Search

Azerbaycanlı değerli araştırmacı Prof. Dr. Minehanım Nuriyeva Tekeli’nin yazdığı Merkezȋ Rusiyanın Türk Coğrafiyası (Etimoloji Çalışma), (Zerdabi Ltd, MMC) adlı eser, Türklerin tarihȋ geçmişte yaşadığı, bugün dışarıda kalan bölgelerdeki yer adları ile ilgili yapılmış önemli çalışmalardan biridir ve bu bölgeye ilişkin ilk çalışmadır. Prof. Dr. Minehanım Nuriyeva Tekeli eserinde, tarihȋ dönemlerde bir Türk yurdu olan, ancak bugün Rusya’nın sınırları içinde kalan, başkent Moskova ve çevresindeki Merkezȋ Rusya vilayetlerine dâhil olan bölgelerde kullanılan Türkçe kökenli yer adlarını araştırmış; bu adların yapılarını, hangi boy veya şahıs adına dayandıklarını, bu adların ne zaman verildiklerini ve eğer değiştirilmişlerse ne zaman değiştirildiklerini, tarihȋ geçmişlerini ve bu kelimelerin etimolojilerini gün ışığına çıkarmıştır. Eserinde, kent, şehir, nehir, ırmak, dağ, arazi gibi yer adlarının tarihi ile ilgili çoğunluğu Rusça yazılmış çalışmalardan, çeşitli tarihȋ belgelerden, sözlüklerden faydalanan yazar, bilimsel yöntemlerle ve tarafsız bir bakış açısıyla yer adlarını kökenlerine ve anlamlarına göre tahlil etmiştir.

239 ÖZET `Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiiller` isimli bu çalışma, sıfat-fiil eklerinin, Türkiye Cumhuriyetinin siyasî sınırları içinde bulunan ağızlardaki durumlarını incelemektedir. Söz konusu eklerin kelime bünyesinde ve cümle içindeki görev ve fonksiyonları, başka eklerle kalıplaşmaları sonucu ortaya çıkan yeni şekiller içindeki kullanılışları ve bu şekillerin kullanıldığı ağızlar araştırmanın konusunu teşkil etmektedir. Bir yazı dilinin eksiksiz ve tam bir gramerinin yazılması, o yazı dilinin kullanıldığı sahalar içinde bulunan ağızların da çeşitli yönleriyle incelenmesini gerektirir, çünkü bu ağızların hepsi, o yazı dilinin kaynaklarıdır; gelişmesini ve zenginleşmesini sağlayan kollarıdır. `Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiiller` başlıklı bu çalışmanın yapılmasında büyük oranda bu düşünce etkili olmuştur. Kullandığımız malzemenin büyük bölümü, Anadolu ağızlarından 1940 yılından bugüne kadar, derlenmiş metinleri içeren ve yayınlanmış bulunan eserlerden alınmıştır. Bu müstakil eserlerin dışında mümkün olduğunca bütün ağızlara ulaşabilmek düşüncesiyle metin derlemesi içeren makalelerden ve çeşitli üniversitelerimizde yapılmış, ağız araştırmalarını konu alan bazı lisans, yüksek lisans ve doktora çalışmalarından yararlanılmıştır. Sıfat-fiil ekleriyle türetilen sıfat-fiiller, Türk dilinin kelime hazinesine büyük bir zenginlik kazandırmaktadır. Cümle içinde kullanılan geçici sıfat ve isimler türeten bu ekler, ayrıca bazen yapım eki, bazen mastar eki gibi kullanılmakta, bazı şekillerle kalıplaşarak zarf -ful olabilmektedirler. Bu eklerin bütün fiillerden sonra kullanılabilmeleri ve diğer dillere oranla Türkçe'de sıfat-fiil eklerinin sayıca fazla olmaları, Türkçe'ye geniş ifade240 imkânı, cümle yapısına kolaylık ve esneklik kazandırmaktadır. Çalışmanın giriş kısmında `fiilimsi` kavramı ve bu grupta yer alan mastar, zarf -fiil ve sıfat-fiil kavramlarının geniş tanım ve açıklamaları yer almaktadır. Fiilimsiler, fiillerin şekil, zaman ve şahsa bağlanmadan cümle içinde isimler gibi kullanıldığı şekillerdir. Mastarlar, zaman kavramı taşımayan, isim çekim ekleri alabilen, cümle içinde geçici olarak kullanılan hareket ve iş isimleridir. Zarf -fiiller, fiillerden belirli eklerle türetilmiş, zarf veya bağlaç olarak kullanılan fiil şekilleridir, çekim kabiliyetinden mahrumdurlar. Belirli olan zarf -fiil eklerinin yanı sıra sıfat-fiil veya mastar eklerinin çok nadir olarak zarf -fiil göreviyle kullanıldığı veya bu eklerin bazı eklerle