Search

Artykuł podejmuje problem kultury w ujęciu wybranych filozofów rosyjskich: S. Franka, L. Szestowa, M. Bierdiajewa, W. Rozanowa, W. Iwanowa, B. Wyszesławcewa, S. Bułgakowa, M. Gerszenzona. Prezentacja i towarzysząca jej analiza w głównej mierze skupiają się na kwestiach aksjologicznych. Podejmowane są między innymi takie problemy, jak: teorie kultury, stosunek wartości do historii, miejsce wartości w kulturze, relacje między wartościami, człowiek (sc. życie ludzkie) a świat wartości. Ujęcie wielogłosowości, na którą składają się oddzielne głosy poszczególnych myślicieli, pozwala na bardziej szczegółowe spojrzenie na problem kultury rosyjskiej pierwszej połowy XX wieku, a także może stanowić przyczynek do ogólnej teorii kultury, a zwłaszcza filozofii kultury. The article discusses the problem of culture as it was understood by selected Russian philosophers: S.L. Frank, L.I. Shestov, N.A. Berdyaev, V.V. Rozanov, V.I. Ivanov, B.P. Vysheslavtsev, S.N. Bulgakov, and M.O. Gershenzon. The presentation and the related analyses mainly focus on the axiological assumptions. The issues investigated here include theories of culture, the relationship of value and history, the place of value in culture, the relations between values, and finally the human being (sc. human life) versus the world of values. This polytonal approach encompassing separate voices of the specific thinkers makes it possible to take a more detailed look at the problem of Russian culture in the first half of the twentieth century, and may contribute to the general theory of culture, and particularly to philosophy of culture.

Artykuł jest poświęcony zagadnieniu soborowości (ros. sobornost’) w rosyjskiej filozofii i myśli społecznej. Przeglądowi ujęć tego zagadnienia - na przykładzie wybranych stanowisk A. S. Chomiakowa, M. A. Bierdiajewa, W. I. Iwanowa, S. L. Franka, B. P. Wyszesławcewa, ideologii eurazjatyckiej - towarzyszą nieco ogólniejsze rozważania nad naturą, charakterem i miejscem idei soborowości w rosyjskiej myśli filozoficznej i społecznej. The article is dedicated to the issue of community (Russ. sobornost’) in a Russian philosophy and social thought. A review of the intake of this issue - on the example of chosen positions of A. S. Khomyakov, N. A. Berdyaev, V. I. Ivanov, S. L. Frank, B. P. Vysheslavtsev, Eurasian ideology - is accompanied by a more general reflection on the nature, character and place of the idea of community in Russian philosophical and social thought.

Myśląc osądzamy myśli: własne i cudze. Ważne są również kryteria, jakie implicite et explicite przyjmujemy po to, aby pozostać wiernym samym sobie. Lew Szestow rozpoczynał własną drogę myślenia filozoficznego od osądu - bo to chyba właściwe słowo - twórczości najwybitniejszych literatów dawnych i współczesnych, spośród nich zaś sporo uwagi poświęcił dwóm wielkim Rosjanom : Fiodorowi Dostojewskiemu i Lwu Tołstojowi. Jeśli przyjąć, że wiele intuicji zawartych w genialnych dziełach literackich przynosi sporą dawkę wiedzy filozoficznej par excellence, to trzeba się nauczyć wpierw je tak odczytywać. W ten właśnie sposób dzieła literackie traktował Szestow : usilnie tropiąc w nich "podziemne" idee, które nie tylko podważają oczywistości potocznego rozsądku, ale, co gorsza, detronizują prawdy wieczne rozumu, a przynajmniej do ich obalenia nawołują. Tym samym nikomu nie pozwalają zasnąć ani snem rozumu, ani snem sprawiedliwego. We wczesnym swym pisarstwie, tuż obok autorów rosyjskich, znajduje także miejsce dla świadectwa człowieka, który przekuwał własne doświadczenie - doświadczenie siebie i świata - w nadchodzącą "nową" filozofię. Na pograniczu filozofii i literatury pojawił się bowiem niemiecki myśliciel - Fryderyk Nietzsche. Doświadczeniu Tołstoja i Nietzschego filozof rosyjski poświęcił osobną książkę "Dobro w nauczaniu hr. Tołstoja i F. Nietzschego. Filozofia i kaznodziejstwo" (1900). Podobnie zresztą uczynił z Dostojewskim. When we think, we judge thoughts: our own and others’. It is also crucial what implicit and explicit criteria we adopt to remain true to ourselves. Lev Shestov started his philosophical thinking with a judgement - for this seems the right word - of the work by the most outstanding writers of the past and present, devoting a lot of attention to two great Russians : Fyodor Dostoevsky and Leo Tolstoy. If one assumes that many intuitions expressed in ingenious literary works contain a body of philosophical knowledge par excellence, then one has to learn reading these works philosophically. This is how Shestov treated literary works: by painstakingly tracing their “underground” ideas, ideas that not only question common sense but also topple the eternal truths of reason, or at least exhort us to do so. Therefore, they will not let us enjoy either the sleep of reason or the sleep of the just. In his early writings, alongside Russian authors, he also finds place for the evidence of the man who made use of his experience - of himself and the world - to forge the coming "new" philosophy as on the border of philosophy and literature there appeared a new German thinker: Friedrich Nietzsche. The Russian philosopher devoted an entire book to his experience of Tolstoy and Nietzsche: "The Good in the Teachings of Tolstoy and Nietzsche: Philosophy and Preaching" (1900). A book length study was also written on Dostoevsky.

