deal with material biographies or the biographies of objects in terms of their processual career, i.e. the journey of things through their lifetime, from creation to desolation and often back to a new life through research and conservation. Such material biographies, that often draw upon Kopytoff’s notion of the Cultural Biography of Things, tend to focus on the multiple meanings of things and their temporality, their standing and esteem and how all this may change through time. Hence, these studies have preferred to discuss things in terms of their meaning, or how we can approach the essence of human thought and actions through the analyses of the everchanging meaning of things. The preference given to mind over matter has led to a call for a less anthropocentric view on the bonds between humans and things arguing that the relations are of an equal standing where both humans and things make a contribution to the emergence of societies, events, actions and persons alike. This dissertation aims at locating biography within such a network of humans and things. In it I argue for a biography in terms of a re-membering of biographical presences which are the surviving residues of the past assemblages that built the persona. The persona is thus a multi-temporal being whose composite elements are not only human including cognition, consciousness, self-awareness, intuition and intention, but also material, as all aspects of the persona, not only its individual body, but also its actions, practices and identities are materially constituted. In this sense biography is not merely a narrative created a posteriori but in fact the very essence of the persona and its existence, evoked by its material relations. Thus, biographies are not something we create on top of the sources but emerge out of the biographical presences at hand. Hence, biographies describe the process of the re-membering of assemblages, that built the persona. In this thesis I introduce a theoretical approach to material assemblages that I call Singularized Archaeology. It draws in particular upon a microhistorical framework termed The Singularization of History. It is a critique on the academic condition that has been guided by grand narratives, leading the questions posed, the methods applied and the outcomes alike. Moreover, Singularized Archaeology leans towards ideas about the partibility of the persona and its material circulation that have found resonance within archaeology. But in particular, it relies on approaches such as Actor-Network-Theory and Object-Oriented-Ontology that have had an essential influence on the recent turn to things and the notion of the “new social”. The empirical part of this work is based on the results from an archaeological excavation at Búðarárbakki in the district of Hrunamannahreppur in Southern Iceland. The excavation revealed a house of a very small passageway type. The place is mentioned in the Land Register from 1703 where it is stated that an old and quirky man by the name of Þorkell lived there for a decade in the later 17th century. I argue that he lived there only seasonally earning revenues by producing perforated stone tools, in particular stone hammers. The archaeological assemblage together with the scanty historical sources are the biographical presences of this particular peasant. They build up the persona and construct its identities together with the materiality of the archaeological research process itself. The material from Búðarárbakki is in most aspects small, ordinary and unimpressive. It fits perfectly into the larger scheme of grand narratives of the 17th century society in Iceland, for example about the architectural development, subsistence and social structure. A singularized perspective on the material at hand and detailed analyses of the practices and relations the material brought by, reveals however an alternative view on the assemblages including the material relations of the persona. The persona of Þorkell at Búðarárbakki was propelled by building activities and the craft of stone perforation. These practices were not only induced by the human cognition and intentionality but as well directed by the materials involved. In this sense, the stones built up an inherent part of Þorkell’s persona as they were invested in the identity of the craftsman. Þorkell had to adapt to the stones in his daily activities and they supported the human by means of their materiality, creating a composite persona of human and non-human attributes. His material relations endowed Þorkell at Búðarárbakki with life, in the same manner as the stone themselves, through their human relations, acquired life., Líf sérhverrar persónu má skoða frá mismunandi sjónarhornum. Þess vegna eru ævisögur aldrei og fullkomnar frásagnir