Search

Türk eğitim tarihi çalışmaları kapsamında Osmanlı devri medreselerindeki eğitim programlarına dair araştırmalar, uzun bir müddet çeşitli etkenlerle göz ardı edilmesine karşın son yıllarda artış göstermektedir. Bu çalışmaların yakın zamana kadar göz ardı edilmesinin sebepleri arasında birincil kaynakların erişilmesinde yaşanan zorluklar en önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle alfabe değişikliğinden ötürü kaynak eserlere erişim noktasında yaşanan problemler, Osmanlı medreselerindeki eğitim programlarına dair geniş kapsamlı ve bütüncül kanaatlere ulaşma imkânını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebeple uzak tarihsel dönemlerin eğitim programları üzerinde yapılan çalışmalarda daha net çıkarımlara ve yeni bakış açılarına ulaşmak için disiplinler arası çalışmalardan ve farklı bilim alanlarının kaynak eserlerinden faydalanmak büyük önem arz etmektedir. Eğitim tarihi özelinde daha yetkin kanaatlere ve geniş bakış açılarına ulaşmak için büyük fayda sağlayacak kaynaklardan biri de edebî metinlerdir. Çünkü edebî metinler, sadece kaleme alındıkları zamanın kültür anlayışını değil, devrin siyasi konjonktürünü, sosyolojisini, iktisâdi şartlarını ve düşünce dünyasına dayalı ilmî temelleri hakkında yeni düşünce kanallarını açacak bilgileri barındırması bakımından büyük önem taşımaktadır. Bir devrin eğitim anlayışının da, o devrin düşünce ikliminden ve zihinsel arka planından ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Bu sebeple birincil kaynaklarında yetersizlik ve belirsizlik olan uzak tarihsel dönemlerin eğitim öğretim anlayışlarının ve müfredat programlarının tespitinde, o dönemin fikri hususiyetlerini ve düşünce iklimini bütüncül bir mahiyette bünyesinde barındıran edebi metinler önemli bir araştırma kaynağı olarak düşünülebilir. Bu çalışmada on dördüncü ve on beşinci asırları kapsayan erken dönem Osmanlı medreselerindeki eğitim programlarının tespitinde, aynı tarihsel dönemde yazılmış olan edebî metinlerin faydalı olabileceği fikri, Abdülvâsi Çelebi’nin on beşinci asırda kaleme aldığı Halil-nâme mesnevisinden hareketle tartışılacaktır.

Bu makale Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı bünyesinde yürütülen “Abdülvâsi Çelebi’nin Halil-nâme Eserinin İncelenmesi, Bağlamsal Dizin ve İşlevsel Sözlüğü” başlıklı doktora tezi kapsamında hazırlanmıştır., Türk eğitim tarihi çalışmaları kapsamında Osmanlı devri medreselerindeki eğitim programlarına dair araştırmalar, uzun bir müddet çeşitli etkenlerle göz ardı edilmesine karşın son yıllarda artış göstermektedir. Bu çalışmaların yakın zamana kadar göz ardı edilmesinin sebepleri arasında birincil kaynakların erişilmesinde yaşanan zorluklar en önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle alfabe değişikliğinden ötürü kaynak eserlere erişim noktasında yaşanan problemler, Osmanlı medreselerindeki eğitim programlarına dair geniş kapsamlı ve bütüncül kanaatlere ulaşma imkânını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sebeple uzak tarihsel dönemlerin eğitim programları üzerinde yapılan çalışmalarda daha net çıkarımlara ve yeni bakış açılarına ulaşmak için disiplinler arası çalışmalardan ve farklı bilim alanlarının kaynak eserlerinden faydalanmak büyük önem arz etmektedir. Eğitim tarihi özelinde daha yetkin kanaatlere ve geniş bakış açılarına ulaşmak için büyük fayda sağlayacak kaynaklardan biri de edebî metinlerdir. Çünkü edebî metinler, sadece kaleme alındıkları zamanın kültür anlayışını değil, devrin siyasi konjonktürünü, sosyolojisini, iktisâdi şartlarını ve düşünce dünyasına dayalı ilmî temelleri hakkında yeni düşünce kanallarını açacak bilgileri barındırması bakımından büyük önem taşımaktadır. Bir devrin eğitim anlayışının da, o devrin düşünce ikliminden ve zihinsel arka planından ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Bu sebeple birincil kaynaklarında yetersizlik ve belirsizlik olan uzak tarihsel dönemlerin eğitim öğretim anlayışlarının ve müfredat programlarının tespitinde, o dönemin fikri hususiyetlerini ve düşünce iklimini