Podjęta w artykule problematyka dotyczy teoretycznej (oraz, czego nie sposób uniknąć, filozoficzno-politycznej) reakcji Lwa Płatonowicza Karsawina (1882-1952) na wydarzenie - wybuch, przebieg i konsekwencje - rewolucji rosyjskiej. Rozważania Karsawina, które miały na celu rozjaśnienie natury i określenie charakteru rewolucji rosyjskiej, zostały w artykule odniesione - co stanowi drugi aspekt analizy - do szerszego tła filozoficznych (zwłaszcza historiozoficznych, filozoficzno-religijnych) poglądów rosyjskiego filozofa. Dopiero wprowadzenie takiej pogłębionej analizy umożliwia pełniejsze zrozumienie Karsawinowskiego podejścia do fenomenu rewolucji rosyjskiej, jej historycznego przebiegu i przewidywanych skutków. The range of issues discussed in this article oscillates around the response the Russian revolution called forth in Lev Platonovich Karsavin (1882-1952), the nature of that reaction being theoretical and, of necessity, philosophical and political as well. In his writings, not only was he concerned with the outbreak and the immediate aftermath of the revolutionary turmoil, but he also remained a keen commentator on its dramatic course and the long-term repercussions. In this paper, Karsavin’s reflections, whose primary goal was to fathom the nature and pinpoint the characteristic hallmarks of the Russian revolution, have additionally been re-evaluated against the broader backdrop of this Russian thinker’s philosophical views, especially those that pertain to historiosophical and religio-philosophical dimensions. It must be stressed here that the employment of thus augmented analytical approach is the only way to fully appreciate Karsavin's perspective on the phenomenon of the Russian revolution, as well as its historical paths and its anticipated future ramifications.

W artykule została przywołana biblijna postać Hioba w kontekście filozofii Lwa Szestowa. Rozważania zogniskowane wokół Hioba pozwalają przede wszystkim na bliższe przyjrzenie się szestowowskiemu sposobowi uprawiania filozofii (myśli filozoficznej, filozofii religijnej) jako myśli utwierdzającej i podważającej własne podstawy. Wysiłek myśli szestowowskiej został ukierunkowany w stronę wiary (religijnej), rozumianej jako bezwzględna otwartość na sferę - boskiej i ludzkiej - wolności. Postawę tę można określić mianem anarchizmu soteriologicznego. The article brings the biblical figure of Job in the context of the philosophy of Lev Shestov. Considerations focused around Job helps, most of all, to have a closer look on the Shestov’s way of practicing philosophy (philosophical thought, religious philosophy) as a thought that confirms and undermines its own foundations. The effort of Shestov’s thought had been created in the direction of faith (religious), understandable as an absolute openness to the sphere of divine and human freedom. This attitude can be described as a soteriological anarchism.

W artykule omówiono ambiwalentne ujęcie przez Fiodora Dostojewskiego doświadczenia religijnego, które jest rozważane w szerszym kontekście konfliktu między rozumem a wiarą. Istotny kontekst dociekań stanowi filozofia Immanuela Kanta. Dostojewskiego wizja doświadczenia religijnego analizowana jest z perspektywy zaproponowanej przez Jakowa Gołosowkera, Lwa Zandera i Sergiusza Hessena. The article explores Fyodor Dostoevsky's ambiguous treatment of religious experience, which is considered within a broader context of the conflict between reason and faith. The role of Immanuel Kant's philosophy in this conflict is important. Religious experience is analyzed from the position proposed by such authors as Jakov Golosovker, Leo Zander and Sergey Hessen.

Artykuł odnosi się do kilku - jak się wydaje, stałych i istotnych dla myśli Leszka Kołakowskiego - idei i wątków rodem z filozofii oświeceniowej. Można uznać, że krytyczne i aprobatywne zarazem podejście do takich zagadnień, jak kres utopijności w myśleniu o porządku ludzkim (rozum wobec historii, historia wobec rozumu), nieusuwalność zła w doświadczeniu ludzkim, stała potrzeba religii (powstaje pytanie: jakiej?) i nieustająca troska o przyszłość cywilizacji, stanowią-oczywiście, na gruncie rozważanego stanowiska - podstawowe troski epoki postoświecenia. The article refers to several - seemingly, constant and important for the ideas of Leszek Kołakowski - ideas and themes straight from the Enlightenment philosophy. It can be said that a critical and approving approach to such issues as the end of utopianism in thinking about the human order (reason towards history, history towards reason), the irremovability of evil in human experience, the constant need for religion (the question arises: what religion?) And constant concern for the future of civilization, they are - of course, on the basis of the position under consideration - the basic concerns of the Post-Enlightenment period.