sem segja frá lífinu í heild sinni—öllum atburðum, samböndum, tilfinningum og skoðunum—heldur eru þær brotakenndar og sérvaldar, einatt ófullkomnar og í hlutum. Ævisagan, sem fræðihugtak, hefur rutt sér leið inn í fræðilega orðræðu hinna ýmsu sviða og hefur hún jafnframt fundið sér farveg innan fornleifafræði og efnismenningarfræða. Þar hefur skapast sú hefð að fjalla um efnislegar ævisögur eða ævisögur hluta í ljósi þróunarferils þeirra, þ.e.a.s. í ljósi ferðalags hluta frá sköpun til eyðileggingar og aftur til nýs lífs í gegnum rannsóknir og varðveislu. Í slíkum efnisævisögum, sem einkum vísa í hugmyndir Kopytoffs um menningarævisögu hluta (e. Cultural Biography of Things); hefur áhersla verið lögð á margbreytilega merkingu þeirra og stundarveruleika (e. temporality), hvaða stöðu og virðingu hlutir hafa og hvernig þessir þættir breytast í tímans rás. Þess konar rannsóknir taka einkum á merkingu hluta eða hvernig við getum nálgast eðli og kjarna mannlegrar hugsunar og atferlis með rannsóknum á síbreytilegri merkingu þeirra. Áherslan á hið huglæga umfram hið efnislega hefur leitt til þess að kallað hefur verið eftir nýrri sýn á sambandi manna og hluta. Þetta nýja sjónarhorn er síður mannhverft (e. anthropocentric) en dregur fram samhverfa eiginleika í sambandi manna og hluta og metur aðild þeirra að tilurð og viðhaldi samfélaga, atburða, einstakra gjörða og persóna til jafns að verðleikum. Þessi doktorsritgerð miðar að því að staðsetja ævisöguformið innan netverks manna og hluta líkt og hér hefur verið lýst. Í ritgerðinni held ég því fram að ævisagan byggist á endurheimt (e. re-membering) ævisögulegrar nærveru (e. presence) sem samanstendur af eftirlifandi leifum þess safns sem mótaði persónuna. Þannig er persónan fjölstundleg (e. multi-temporal) vera, samsett úr þáttum sem eru ekki aðeins mennskir, svo sem hugsun og vitsmunir, meðvitund og sjálfskennd, innsæi og fyrirætlan, heldur líka efnislegir, enda er allt það sem lýtur að persónunni efnislega mótað. Þetta á til jafns við um líkama einstaklingsins sem og gjörðir persónunnar, iðju hennar og vitund. Í þessu ljósi er ævisagan ekki aðeins frásögn, sem er samin eftir á, heldur í raun kjarni persónunnar sjálfrar og tilvistar hennar, dregin fram í gegnum hennar efnislegu tengsl. Ævisögur eru því ekki eitthvað sem við sköpum utanum heimildirnar, heldur rís hún upp innan úr sinni ævisögulegu nærveru (e. biographical presence). Ævisagan lýsir ferli sem felur í sér endurheimt safna sem byggðu og mótuðu persónuna. Í þessari doktorsritgerð kynni ég til sögunnar kennilega nálgun á efnislegum söfnum sem ég kalla einvædda fornleifafræði (e. Singularized Archaeology). Þessi hugmynd byggir sérstaklega á einsögulegri (e. microhistorical) hugmyndafræði sem kallast einvæðing sögunnar (e. The Singularization of History). Hún var sett fram sem gagnrýni á stöðu fræðilegrar orðræðu sem hefur verið leidd áfram af stórsögu og stýrt bæði spurningum, aðferðum og niðurstöðum. Einvædd fornleifafræði styðst jafnframt við hugmyndir um sundrungu persónunnar og hvernig henni er efnislega dreift en slíkar hugmyndir hafa notið ákveðinnar hylli innan fornleifafræði. Einkum styðst hún þó við hugmyndir svo sem Actor-Networ-Theory og Object-Oriented-Ontology sem hafa haft grundvallar áhrif á nýlegt afturhvarf til hlutarins og hugmyndir um “hið nýja félagslega” (e. new social). Rannsóknin sem hér er sagt frá byggir á niðurstöðum fornleifauppgraftar á Búðarárbakki í Hrunamannahreppi. Uppgröfturinn þar leiddi í ljós afar lítinn gangabæ. Staðarins, Búðarárbakka, er jafnframt getið í Jarðabókinni frá 1703 þar sem fram kemur að gamall og einrænn maður að nafni Þorkell hafi búið þar í um áratug á síðar hluta 17. aldar. Ég held því fram að þar hafi hann aðeins búið árstíðabundið og aflað sér tekna með framleiðslu gataðra steinverkfæra, einkum steinsleggja. Fornleifasafnið, ásamt þessum fábrotnu rituðu heimildum, eru hin ævisögulega nærvera þessa ákveðna kotbónda. Persónan og vitund hennar eru samsettar úr þessum heimildum, samhliða því efnisvæðingarferli sem felst í rannsóknarverkefninu sjálfu. Efniviðurinn frá Búðarárbakka er að mörgu leyti mjög venjulegur og lítt eftirtektarverður. Þannig fellur hann í raun mjög vel að söguþræði stórsögunnar um íslenskt samfélag á 17. öld, til dæmis hvað varðar byggingarsögulega þróun, viðurværi og samfélagsgerð. Með því aftur á móti að einvæða sjónarhornið á efniviðinn og kanna í þaula þær athafnir, sambönd og tengsl sem efnismenningin leiðir í ljós, getum við öðlast nýja sýn á safnið, þar með talið á efnisleg tengsl persónunnar. Persóna Þorkels á Búðarárbakki var drifin áfram af húsbyggingu og viðhaldi húsa auk handverks sem fólst í götun steina. Þessu atferli var ekki aðeins stýrt af mannlegu hugviti og fyrirætlan heldur líka af efnislegum hlutum sem þátt tóku í verkefninu. Á þennan hátt voru steinarnir eðlislægur hluti persónu Þorkells enda lögðu þeir til vitundar þessa 17. aldar handverksmanns. Í sínum daglegu athöfnum varð Þorkell að laga sig að steinunum sem í efnisveruleika sínum veittu mannlegum þáttum persónunnar stuðning og mynduðu samsetta persónu með bæði mennskum og ómennskum einkennum. Með sambandi sínu við steinana var Þorkeli á Búðarárbakka veitt líf, á sama hátt og steinarnir sjálfir, í gegnum sín mennsku sambönd, öðluðust líf., Háskólasjóður Eimskipafélags Íslands; Fornleifasjóður; Landsnet hf.; Sveitarfélagið Hrunamannafreppur; Fornleifafræðistofan