bütüncül bir mahiyette bünyesinde barındıran edebi metinler önemli bir araştırma kaynağı olarak düşünülebilir. Bu çalışmada on dördüncü ve on beşinci asırları kapsayan erken dönem Osmanlı medreselerindeki eğitim programlarının tespitinde, aynı tarihsel dönemde yazılmış olan edebî metinlerin faydalı olabileceği fikri, Abdülvâsi Çelebi’nin on beşinci asırda kaleme aldığı Halil-nâme mesnevisinden hareketle tartışılacaktır., Within the scope of Turkish education history studies, researches about education programs in Ottoman period madrasahs have been increasing in recent years, although they have been neglected for a long time. Among the reasons why these studies have been neglected until recently, the difficulties experienced in accessing primary sources appear as the most important factor. Problems experienced in accessing source works, especially due to the alphabet change, negatively affect the opportunity to reach comprehensive and holistic opinions about the education programs in Ottoman Madrasahs. For this reason, it is of great importance to make use of interdisciplinary studies and resource works of different scientific fields in order to reach clearer conclusions and new perspectives in the studies of educational programs of distant historical periods. Literary texts are one of the sources that will be of great benefit to reach more competent opinions and broad perspectives in terms of education history. Because literary texts are of great importance in that they contain information that will open not only the cultural understanding of the time they were written, but also the political conjuncture, sociology, economic conditions and scientific foundations based on the world of thought. It is not possible to think of the education understanding of a period separately from the way of thought and mental background of that period. For this reason, in the determination of educational approaches and curriculum of distant historical periods with primary sources of inadequacy and uncertainty, literary texts that incorporate the intellectual characteristics and thought climate of that period can be considered as an important research source. In this study, the idea that literary texts written in the same historical period may be useful in the determination of the educational programs in the early Ottoman madrasahs covering the fourteenth and fifteenth centuries will be discussed from the Halil-nama masnavi, which Abdulvasi Chalabi wrote in the fifteenth century.

The first studieson the history of Turkish literature were made in Europe and the past of thesestudies dates back to the seventeenth century. One of these is the work titled TheHistory of the Art of Ottoman Poetry written by Joseph von Hammer-Purgstallin 1836. The work was made known to the literary community for the first timeby Mehmet Fuat Köprülü in No. 113 of the Hayat Mecmuası (Life Journal)dated 24 January 1929. In this article, Köprülü mentioned that the work by Hammer-Purgstallhad appeared at the second-hand booksellers and moreover, the introduction hadbeen translated to Ottoman Turkish by someone whose name was not revealed. Theoriginal name of the work titled The History of the Art of Ottoman Poetry, whichwas Geschichte der Osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit,was composed of four volumes and was published between 1836 and 1838. Animportant attribute of the book and from the aspect of also determining thescope of this study is the fact that within the work there is a methiye(laudatory poem) written in person by Hammer-Purgstall on 6 December 1835 forSultan Mahmut II in the historical verse genre. The text, for which prosody waswritten with the pattern of mefâîlün mefâîlün feûlün, was composed oftwenty-six couplets in the mesnevi (poem made up of rhymed couplets,each couplet being of a different rhyme) verse form and was written both inGerman and in Turkish. In this study, the subject work was evaluated from theaspect of content characteristics by comparing the German and