Rozważania zaproponowane w artykule dotyczą miejsca, jakie zajmują i roli, jaką odgrywają w filozofii Stanisława Brzozowskiego (1878-1911) wątki modernizmu katolickiego. Nacisk, siłą rzeczy, został położony na ostatnie lata twórczości polskiego filozofa. Punktem wyjścia zaś uczyniono rozważania Mariana Zdziechowskiego (1861-1938), myśliciela nie tylko starszego pokoleniowo, ale również wywodzącego swą intelektualną i duchową genealogię z odmiennych przesłanek. Podążając za pytaniami Zdziechowskiego, i zarazem je przekraczając, zaproponowane rozważania podejmują wątek filozofii pracy w odniesieniu do - coraz wyraźniej i pozytywnie zarysowującego się na horyzoncie myśli Brzozowskiego - katolicyzmu. W mocy pozostaje jednakże zdiagnozowana świadomość kryzysu kultury (w tym również religii) i przeciwstawne dążenie do przekroczenia "antynomii życia i myśli", porzucenia abstrakcjonizmu w podejściu do zagadnień życiowych (sakramentalizm życia). Wreszcie uznanie kultury za "formę życia wartości". Problemy te, uobecniające się w myśleniu Brzozowskiego i jego duchowe zmagania doprowadziły do głębszego (niż dotychczas) ujęcia religii i katolickości, a zwłaszcza docenienia ich roli w kulturze. W artykule znajdujemy również bezpośrednie odniesienia do modernizmu katolickiego, pojawiających się expressis verbis w myśli Brzozowskiego (Alfred Loisy, George Tyrrell i inni). Artykuł jest próbą ujęcia tego szczególnego i nastręczającego wiele problemów (interpretacyjnych) wątku intelektualnego, który na tle ewolucji stanowiska Brzozowskiego łączy się z zagadnieniem religijnym. W artykule została też dotknięta (ale tylko "dotknięta") sprawa egzystencjalnego znaczenia religii (katolicyzmu) dla polskiego myśliciela. The following article reconstructs the place of the strands of catholic modernism and their role in the philosophy of Stanisław Brzozowski (1878-1911). The emphasis is obviously put on the last works of the Polish philosopher. Marian Zdziechowski (1861-1938), thinker of an older generation and of entirely diff erent intellectual and spiritual genealogy, will serve as a starting point. Following Zdziechowski’s questions, and at the same time moving beyond them, the proposed refl ection starts with the philosophy of work in relation to the Catholicism, steadily emerging on the horizon of Brzozowski’s thought. Brozozowski defi nes consciousness against the backdrop of the crisis of culture (including religion) and opposes the desire to transcend the "antinomy of life and thought", resulting in the abandonment of abstraction when facing life (sacramentalism of life). Lastly, he recognizes culture as a "form of life of values". Th ese issues led Brzozowski to the reevaluation of his views regarding both religion and Catholicism and to the vindication of their role in culture. In the article there will be also direct references to the Catholic writers who infl uenced Brzozowski’s thought (Alfred Loisy, George Tyrrell et al.). The article is an attempt to touch upon this particular and irksome intellectual interpretation which, in the context of the evolution of Brzozowski’s thought, is linked to the question of religion. The article was also affected (but only "aff ected") by the existential meaning of religion (i.e., Catholicism) for the Polish thinker.

Piotr Jakowlewicz Chaadajev (1794-1856), autor słynnych Listów filozoficznych, jest zazwyczaj rozpatrywany jako "paradoksalny" konserwatysta rosyjski, historiozof, myśliciel społeczny. Artykuł proponuje spojrzenie na tego myśliciela od strony filozofii religii, ze szczególnym uwzględnieniem problemów: tradycja - religia (postawa tradycjonalistyczna), historia - religia, wolność - religia, zarys projektu filozofii religii (vel: filozofii religijnej). W artykule znajdują się również nawiązania do problematyki rosyjskiej: jej swoistości wobec Zachodu, a przede wszystkim: okcydentalizmu religijnego - stanowiska zajmowanego i rozwijanego przez Czaadajewa. Pyotr Yakovlevich Chaadayev (1794-1856), the author of the famous Philosophical Letters, is usually considered as a "paradoxical" conservatist, a representative of historiosophy and a social thinker. In the present paper Chaadayev is discussed from the perspective of the philosophy of religion with special emphasis put on the following issues: tradition vs. religion (the traditionalist’s standpoint), history vs. religion, freedom vs. religion, an outline of the proposed philosophy of religion (or religious philosophy). The paper also touches upon typically Russian issues: Russian identity facing the West, primarily religious Occidentalism, which was the position taken and elaborated by Chaadayev.