Publisher's version (útgefin grein), No other animal has a closer mutualistic relationship with humans than the dog (Canis familiaris). Domesticated from the Eurasian grey wolf (Canis lupus), dogs have evolved alongside humans over millennia in a relationship that has transformed dogs and the environments in which humans and dogs have co-inhabited. The story of the dog is the story of recent humanity, in all its biological and cultural complexity. By exploring human-dog-environment interactions throughout time and space, it is possible not only to understand vital elements of global history, but also to critically assess our present-day relationship with the natural world, and to begin to mitigate future global challenges. In this paper, co-authored by researchers from across the natural and social sciences, arts and humanities, we argue that a dog-centric approach provides a new model for future academic enquiry and engagement with both the public and the global environmental agenda., This research was funded by the Annenberg PetSpace Foundation: Human-Animal Bond. DP was supported by the Dog Aging Project U19 grant AG057377 from the NIH National Institute on Aging. GL was supported by the European Research Council (ERC-2013-StG-337574-UNDEAD). NS, LJM, and GL were supported by the Arts and Humanities Research Council (AH/N004558/1). CW was supported by Maddies Fund.

Publisher's version (útgefin grein), Markmið öndvegisverkefnisins Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis, sem lýst er í þessari grein, er að kanna stöðu íslensku á tímum mikilla samfélags- og tæknibreytinga, með sérstöku tilliti til hugsanlegra áhrifa ensku, einkum í gegnum stafræna miðla. Í fyrsta lagi er reynt að komast að því hversu mikið mállegt ílag eða máláreiti málnotendur fá, bæði á íslensku og ensku. Í öðru lagi er viðhorf málnotenda kannað, bæði til íslensku og ensku. Í þriðja lagi er orðaforði þátttakenda kannaður, bæði íslenskur og enskur. Í fjórða lagi eru þátttakendur beðnir að leggja mat á ýmis málfræðileg atriði, t.d. beðnir að dæma margvíslegar setningar, og þannig reynt að komast að því hvort aukin enskunotkun í íslensku málsamfélagi nú til dags valdi breytingum á íslensku eða hraði málbreytingum sem hafnar voru fyrir daga snjalltækjabyltingarinnar. Þessi atriði eru könnuð með fernu móti: Í fyrsta lagi með ítarlegri vefkönnun sem send var til 5.000 manna lagskipts handahófskennds úrtaks Íslendinga á aldrinum 3‒98 ára. Í öðru lagi með frekari könnunum og viðtölum við 400 manna sérvalið úrtak úr fyrrnefnda hópnum. Í þriðja lagi verður vefkönnunin opnuð öllum sem vilja og reynt með hjálp samfélagsmiðla að fá allt að 10% landsmanna til þátttöku. Í fjórða lagi eru svo rýnihópar og viðtöl við kennara. Vefkönnuninni er lokið og verið er að vinna úr niðurstöðum hennar. Fyrstu niðurstöður benda til þess að verulegur munur sé á aldurshópum hvað varðar alla þá meginþætti sem kannaðir voru — ílag, viðhorf, orðaforða og mat á setningum. Nú er unnið að úrvinnslu gagna þannig að unnt verði að gera ítarlega grein fyrir ýmsum þáttum niðurstaðnanna og skoða hugsanlega fylgni milli þátta, t.d. milli ílags, viðhorfa og ýmissa mállegra þátta. Í þessari grein er fjallað um meginmarkmið verkefnisins, rannsóknaraðferðir og niðurstöður úr vefkönnun um skjá- og netnotkun barna, svo og um virka og óvirka enskunotkun þeirra., The research project Modeling the Linguistic Consequences of Digital Language Contact (Ice. Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis) aims to investigate and model the linguistic consequences of digital language contact, using the rise of English in the Icelandic language community as a test case. This is a three-year project (2016- 2019) financed by a Grant of Excellence from the Icelandic Research Fund awarded to Sigríður Sigurjónsdóttir and Eiríkur Rögnvaldsson, professors at the University of Iceland. A number of other Icelandic and international researchers also participate in the project, in addition to three doctoral students and a number of graduate and undergraduate students. The first half of this paper is a description of the goals and methodology of the project, whereas the second half