kalıplaşarak, bazen de çeşitli edatlara bağlanarak zarf -fiil teşkil ettikleri görülür. Sıfat-fiil terimi yerine bazı araştırmalarda kullanılmış olan isim-fiil terimi (1), bazen mastar terimi yerine veya `imek` fiilinin ismi olarak kullanıldığı için karışıklığa yol açmaktadır. `Ortaç` terimi de eklerin fonksiyonu hakkında bir kanaat uyandırmadığı için bu çalışmada daha yaygın ve eklerin fonksiyonuna daha uygun görülen sıfat-fiil terimi kullanılmıştır. Sıfat-fiiller, cümle içinde geçici isim ve çoğunlukla sıfat gibi kullanılan, hareket ve zaman kavramı taşıyan, varlıkları geçici hareket vasıflarıyla nitelendiren, bütün isim çekim eklerini alabilen fiil şekilleridir. Bazı kelimelerle kalıplaşarak yapım ekleri gibi yeni kelimeler türetirler. Edat ve zaman zarflarına bağlanarak zarf tümleci teşkil ederler. Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılan sıfat-fiil ekleri şunlardır: Geniş zaman: -an/-en, -r, -ar, -er. 1. Kemal Eraslan, Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul 1980.241 Geçmiş zaman: -dık/-dik/-duk/-dük, -mıs/-miş/-muş/-rnüş. Gelecek zaman: -acak/'-ecek. -ası/-esi. Olumsuz geniş zaman eki olan -rnaz/-mez ve -dık/'-dik ekinin olumsuz şekli olan -madık/-rnedik ekleri olumlu şekillere göre kullanımda farklılık arz ederler. Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılan ve cümlede özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem ismi olabilen; isim tamlaması, sıfat tamlaması, birleşik fiil grubu, edat grubu ve sıfat-fiil grubu gibi kelime gruplarında yer alabilen bu eklerin dışında ağızlarda sıfat-fiil eki olarak kullanılan veya Türk dili gramerini işleyen bazı eserlerde sıfat-fiil eki sayılan -dı/-di/-du/-dü, -ıcı/-ici/-ucu/-ücü, -ık/-ik/-uk/-ük, -malı/-meli, -ma/-me eklerine de incelemede yer verilmiştir. Ağızlardan alman örnek cümleler bünyesinde görev ve fonksiyonları kullanılışları incelenen bu ekler ve çeşitti özellikleri, eserdeki inceleme sıralarıyla, şunlardır: -ma/-me: Sıfat-fiil eki sayılmadığı için giriş kısmının sonunda ele alınmıştır. İş ve hareket isimleri yapan mastar ekidir. İsimlerden önce gelerek sıfat olabildiği için bazı eserlerde sıfat-fiil eki gibi görülmesi kanaatimizce yanlıştır (2). Zaman kavramı taşımaz. Olumsuzluk eki ve eşitlik hâli ekiyle `-mamaca/-memece` şeklinde Terekeme ağzında -madan/-rneden zarf -fiil eki göreviyle kullanılır. Ayrıca isimden isim yapan -sız/-siz ekiyle `-masız/-mesiz` şeklinde aynı görevle bazı ağızlarda kullanılır. 2. Haydar Ediskun, Türk Dilbilgisi, İstanbul 1985. s. 132.242 -acak/-ecek: Eski Türkçe'de ve günümüz Türk lehçe ve şivelerinde gelecek zaman sıfat-fiil eki olarak kullanılan `-gay/-gey, -ga/-ge, -taçı/-teei, -gu/-gü, -a/'-e, -asar/-eser, -ası/-esi` eklerinin yerine Güney -Batı Türkçesi'nde XIII. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanmış sıfat-fiil ekidir. Daha sonraları gelecek zaman göreviyle fiil çekim eki haline de gelmiştir. Anadolu ağızlarında yaygın ve sıklıkla kullanılır. Genellikle iyelik eklerini aldıkları için pek çok cümlede mastar eklerine yakın görevle karşımıza çıkar. Bu kullanımlarda mastar eklerinden ayrılan yönü zaman ifadesi taşımasıdır. Zeynep Korkmaz, ekin yapısını, -ğa `gelecek zaman eki` + ça `hâl eki` + ok `teldd edatı` > -acak şeklinde izah eder (3). Ek, Anadolu ağızlarında ses olaylarına bağlı olarak çok çeşitli şekillerde görülür. İsim ve sıfat olurken iyelik ekleri ve diğer isim çekim eklerini alır. Ağızlarda -ası/-esi sıfat-fiil eki yerine de kullanılır. `Kadar, gibi, birle` edatlarına bağlanarak kullanılan ve `olmak` yardımcı fiilinin isim unsuru olan sıfat-fiiller türetir. -an/-en: Aslı -ğan/-gen olan -an/-en eki Anadolu ağızlarında sıklıkla kullanılan geniş zaman sıfat-fiil ekidir. Şekil ve zaman elci haline gelmemiştir. En çok sıfat olarak kullanılan sıfat-fiiller türetir. İsim olunca isim çekim eklerini alabilir. -an/-en eki, `-anda/-ende, -anca/-ence, -anaca/-enece, -anacak/-enecek, -andanZ-enden` şekillerinde kalıplaşarak zarf-fiil eki olur. Bu ekle türemiş sıfat-fiillerin `sonra` ve `kadar` edatlarına bağlanarak `-andan sonra` ve `-ana kadar` şekillerinde zarf-fiil oluşları bütün ağızlarda görülür. 