Artykuł dotyczy religijnego charakteru życia twórczego Mikołaja Gogola (1809-1852), w ujęciu filozoficznym. Twórcze życie pisarza rozumiane jest w nim jako agonistyka (cielesna i duchowa), która rozgrywa się pomiędzy Bogiem i światem, życiem i śmiercią. Zmagania te budują swoistą scenę, na której rozgrywa się życie pisarza. W tekście ponadto podjęte i omówione zostały wątki dotyczące sposobu odczuwania i rozumienia rzeczywistości jako „bytu pozornego” (pošlost’), związanych z tym demonizmu i ateizmu, a także religijnej funkcji sztuki i dróg poszukiwania zbawienia (na różnych poziomach doświadczenia i w różnych odsłonach: zbawienia świata, zbawienia poza światem, zbawienia siebie). Jako ostatni rozważany jest problem alienacji religijnej, widzianej poprzez pryzmat życiowego i twórczego doświadczenia Gogola. The article considers the religious nature of the creative life of Nikolai Gogol (1809-1852) from a philosophical point of view. The writer’s creative life is understood as a struggle (bodily and spiritual) between God and the world, life and death. This struggle builds a kind of stage on which the writer's life unfolds. In addition, the article takes up the perception and understanding of reality as “banality” (pošlost’), the demonism and atheism that are connected with it, the religious function of art, and the ways of seeking salvation (at various levels of experience and under different guises: the salvation of the world, salvation outside world, and the salvation of oneself). Finally, the problem of religious alienation is considered, seen through the prism of the life and creative experience Gogol.

Artykuł jest próbą filozoficznej interpretacji postaci Wielkiego Inkwizytora - figury wykreowanej przez Fiodora Dostojewskiego w powieści Bracia Karamazow. Zaproponowana interpretacja odwołuje się do poglądów historiozoficzno-politycznych rosyjskiego pisarza, zaczerpniętych z jego wypowiedzi publicystycznych. Przeprowadzone analizy pozwalają wskazać na wewnętrzny związek literackiej figury Wielkiego Inkwizytora z koncepcją „rosyjskiej idei”, w której religia i polityka wzajemnie się uzupełniają (stanowiąc swoisty wariant teologii politycznej). This article is an attempt at a philosophical interpretation of the Grand Inquisitor, a figure from The Brothers Karamazov by Fyodor Dostoyevsky. My interpretation refers to Dostoyevsky's historiosophical and political views as expressed in his journalistic writing. The analysis points to the connection between the literary figure of the Grand Inquisitor and the notion of the 'Russian idea', which posits the complementarity of religion and politics (constituting a variant of political theology).

Od Boga ku światu, ku wolności. Ateizm Michaiła Bakunina. Artykuł poświęcony jest problemowi ateizmu w myśli Michaiła Bakunina (1814-1876). Podjęta w nim problematyka dotyczy ewolucji stanowiska Bakunina względem religii, sposobu rozumienia dziejów religii i podejmowanych prób określenia natury religii. Następnie poddany został namysłowi szczególny związek religii z władzą i państwem. Wreszcie została przedstawiona w zarysie Bakuninowska teoria ateizmu i ściśle z nią związany problem ludzkiej wolności. From God to the world, to freedom. Mikhail Bakunin’s atheism. The present article deals with the issue of atheism in the philosophy of Mikhail Bakunin (1814-1876). It focuses on the development of the philosopher’s position concerning religion, his understanding of the history of religion as well as his attempts to specify the nature of religion. Later in the article the specific relation between religion and power and the state is considered. Lastly Bakunin’s theory of atheism and its inherent correlative, namely the issue of man’s freedom, are outlined.

Przedkładana Czytelnikom książka został pomyślana jako dzieło, którego nie udało się autorowi doprowadzić do końca, niemniej jednak zebrane w niej teksty składają się na dość spójną wizję niezrealizowanej całości. Autorem książki jest Włodzimierz Rydzewski (1946-2007) – polski uczony, filozof, historyk idei, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W swej działalności naukowej Rydzewski skupiał się przede wszystkim na badaniach rosyjskiej filozofii i myśli społecznej. I takiej też tematyce są w swej większości poświęcone teksty zebrane w niniejszej książce. Zostały one pogrupowane w zwarte tematycznie rozdziały. Pierwszy poświęcony został anarchizmowi i narodnictwu, drugi – problemowi „rosyjskiej idei”, trzeci – myśli Stanisława Brzozowskiego, marksizmowi i filozofii społecznej. Rozdział czwarty – zachowuje charakter osobny, zawiera on bowiem reprezentatywny zbiór recenzji książek, poświęconych polskim badaniom nad filozofią rosyjską. Integralną częścią książki jest także „Bibliografia wybranych prac” autora, zbierająca i porządkująca spuściznę piśmienniczą Rydzewskiego pod względem jego wkładu w polskie badania nad myślą rosyjską. This book was conceived as a work that the author did not manage to bring to a successful conclusion. Still, the texts here contained make up a cohesive vision of a whole never fulfilled. The author of the book is Włodzimierz Rydzewski (1946-2007) – a Polish scholar, philosopher, historian of ideas and a professor of the Jagiellonian University in Cracow. In his academic activity he chiefly focused on the research into the Russian philosophy and social thought. Therefore, the bulk of the texts constituting this book are dedicated to this subject matter. They have been grouped into thematically coherent chapters. The first one addresses anarchism and narodnichestvo; the second one – the problem of the “Russian idea”; the third one – the thought of Stanisław Brzozowski, Marxism and social philosophy. The fourth chapter is of a distinct character, as it features a representative collection of reviews of the books on the Polish research into Russian philosophy. An integral part of the book is the “Bibliography of Selected Works” by the author. It enumerates and organizes Rydzewski’s oeuvre, with special emphasis placed on his contribution to the Polish research on the Russian thought.