presents the first results from an online survey of four age groups of 3‒12-year-old children, where the focus is on their digital, productive, and receptive English usage. The main empirical goal of the project is to construct a nationwide profile of the distribution and nature of English and Icelandic input in the Icelandic language community in the digital age and the differences in linguistic knowledge that arise as a result of such novel types of intense encounters with English. The main theoretical goal is to integrate sociological factors and bilingualism into the evolving field of models which derive the linguistic knowledge of speakers from the quantified distribution of input in acquisition, as well as from hypothesized constraints on possible languages. In particular, our work will extend Yang’s (2002) Variational Model of Language Acquisition. Furthermore, we aim to develop an index of language vitality designed for measuring effects of digital language contact. The implementation of the project includes an online survey sent to a stratified random sample of 5,000 speakers aged 3-98. The purpose is to obtain information on the amount and nature of input the speakers receive in English and Icelandic, as well as on their digital usage. Sociolinguistic variables, such as speakers’ language attitudes and self-evaluation of their skills in the respective languages, are also assessed. The data collection for this phase of the project is now complete with a response rate of around 41% for participants 13 years and older and around 50% for 3-12-year-old children. We have already begun processing and interpreting the data. The second step consists of in-depth interviews and further testing sessions with a group comprising 400 speakers selected from among the participants in the online survey according to certain criteria. Each participant 10 years or older is interviewed twice, for two hours each time, whereas 3-9-year-old participants are interviewed three times, for one hour each time. The interviews are being assessed in a careful and precise manner to obtain more fine-grained information on the variables tested in the online survey. These in-depth interviews are now well underway. The third step of data collection will consist in enlisting the participation of a large proportion of the population (up to 10%) in an online survey by using crowdsourcing methods focused on social media. This will be a less controlled methodological experiment which, nevertheless, will allow us to test the predictive power of our model. Finally, we are also conducting focus groups and interviews with experienced teachers to collect information on special aspects of language usage among children and adolescents. The project results presented in this paper derive from the online survey, where the focus is on the digital, productive, and receptive English usage of the 3-12-year-old participants. The children were divided into four age groups: 3-5, 6-7, 8-9, and 10- 12 years old. Our results show that even in the youngest age group, digital usage (smartphone/tablet and Internet usage) is considerable, and the starting age of such usage seems to be getting lower and lower. In the youngest age group (3-5-year-old children), 58% of the participants who have access to smartphones or tablets (80% of this age group) started using them at the age of two or younger, and 8% were less than a year old. The results also show that children in all age groups receive a considerable input of spoken English, and their attitudes towards English appear to be very positive. Finally, our results, when compared to earlier studies, indicate that productive English usage among the youngest children is increasing., This is a three-year project (2016- 2019) financed by a Grant of Excellence from the Icelandic Research Fund awarded to Sigríður Sigurjónsdóttir and Eiríkur Rögnvaldsson, professors at the University of Iceland. (162991-052)

Post-print (lokagerð höfundar), This paper explores the Greek conception of theoria, Gadamer’s interpretation of it, and how he applies it to his own hermeneutics. In particular, the transition that Gadamer makes from traditional metaphysical perspectives of theoria in ancient thought towards the activity of theoria within human life is explored, and the role that his aesthetics plays in this process. The importance of the intertwining of theory and practice for Gadamer is considered and what the practice of theoria may consist in. It is suggested that Gadamer’s approach, which emphasizes heightened experiences of interconnection to promote self-transformation, is a productive transformation of theoria relevant to contemporary points of view., This work was supported by the Icelandic Research Fund, grant number 152521-051.