Turkish sections., Türk edebiyatı tarihi üzerine ilk çalışmalar Avrupa’da yapılmışolup ve bu çalışmaların geçmişi XVII. asra kadar uzanmaktadır. Bunlardan biriside Joseph von Hammer Purstgall’in1836’da kaleme aldığı Osmanlı Şiir Sanatı Tarihi adlı eseridir. Eser ilkdefa Mehmet Fuat Köprülü tarafından Hayat Mecmuası’nın 24 Ocak 1929 tarihli113. sayısında edebiyat camiasına tanıtılmıştır. Köprülü bu yazısında Hammer’ineserini sahaflarda gördüğünü, hatta girişinin de ismini belirtmediği biritarafından Osmanlı Türkçesine çevrildiğinden bahsetmektedir. Eserin orijinaladı Geschichte der Osmanischen Dichtkunstbis auf unsere Zeit olan Osmanlı ŞiirSanatı Tarihi dört ciltten oluşmaktadır ve 1836-1838 yılları arasındayayımlanmıştır. Kitabın önemli bir özelliği ve bu çalışmanın kapsamını dabelirleme açısından, 6 Aralık 1835’te bizzat Hammer tarafından Sultan II.Mahmut için yazılan tarih manzumesi tarzındaki methiyenin eser içerisindeolmasıdır. Aruzun mefâîlün mefâîlünfeûlün kalıbıyla kaleme alınmış olan ve mesnevi nazım şeklinde yirmi altıbeyitten oluşan metin, hem Almanca hem de Türkçe kaleme alınmıştır. Buçalışmada söz konusu eser, Almanca ve Türkçe kısımları karşılaştırılarakmuhteva özellikleri açısında değerlendirilmiştir.

Bu tezin amacı, mesnevi olarak Hüsrev ü Şirin ve romans olarak da Tristan ile Isolde eserlerinin yapı ve içerik bağlamının dayandığı felsefi, sosyolojik ve politik alt yapı açısından karşılaştırmaktır. Bu amaçla, öncelikle bu eserlerin, şekilsel yapıya dair kafiye, form ve ölçü unsurları ele alınmıştır. Sonrasında, kurguya dair giriş bölümleri, metnin yazılış sebebi, ithaf bölümü, aynı eseri kaleme alan başka yazarlardan bahsetme hatta her bir yazarın kendi kaleme aldığı metinlerin daha yetkin olduğu iddiasında bulunması, başlık koyma ve eseri bölümlendirme gibi unsurları incelenmiştir. İçeriksel bağlamda ise kahraman tipolojisindeki aristokratik tavır ve olay örgüsündeki giriş, gelişme ve sonuç bölümlerine dair inceleme yapılmıştır. Bugün roman olarak adlandırılan yazı türünün bir anlatı geleneğine dayandığı bilinmektedir. Bu anlatılar bir vakanın tahkiyesi yani hikâye edilmesi şeklinde Batı edebiyatında romans, Doğu edebiyatı ve dolayısıyla Türk edebiyatı geleneğinde de mesnevi nazım şekli karşımıza olarak çıkmaktadır. Yapılan karşılaştırmalı inceleme, şövalye romansları ve aşk mesnevilerinin çok farklı konuları ihtiva etmesine rağmen bu eserlerin temel konusu olan aşkın müşterek bağlamlarla ve sembollerle ele alınmış olduğunu ortaya çıkarmıştır. Aşk bahsi, her iki türde de idealize ve rafine edilmiş bir modelde görülmektedir. Ayrıca her iki anlatı türünde de temel öznenin yani aşığın tipolojik özellikleri de bu eserlerin ortak noktasıdır The aim of this thesis is to compare Khosrow and Shirin as masnavi and Tristan and Isolde as chevalier romance in terms of philosophical, sociological and political baseline of their form and content. To this end, first these narration types are examined in terms of rhyme, form, and meter. Second, their prologues, the reason why the texts were written, dedication parts, references to the authors having written the same text and parts where the two authors of these texts praise their own work and their outlining forms are analyzed. Furthermore, in terms of their content, the aristocratic stance of typology of the antagonist and the introduction, development, and conclusion parts of the plots are examined. It is known that text type currently called novel is based on tradition of narrating. These narrations are termed as romance in Western literature, and masnavi in Eastern, therefore, Turkish literature. The comparative analyses of this study reveal that chevalier romances and love masnavies comprise very different topics. However, in chevalier romances and love masnavies, as the main topic, love is examined with common contexts and symbols. Love is observed as an idealized and purified model in both types. Moreover, another similarity between these two narration types is the typological features of the antagonist 87