Prezentowany tekst dotyczy interpretacji podstawowych motywów twórczości Dostojewskiego dokonanej przez Borysa Wyszesławcewa. W swej interpretacji rosyjski filozof odwołuje się do psychoanalitycznej metody (opracowanej w ramach własnej teorii etyki sublimacji) odczytania świata przedstawionego w dziele pisarza. Rosyjski żywioł i potrzeba formy jawią się jako komplementarne elementy duszy rosyjskiej, których przesunięcia stanowią zarówno szansę, jak i zagrożenie dla losu narodowego. Z rozważań filozofa wyłania się pytanie o charakter narodowy Rosjan. This article deals with Boris Vysheslavtsev’s interpretation of the key motifs of Dostoyevsky’s literary work. In his interpretation of Dostoyevsky’s literary universe Vysheslavtsev draws on the psychoanalytic method (within the framework of his own ethics of sublimation). Russian passion and the need for form are perceived as complementary elements of the Russian soul and any shift of the emphasis may both become a chance and pose a danger to the nation. The question that arises from the philosopher’s analysis concerns the national character of the Russian people.

Rozważania wokół rosyjskiej filozofii religijnej XX wieku nie mogą pomijać problematyki etyczno-społecznej, która – jak argumentuje się w niniejszej książce – łączy się, a może raczej kulminuje w swoistej dla tej tradycji "filozofii sobornosti". W przeważającej swej mierze ta przedkładana Czytelnikowi książka została poświęcona filozofii Borysa P. Wyszesławcewa (1877-1954), a zwłaszcza jego poglądom etycznym i społecznym. Osobne w niej miejsce zajmują jednak rozważania poświęcone filozofii Mikołaja A. Bierdiajewa (1874-1948) i Sergiusza A. Lewickiego (1908-1983). Ujmując zbiorczo można też powiedzieć, iż jej treść - nie pomijając problematyki religijnej - dotyczy filozoficznych (scil. etycznych) podstaw życia społecznego. W miarę rozwijania głównych wątków książki staje się bowiem coraz wyraźniejsze przekonanie, że problematyka rosyjskiej idei wspólnotowości (sobornost’) stanowi dla prezentowanych myślicieli dogodny punkt wyjścia do podjęcia problemu demokracji (co stara się oddać tytułowe sformułowanie "soborowa z ducha krytyka demokracji"). Z tej konfrontacji "soborowości" i "społeczeństwa" (w jego różnych wcieleniach) wyrastają stanowiska, które określiliśmy jako demokratyzm soborowy (Wyszesławcew), personalizm komunitarny (Bierdiajew) i solidaryzm rosyjski (Lewicki). Oczywiście w ich ramach zawiera się cała gama poszczególnych zagadnień filozoficznych, zarówno charakterystycznych dla danego stanowiska, jak i współobecne w pozostałych. Jest to mianowicie spojrzenie biorące pod uwagę różnice i wspólne wątki omawianych stanowisk. Należy zaznaczyć, że w samej książce akcent został położony bardziej na to, co łączy wszystkie trzy stanowiska niż na to, co je dzieli. Wspólną podstawę zdaje się bowiem stanowić pewien projekt etyczny, którego pierwotne i konstytutywne elementy odnajdujemy u Wyszesławcewa i Bierdiajewa, a później także u Lewickiego. Rozdział pierwszy książki daje zarys biograficzny i wpisuje filozofię tworzoną przez trzech głównych bohaterów książki w szerszy kontekst historii powszechnej i dziejów filozofii rosyjskiej. Rozdział drugi został poświęcony Wyszesławcewowskiej etyce sublimacji (etika preobrażennogo Erosa), traktowanej, z jednej strony, jako samodzielna propozycja z zakresu etyki filozoficznej i, z drugiej strony, jako prolegomena filozofii społecznej. Szczególny nacisk został położony na tzw. antynomii prawa (tematyka zaczerpnięta z przesłania Pawła z Tarsu, ogniskująca się na relacji prawo - łaska religijna), "erotyczności" filozofii, problemie wolności i tragizmu. Etyka sublimacji odwołująca się do sublimacji wolności jawi się jako odpowiedź na antynomiczność i tragiczność życia (ludzkiego, czyli etycznego i społecznego). Rozdział drugi odnosi się do filozofii Bierdiajewa, dotyka i rozwija zagadnienia dla niej podstawowe: takie jak poziomy świadomości moralnej (etyka prawa, etyka odkupienia i etyka twórczości), problem wolności oraz koncepcja osoby ludzkiej (personalizm). W oparciu o te przesłanki zostały również przedstawione poglądy filozofa dotyczące zagrożeń wolności, także tych wcielonych w doktrynę i praktykę marksizmu (przede wszystkim rosyjskiego). Rozważania te z kolei służą za podbudowę do rozwinięcia problematyki wspólnotowości (sobornost’), nie tylko właściwych filozofii Bierdiajewa, ale także umożliwiających umieszczenie ich w szerszym kontekście myśli rosyjskiej. Sumując: tematyka rozdziału ogniskuje się na Bierdiajewowskim projekcie personalizmu komunitarnego. Rozdział trzeci dotyczy Wyszesławcewowskiej filozofii społecznej. Przedstawione w nim rozważania przynajmniej częściowo wpisują się w etykę społeczną i tym samym umożliwiają argumentację na rzecz ciągłości rozwoju stanowiska rosyjskiego filozofa (od etyki sublimacji do filozofii społecznej). Kwestię zasadniczą, ustawiającą dalsze analizy, stanowi tutaj próba zrozumienia natury i funkcji władzy. W ramach zaś tego zagadnienia zostaje wskazana nowa postać antynomii: antynomia prawa i władzy. Niezwykle ważną dla bliższego zapoznania się ze stanowiskiem Wyszesławcewa część tego rozdziału stanowi opis i obszerne analizy tzw. kultury industrialnej, a zwłaszcza postawienie przez rosyjskiego myśliciela problemu tzw. "immanentnego zła industrializmu" (zatrata wolności i autonomii człowieka w społeczeństwie, i to na różnych jego poziomach: gospodarczym, politycznym, kulturalnym, wolności myśli etc.). Osobną częścią rozdziału jest prezentacja Wyszesławcewowskiej krytycznej i refutacyjnej interpretacji marksizmu i komunizmu. Wskazuje się w nim także na próbę wypracowania "trzeciej drogi", biegnącej "pomiędzy" a może raczej "ponad" socjalizmem i liberalizmem. Szczególne jednak miejsce zajmują w niniejszym rozdziale rozważania wprost poświęcone istocie, sensowi i praktyce życia-w-demokracji. Spotykamy się w nim z argumentacją na rzecz demokracji (można wręcz mówić o apologii demokracji), którą filozof prowadził z pozycji filozofii rosyjskiej, a jednocześnie wskazuje się na jej zachodnie odpowiedniki, np. deliberatywny sens demokracji. Podsumowując można powiedzieć, że Wyszesławcew proponuje, rozważa i rozwija własny projekt demokratyzmu soborowego. Rozdział czwarty przedstawia i rozwija podstawy filozofii Lewickiego. Zawiera prezentację tzw. światopoglądu organicznego (dwa rodzaje jedności: mechaniczna i organiczna; dwa rodzaje rozwoju: ewolucja i rozwój w sensie właściwym). Przedłużeniem tych rozważań jawi się problematyka wolności. W jej ramach zaś została przedstawiona walka o wolność, którą filozof prowadził z "ideologiami zniewolenia" (zwłaszcza marksizmem), a także wyrastająca z tych ustaleń dość ostra jego polemika z poglądami Bierdiajewa (zarzut idolatrii