Germanic compounds often contain an element referred to as linkers, (L). These elements are homophonous with inflectional suffixes, like plural or case markers, but do not nec- essarily have the same meaning or function as the corresponding inflectional suffix. This is exemplified by Dutch below where, outside of compounds, schaap is obligatorily inter- preted as plural in the presence of the plural marker, (1a). This is not the case in compounds, where schaap is unspecified for number interpretation in the presence of the L in (1b) and does not necessarily match the choice of inflectional suffix outside of the compound in (1c). (1) Dutch (Krott et al. 2007:28) a. schaap -en sheep -PL ‘sheep’ b. schaap -en -bout sheep -L -leg ‘sheep leg’ c. schaap -s -kooi sheep -L -fold ‘sheep fold’ These L have received a wide range of analyses but typically they are analyzed as some- thing distinct from the corresponding inflectional suffixes. In this paper however, we argue, focusing on German and Dutch, that the behavior of L follows from their structural posi- tion. Following De Belder (2013), we argue that both Ls and the corresponding inflectional affixes are class markers and that the complex behaviors observed follows from their dis- tribution in the DP. Ls thus shed light on the feature system of the Germanic DP and their interactions. We furthermore propose that the presence or absence of L can be taken as an indicator of the size of the, Rannís, styrkur nr. 173959-051

Publisher's version (útgefin grein), Í greininni er fjallað um sögu nafnorðanna gleðimaður, sem þekkt er úr íslensku máli að fornu og nýju, og gleðikona sem birtist fyrst í heimild frá 18. öld. Auk þess er sagt frá fleiri samsettum orðum með gleði- sem fyrri lið sem hafa verið notuð um karla og konur. Merking þessara orða og notkun er borin saman til þess að kanna hvort orðin um karla séu almennt hlutlausrar merkingar (‘fjörugur maður, samkvæmismaður’) en orðin um konur hafi neikvæða merkingu (‘lauslætisdrós, vændiskona’). Rætt er um eðli þeirra málbreytinga sem gleði-orðin hafa orðið fyrir, m.a. að hve miklu leyti lántaka úr erlendu máli hafi komið við sögu. Flokkun Lars-Gunnars Andersson á svokölluðum „ljótleika“ orða er notuð til að skilgreina merkingarbreytingar nánar. Einnig er vikið að viðleitni íslenskra kvenna á undanförnum áratugum til að endurheimta orðið gleðikona, þ.e. lífga við merkinguna ‘fjörug kona, kona gefin fyrir gleðskap’ sem heita mátti gleymd., This paper discusses the history of the nouns gleðimaður, which is known from Old as well as Modern icelandic, and gleðikona which first occurs in an 18th-century source. Other nominal compounds for men and women that have gleði- as their first member are also introduced. The meaning of these words is compared, as is their usage, in order to test the claim that the words for men normally have a neutral meaning (‘cheerful man, party animal’) but the words for women have a pejorative meaning (‘hussy, prostitute’). The nature of the changes in the history of the gleði-compounds is also discussed, e.g., to what extent borrowing from a foreign language has taken place. Lars-Gunnar Andersson’s categorization of the so-called “ugliness” of words is used for a more detailed definition of the semantic changes. Finally, we touch on the wish to reclaim the word gleðikona that has been observed in the last decades, i.e., to revive the practically forgotten meaning ‘cheerful woman, female party animal’.