wolności). Problematyka rozdziału zmierza - zgodnie zresztą z zamysłem samego Lewickiego - w stronę filozofii solidaryzmu rosyjskiego, rozumianej jako wypracowywanie światopoglądu solidarystycznego w kontekście ideologii Związku Ludowo-Pracowniczego (Narodno-Trudowoj Sojuz). Lewicki jako filozof jawi się więc jako jeden z najwybitniejszych teoretyków solidaryzmu rosyjskiego. W podsumowaniu można więc powiedzieć, że zaproponowane w książce rozważania dotyczą zagadnienia etyczno-społecznego. Niemniej zmierzają do uchwycenia jego specyfiki poprzez podjęcie namysłu nad szeregiem zagadnień podstawowych dla filozofii, odwołują się bowiem do takich pojęć fundamentalnych jak: jedność, wielość, wolność, istota prawa, osoba ludzka, wspólnota (sobornost’), społeczeństwo. U podstaw zaś omawianych stanowisk wskazuje na wspólną im przesłankę implicite, którą zapewne da się sprowadzić do przesłania: "wolność w jedności doskonali się". Reflections on 20th-century Russian religious philosophy must not sidestep the ethical and social issues, which, as the book argues, are connected, or rather culminate in the approach unique for this tradition, namely ‘the philosophy of sobornost’. The book deals prevalently with the philosophy of Boris Petrovich Vysheslavtsev (1877-1954), with special emphasis on his views on ethics and society. It also discusses at length the philosophy of Nikolai Alexandrovich Berdyaev (1874-1948) and Sergey Aleksandrovich Levitsky (1908-1983). Whereas the book does deal with religious issues, it focuses on philosophical (i.e. ethical) foundations of life in society. The analysis of the works of the three above-mentioned philosophers leads one to the conviction that the Russian notion of sobornost’ is a starting point from which they venture into the discussion of democracy. Three positions emerge out of the confrontation of sobornost’ and society (in its many forms), which I have called respectively ‘counciliar democratism’ (Vysheslavtsev), ‘communitarian personalism’ (Berdyaev), and ‘Russian solidarism’ (Levitsky). Each position raises unique philosophical questions as well as those present in the other approaches. The book endeavours to discuss primarily those issues which the three philosophers have in common, even if it also touches upon those they found contentious. This common ground consists in a certain ethical project whose origins and main tenets can be traced in the philosophy of Vysheslavtsev and Berdyaev and later also in Levitsky’s thought. Chapter one contains biographical outlines and provides the historical and philosophical background for the enquiries undertaken by the three Russian philosophers. Chapter two is devoted to Vysheslavtsev’s ethics of sublimation (etika preobrazhennogo Erosa), which is treated both as an independent position within philosophy of ethics and also as a prolegomenon of social philosophy. A special emphasis is placed on the so-called antinomy of law (which derives from the message of St. Paul with its focus on the relation between law and grace), ‘eroticism’ of philosophy, the notions of freedom and the tragic character of life. The ethics of sublimation, which refers to the sublimation of freedom, emerges as a response to the antinomity and the tragic character of life (human life understood in ethical and social terms). Chapter two refers also to Berdyaev’s philosophy; it touches upon and elaborates on its crucial issues such as the levels of moral consciousness (ethics of law, ethics of salvation and ethics of creativity), the issue of freedom and the concept of the human person (personalism). On the basis of those premises the philosopher’s views on what jeopardizes human freedom are presented, including the dangers posed by the doctrine and practice of Marxism, especially its Russian version. This analysis in turn constitutes a starting point for the discussion of the issues of all-togetherness (sobornost’), not only in Berdyaev’s understanding, but also in a wider context of Russian thought. To sum up, the focus of this chapter is Berdyaev’s project of communitarian personalism. Chapter three is devoted to Vysheslavtsev’s social philosophy. The philosopher’s views discussed in this chapter pertain partially to social ethics, thus substantiating the claim of the continuity of the development of Vysheslavtsev’s standpoint (from the ethics of sublimation to social philosophy). The key issue here which determines further analysis is an attempt to understand the nature and function of power. This analysis leads to a new form of antinomy, i.e. the antinomy of law and power. The part of the chapter which is indispensable for the understanding of Vysheslavtsev’s position contains the presentation and extensive analysis of the so-called industrial culture with special emphasis on the ‘inherent evil of industrialism’ (man’s loss of freedom and autonomy in society on various levels: economic, political, cultural, freedom of thought etc.). A separate part of the chapter discusses Vysheslavtsev’s criticism and refutal of Marxism and communism as well as his attempt to posit a ‘third way’ between or rather above socialism and liberalism. Special attention is drawn in this chapter to the nature, meaning and practice of life-in-democracy. The chapter presents Vysheslavtsev’s arguments in favour of democracy, one may even say Vysheslavtsev’s apology of democracy and points to its western equivalents, e.g. deliberative democracy. To conclude, Vysheslavtsev posits, ponders and elaborates on his own project of counciliar democratism. Chapter four presents and analyses the main tenets of Levitsky’s philosophy. It discusses the so-called organic world-view (two kinds of unity: mechanical and organic, two kinds of development: evolution and development in the true meaning of the word). This analysis leads to the question of freedom and the fight for freedom, which the philosopher waged with ‘the ideologists of enslavement’, especially Marxism and his fierce polemic with Berdyaev, whom he accused of idolatry of freedom. Following the intentions of Levitsky himself, the chapter culminates in the discussion of the philosophy of Russian solidarism, understood within the framework of the ideology of the National Alliance of Russian Solidarists (Narodno-Trudovoj Sojuz). Levitsky can be therefore considered as one of the most outstanding theoreticians of Russian solidarism. To sum up, the book’s focus is on ethics and society but to grasp its specificity a number of other rudimentary philosophical questions are raised, such as unity, plurality, the nature of law, the human person, community (sobornost’) and society, the basis for all the discussed positions, their implicit premise being: ‘Freedom is made perfect in unity.’