Umfjöllun um kynbundið ofbeldi hefur farið hátt síðustu ár en það er meginefni Ritsins þessu sinni. Með sífellt fleiri frásögnum af raunverulegu ofbeldi og áreiti – og skáldskap sem fæst við kynbundið ofbeldi og byggir jafnvel á raunverulegum atburðum – hafa menn ekki aðeins orðið meðvitaðri en fyrr um kynbundið valdamunstur sem viðgengst í tilteknu félagslegu samhengi samtímans (jafnt þröngu sem víðu) og orðið gagnrýnni en áður á ýmis lög, dóma og fyrningarákvæði; Þeir eru teknir að skoða kynbundið ofbeldi í tengslum við annað ofbeldi sem fyrr hefði naumast verið tengt því; farnir að greina það á fortíðarsviðum þar sem því hefur lítt eða ekki verið veitt eftirtekt fyrr og teknir að leggja markvisst niður fyrir sér staðlaða, ósjálfráða og menningarbundna hugsun sem lýsir af máli. Rannsóknarefni og aðferðir þeirra höfunda sem hér skrifa eru innbyrðis afar ólík. Í hugvísindum spanna greinarnar vítt svið, frá síðmiðöldum til samtímans. Ingibjörg Eyþórsdóttir skrifar um kynbundið ofbeldi í sagnadönsum og hvernig þeir voru notaðir til að koma mikilvægum upplýsingum á milli kynslóða kvenna. Bókmenntagreining Öldu Bjarkar Valdimarsdóttur og Guðna Elíssonar annars vegar og Björns Þórs Vilhjálmssonar hins vegar tekur mið af raunverulegum frásögnum af ofbeldi sem hefur átt sér stað í íslensku samfélagi og hvernig unnið er með það í skáldskap. Alda Björk og Guðni fjalla um ljóðabókina Drápu eftir Gerði Kristnýju en Björn Þór um skáldsöguna Kötu eftir Steinar Braga. Af sviði sálfræðinnar skrifar Rannveig Sigurvinsdóttir um rannsókn sem hún gerði á birtingarmyndum kynferðisofbeldis í frásögnum kvenna á netinu (sem komu fram árin 2015–2017 á Facebook og Twitter), og tók þá mið af réttlætingum gerenda og þolenda. Þorgerður Einarsdóttir prófessor í kynjafræði og Þórhildur Sæmundsdóttir kynjafræðingur og meistaranemi í lögfræði greina niðurstöður Hæstaréttar í kynferðisbrotamálum eftir breytingar á kynferðisbrotakafla hegningarlaganna 1992 og 2007. Þær greina þrástef og mynstur í orðræðunni, og hvort og þá hvernig samfélagsleg staða kvenna birtist í niðurstöðum dómstólanna. Guðrún Þórhallsdóttir málfræðingur skoðar sögu nafnorðanna gleðimaður og gleðikona og veltir meðal annars fyrir sér mismunandi merkingu þeirra og eðli málbreytinga sem gleði-orð hafa orðið fyrir. Óritrýndar greinar innan þema eru tvær en báðar eru eftir rithöfunda. Hallgrímur Helgason ræðir eigin upplifun af neikvæðum viðbrögðum annarra gagnvart nauðgunarlýsingu sem hann skrifaði um í bókinni Sjóveikur í München, sem byggir á eigin reynslu. Grein Margaret Atwood er þýðing heftisins en hún fjallar um afstöðu rithöfundarins og vangaveltur um atburði sem áttu sér stað í kanadískum háskóla fyrir fáeinum árum.

Í greininni eru skoðuð ferðaskrif Tómasar Sæmundssonar en til þeirra teljast ýmis greinaskrif, Ferðabók Tómasar ásamt ítarlegum inngangi og nokkur bréf sem hann ritaði á ferðalögum. Spurt er hvernig Fjölnismaðurinn tjái sig um borgir. Hvernig vill hann kynna borgir fyrir íslenskum lesendum á 19. öld? Hvernig reynir hann að útskýra hlutverk borga og hvernig lýsir hann hversdagslífinu sem fram fer í stórum borgum? Hvers konar myndmál notar hann til að ýta undir hugmyndaflug lesenda sinna? Á löngu ferðalagi sínu um Evrópu og víðar sá Tómas ýmsar borgir. Sumar kunni hann vel að meta en í öðrum leið honum augljóslega ekki vel. Í skrifum hans má finna ýmsar vísbendingar um það hvað honum fannst einkenna fallegar borgir en einnig hvað það var sem virkaði fráhrindandi á hann. Hann var óhræddur við að fella dóma um fegurð og ljótleika borga eða borgarhluta. Þessir dómar eru leitaðir uppi og settir skipulega fram í greininni. Menntamaðurinn ungi hafði greinilega kynnt sér ýmislegt um borgarskipulag og var nægilega hugrakkur til að sjá fyrir sér framtíðarskipulag Reykjavíkur. Í greininni er þessi sýn Tómasar stuttlega sett í samhengi við seinni tíma þróun á höfuðborg Íslands., This article examines Tómas Sæmundsson’s travel writings from his tour of Europe in the early nineteenth century. Sæmundsson visited various cities and then wrote his Ferðabók, along with a detailed introduction and several letters written to family and friends. These travel writings are examined to reveal how Sæmundsson expresses himself about the European cities he visited. How does he present these cities to his nineteenth-century Icelandic readers? How does he attempt to explain the role of the city and describe daily life in the cities? What sort of imagery does he employ to stimulate his readers’ interest and imagination? As the study demonstrates, Sæmundsson’s writings contain various observations on what characterized the cities he visited, what he found fascinating, and what he found repugnant. He was unafraid to pass aesthetic judgement on the different places and neighborhoods and to declare them to be beautiful or ugly. As a result of the article’s analysis and systematic exposition of Sæmundsson’s evaluations, it becomes evident that the young Icelandic academic had already acquired some basic knowledge of urban planning, and that he was brave enough to envision a possible layout for Iceland’s capital city, Reykjavik.

Grein þessi fjallar um skynjun borgarheimsins, birtingarmyndir hans í bókmenntum og æviskrifum, og um borgina sem stað framandleika og ferðalaga í ýmsum skilningi, m.a. í heimsmynd hvers og eins. Borgir einkennast af þéttleika og innri tengslum en gáttir borgarinnar snúa líka út á við og tengja hana m.a. öðrum borgum. Hugað er að íslenskum tengslum Kaupmannahafnar og Reykjavíkur, en frá íslensku borginni er haldið aftur út í heim og staldrað við í Berlín og París í kompaníi við Walter Benjamin, en einnig villst með Franz Kafka um staði sem kunna að vera Prag og New York. Spurt er hvort hægt sé að stofna til náinna kynna við borgir og til umræðu koma borgarleiðsögn, ævikort og ferðaleikhús – og listin að glata og finna., This essay concerns itself with perceptions of the urban sphere, with its manifestations in literature and life writing, and with the city as a place of strangeness and travel in various senses, including the ways in which it pertains to the individual world view. Cities are places of density and internal connections, but their gates also open out and connect with other places, and increasingly other cities. Following a discussion of the Icelandic links between Copenhagen and Reykjavík, and the slow emergence of the latter as a „literary capital“, the course is set for foreign cities, including Berlin and Paris in the company of Walter Benjamin, and the experience of getting lost with Franz Kafka in places that may be Prague and New York. In attempting to answer the question whether it is possible to become intimate with cities, we have recourse to city guides, life maps, a touring theatre – and the art of losing and finding.

Í greininni er svipast um eftir hinum ýmsu atlögum sem félagasamtök listamanna og sjálfstætt starfandi listamenn og sýningarstjórar hafa gert á undanförnum áratugum til að virkja borgarrými Reykjavíkur sem opinberan sýningarvettvang. Sjónum er beint að virkni lista í almannarými og tengslum útisýninga við samfélagslega listorðræðu. Til hliðsjónar er kenning heimspekingsins Chantal Mouffe um almannarýmið sem átakarými (e. battleground) og listina sem órætt (e. agnostic) inngrip inn í þetta rými. Mouffe álítur að í flestum tilvikum hafi listamenn það að markmiði að sýna sannleikann og afhjúpa neytendamiðaða ímyndarsköpun list- og menningarstofnana. Hún telur að listamenn hafi enn, þrátt fyrir óheftan ágang verslunarrýmis í borgum, möguleika á að rifja upp og grípa inn í pólitísk álitamál á áhrifaríkan hátt. Með greiningu hennar að leiðarljósi er sýnt fram á að spurningin um varanlegt gildi myndlistar í opinberu rými hverfist ekki lengur um höfundavirkni, form eða merkingu einstakra verka, heldur fyrst og fremst um möguleika þeirra til að hafa gagnrýnin áhrif og vekja pólitíska listumræðu í samfélaginu., In this article I discuss how various collective art projects involving artists and curators using the city as an exhibition site have transformed artistic discourse in Iceland. Chantal Mouffe´s conception of public space as a battleground and art practices as agnostic interventions into this space raise questions about the branding and commodification of art and cultural institutions. Mouffe believes that despite the unrestrained commercial control of the urban landscape, artists still have the possibility of intervening in the political and economic status quo. Employing Mouffe´s analyses as a guiding principle, the study confirms that the permanent value of art in public spaces need not be limited to individual artists’ form, style or content, but may be capable of mobilizing political, critical and artistic discussions within the urban community.