Artykuł dotyczy kwestii natury poznania w filozofii Mikołaja Bierdiajewa (1874-1948). Część I artykułu jest próbą określenia relacji między religią i filozofią (ujęcia filozofii jako rozwinięcie doświadczenia duchowego) i wskazania na motywy leżące u podstaw odrzucenia stanowiska gnozeologizmu w filozofii (sprowadzenia filozofii do teorii poznania). Uznając konieczność doświadczenia bezpośredniego (intuicyjnego) Bierdiajew wprowadza pojęcie wiary. Wiara poprzedza wiedzę. To właśnie dzięki wierze poznanie może przeniknąć do sfery bytowej (pierwsze ujęcie) i wolnościowej, bowiem wolność poprzedza byt (drugie ujęcie). Poznanie możliwe jest więc tylko w warunkach źródłowej wolności. Posiada naturę personalistyczną i soborową (duchową i wspólnotową). To prowadzi do kolejnych poziomów Bierdiajewowskiego myślenia o poznaniu: personalizmu poznania, soborowości poznania, pojęcia prawdy integralnej, eschatologizmu gnozeologicznego. Część II artykułu dotyczy projektu socjologii poznania, opartej na przekonaniu, iż stopnie poznania prawdy są uzależnione od stopni wspólnoty ludzi. W ten sposób socjologia poznania uzupełnia rozważania z zakresu gnozeologii filozoficznej (scil. duchowej). Do we need the myth of the truth? Some reflections on the philosophy of Nikolai Berdyaev. The article deals with the epistemology of Nikolai Berdyaev (1874-1948). In the first part of the article I attempt to specify the relation between religion and philosophy (philosophy understood as a development of the spritual experience) and examine the motives that lead the Russian philosopher to reject gnoseologism (the position that reduces philosophy to epistemology). Acknowledging the necessity of direct experience, Berdyaev introduces the concept of faith. Faith precedes knowledge. It is thanks to faith that knowledge can reach the sphere of being (the first approach) and freedom, because freedom precedes being (the second approach). Knowledge is possible only in the situation of primordial freedom. The act of knowing is personalistic and conciliar (It has a spiritual and communal dimension: sobornost’), which leads to the futher levels of Berdyaev's epistemology: epistemological personalism as well as conciliarism, the notion of the integral truth, gnoseological eschatology. The second part of the article concerns Berdyaev's project of the sociology of knowledge (sociologia poznaniia), which is based on the conviction that the degree of the knowledge of the truth people possess depends on the degree of community coherence. Thus the sociology of knowledge completes the reflections on philosophical (i.e. spiritual) gnoseology.