Ljóðabók Öldu Bjarkar Valdimarsdóttur, Við sem erum blind og nafnlaus, kom út árið 2015. Í fyrsta hluta hennar, sem ber heitið „Farvegir táknanna“, er hugmynda-grundvöllur verksins alls lagður í fimm ljóðum. Þau eru greind hér með nálestri en fræðiefni sótt í ýmsar áttir, til hugrænnar bókmenntafræði, heimspeki, sálfræði, félagsvísinda og rannsókna í taugafræði. Sjónum er beint að því hvernig ljóðin kynda undir ímyndunarafli lesenda og ýfa tilfinningar þeirra; rætt er um (hugtaks)líkingar, íróníu, þversögn, rúmfræðiform, upptalningu, húmor, íróníu og klifun en þó ekki síst þögnina sem er einatt yrkisefni Öldu jafnframt því sem hún markar formgerð ljóða hennar á ýmsan hátt. Með greiningunni er sýnt hvernig Alda fær lesendur til að hugsa um „farveg táknanna“ bæði í þröngu og víðu samhengi. Hún leiðir huga þeirra ekki aðeins að þversagnakenndu samspili þagnar og tákna – og þar með djúprættri þörf mannsins fyrir hvorttveggja að þegja og tala – heldur líka að stöðu konunnar í fjölskyldunni/mannkynssögunni og ágangi mannsins á umhverfi sitt. Með ísmeygilegum húmor eða íróníu sýnir Alda Björk hversu rænulausir menn eru oft andspænis táknunum; hvernig þeir gefa sig þeim á vald umhugsunarlaust, þó að þeir eigi kost á öðru; hvernig fólk leggur sitt til að táknin einangri í stað þess að þau tengi mann við mann – og hvernig það misbeitir þögninni eða kann ekki að nýta sér hana., Alda Björk Valdimarsdóttir’s book of poetry, We Who Are Blind and Nameless, was published in 2015. The first part of the book, titled „The course of signs“, lays the groundwork for the conceptual basis of the work through five poems. These five poems will be examined through close reading and scholarly materials from various sources, such as cognitive literary studies, philosophy, psychology, social studies and neurological research. There is particular focus on how the poems stimulate the imagination of readers and ruffle their feelings; there is a discussion on (conceptual) metaphors, irony, humor, paradox, geometrical shapes, enumeration, anaphora and, not least, silence which is a common theme in Alda’s poetry and also defines the structure of her poems in various ways. This analysis shows how Alda convinces readers to think about the „course of signs“ in both a narrow and wider context. She not only causes readers to think about the paradoxical interplay of silence and signs – and thus man’s ingrained need to both speak and be silent – but also woman’s position within her family/world history and the encroachment of man upon his own environment. Through clever humour and irony, Alda Björk shows how apathetic people often are when faced with signs; how without thinking they give themselves over to them, even though they have other options; how people contribute for the signs to be isolating instead of connecting us with each other – and how they misuse silence or are not able to make use of it.

This article presents two essays by the renowned Icelandic manuscript collector Árni Magnússon (1663 ‒ 1730): De gothicæ lingvæ nomine [On the expression ‘the Gothic language’] and Annotationes aliqvot de lingvis et migrationibus gentium septentrionalium [Some notes on the languages and migrations of the northern peoples]. The two essays are here edited and published in their original language, Latin. Moreover, an English translation is also presented for ease of access. After a short introduction (§ 1), a historical overview of the academic strife between Denmark and Sweden is given (§ 2). Subsequently (§ 3), Árni Magnússon’s life and work are presented. In the following section (§ 4), the manuscript containing the two essays, AM 436 4to, is described. The two essays are then edited and translated in section 5. In the last section (§ 6), the two works are commented and Árni Magnússon’s scholarly thought evaluated.

Erlendis hafa þverfaglegar rannsóknir á sviði laga og bókmennta verið blómlegar á undanförnum ártugum. Á fyrstu áratugum tuttugustu aldar mótaðist meðal bandarískra lögfræðikennara hreyfing í kringum þetta efni (e. the law and literature movement) sem hafði framan af þann tilgang að bæta húmanískan bakgrunn lögfræðinema. Um miðjan þriðja áratuginn voru færð rök fyrir mikilvægi þess að lögfræðingar kynntu sér skáldskap og bókmenntir. Þar sem starf stéttarinnar snerist að verulegu leyti um skriftir (að semja sóknar- og varnarræður, lög og dómsorð) væri yfirgripsmikil þekking á stíl og stílbrögðum gagnleg hverjum þeim sem vildi ná árangri í faginu. Ekki leið á löngu þar til bandaríska fræðiumræðan fór að hafa áhrif víðar, meðal annars í Evrópu. Meginmarkmið með þessu þemahefti Ritisins er að kynna þessa fræðahefð hérlendis og vekja áhuga á margháttuðum tengslum lögfræðinnar við bókmenntafræði, sagnfræði og heimspeki. Í heftinu birtast fjórar frumsamdar og tvær þýddar greinar þar sem lög og bókmenntir fléttast saman.