The article treats of Vysheslavtzev's theory of democracy. The importance of his philosophy consists in its bold merging of the slavophilic idea of sobornost’ with the theory and practice of Western democracy, which seems unique among Russian philosophers. The article deals with such issues as: the slavophilic origin of sobornost’, the relation between power and law, metaphysical and anthropological elements of the theory of democracy as well as its philosophical and religious aspects.

Niniejszy artykuł jest próbą syntetycznego ujęcia propozycji filozoficznej Siemiona L. Franka (1877-1950) - jednego z najważniejszych przedstawicieli tzw. rosyjskiego renesansu religijno-filozoficznego. (W. Zienkowski w swej Historii filozofii rosyjskiej,1948, twierdzi, że w jego osobie mamy wręcz do czynienia z najwybitniejszym filozofem rosyjskim). Zaproponowane analizy dotyczą głównych założeń prezentowanej koncepcji: ontologizmu jako wersji metafizyki wszechjedności, antropologicznego wymiaru bytu, relacji dialogicznych, podwójnego rozumienia transcendencji jako otwarcia drogi do fenomenologii tajemnicy i, wreszcie, filozofii Boga. W ramach tego wykładu - w najogólniejszy sposób ujętego – muszą znaleźć swe miejsce także kwestie dotyczące samego sposobu uprawiania refleksji filozoficznej przez Franka. Chodzi przede wszystkim o metodę myślenia, określaną przez rosyjskiego filozofa mianem monodualizmu antynomicznego, który kulminuje w granicznym doświadczeniu języka jako docta ignorantia oraz w egzystencjalnym doświadczeniu Emmanu-ela ("Boga-z-nami"). Droga myślenia Franka wiedzie zatem od "rzeczywistości" (rzeczowości) do "realności" (jako pra-podstawy: Boga, człowieka, świata) i w tym sensie jest śmiałą filozoficzną próbą wytyczenia drogi wiodącej poprzez świat rzeczy, i poznający go podmiot, do "transcendencji w immanencji": bezpośredniej obecności boskich potencji w świecie (nawiązanie do koncepcji theosis) w konfrontacji z obecnością zasad przeciwnych, "upadłych" (co znajduje swój wyraz w filozofii zła i koncepcji "nadpękniętej wszechjedności"). W ten sposób religijna ontologia staje się teoretyczną (w sensie antycznym: theorίa) podstawą zrozumienia specyfiki wiary religijnej („od wiary filozoficznej do wiary religijnej”). Z jednej strony, proponowanym „kluczem hermeneutycznym” staje się zasada teandryczna ("Bóg-ze-mną" i "ja-z-Bogiem"), która u Franka łączy się z dialogicznym sposobem uprawiania metafizyki wszechjedności. Z drugiej strony, myślenie rosyjskiego filozofa próbuje wyznaczyć specyficzną przestrzeń, w której możliwe byłoby odsłanianie "transcendencji w immanencji".