3. Zeynep Korkmaz. '`Türkçe'de gelecek zaman (futurum) ekinin yap-ısı üzerine` DTCF Dergisi, C. XVII. S. 1-2 (Mart-Haziran 1959), s. 159-168.243 Azeri Türkçesi'nden etkilenmiş bölgelerimiz ağızlarında -dık/-dik sıfat-fiil eki ile birbirlerinin yerlerine kullanılırlar. Yazı dilimizde olduğu gibi kalıplaşma yoluyla kalıcı isimler türetmesi ve pek az olarak mastar ekleri yerine kullanılması ağızlarda görülen fonksiyonlarıdır, `-en.... -ene` seklinde tekrar grupları oluşturur. -ası/-esi: Yazı dilimizde olduğu gibi ağızlarda da az kullanılan, çoğunlukla beddua ve dua gibi hazır ifade kalıplarında karşımıza çıkan sıfat-fiil ekidir. Gelecek zaman sıfat-fiil eki sayılır, ancak bu dana çok istenen, gerekli olan, tasarlanan hareketlerin geleceğe dönük olması gibidir. Ek, gereklilik, dilek, istek kavramları da taşır. Ekin yapısını Zeynep Korkmaz, -ğa/-ge `sıfat-fiil eki` + -sığ/-sig `sıfat-fiil eki` > -ası/-esi şeklinde izah eder (4). Ek, yalın şekliyle ve eşitlik hali ekiyle -asıca/-esice şeklinde isim ve sıfat olarak kullanılır. İsim çekim eklerini alırlar. -ası/-esi eki ağızlarda `-ınca, -(r) ken, -ıncaya kadar` zarf-fiil ekleri yerine kullanılabilmektedir. -asıya/-esiye şekliyle de `-ınca, -ıncaya kadar, -r.... -maz, -rcasma, -ken, -eli` zarf-fiil ekleri yerine ve miktar zarfı olarak kullanılmaktadır. -dı/-di/-du/-dü: Taradığımız metinlerde sadece dört cümlede sıfat-fiil ekleri gibi geçici isimler türettiğini gördüğümüz bu ek, işlek ve yaygın bir sıfat-fiil eki değildir. Kalıplaşma yoluyla kelime türetmesi, bazı eklerle zarf-fiil olması gibi özellikleri ile sıfat-fiil eklerine benzemektedir, `-di mı, -di mıydı, -dışa` şekillerinde zarf-fiil eki olur. 4. Zeynep Korkmaz, `-ası/'-esi gelecek seman isim-fiii ekinin yapısı üzerine`, TBAT Belleten 1968, s. 31-38.144 -dık/-dik/-duk/-dük: Anadolu ağızlarında en çok kullanılan sıfat-fiil ekidir. Devamlı iyelik ekleri alır. Ekin yapısını Şinasi Tekin şöyle izah eder: -ma `Toharca'da olumsuzluk edatı` + -ti `Toharca'da edatlara gelen pekiştirme edatı` + ok `pekiştirme edatı` > -rnati ok > -rnaduk. Böyle oluşan şekil yanlış bölünmeyle -ma ve -duk eklerini ortaya çıkarmıştır (5). Bu ek, Eski Türkçe devresinden beri hemen bütün Türk yazı dillerinde sıkça kullanılıp şekil ve zaman eki durumuna geçmemiş sıfat-fiil ekidir. Anadolu ağızlarında ekin seslerinde pek çok değişiklik olur. İyelik eki almadığı bazı kelimelerde iyelik eki fonksiyonundadır. Yan cümlenin yüklemi olduğu kullanımlarda mastar eklerine benzer bir görev yapar. Anadolu ağızlarında, eşitlik hali ekleriyle `-dıkca ve -dıklayın`; iyelik eki ve vasıta hâli ekiyle `-dığıla ve -dığınan`; bulunma hâli ekiyle `-dikta ve -dığında`; ayrılma hâli ekiyle `-diktan ve -dığından` şekillerinde ve nadiren yönelme hâli ekiyle `-dığına` şeklinde kalıplaşarak zarf -fiil olur. Çeşitli edatlara ve zaman zarflarına bağlanarak zarf tümleçleri teşkil eder. -madık/-medik: -dık/-dik ekinin olumsuz şekli olan bu ek, iyelik eki almadan kullanılabildiği için farklılık gösterir. Diğer sıfat-fiil ekleri gibi isim ve sıfat olarak cümlede yer alabilir. -1C1/-İCİ/-UCU/-ÜCÜ: -ıcı/-ici sıfat-fiil ekinin devamı olan -1C1/-İCİ eki günümüz Türk lehçe ve şivelerinin bir kısmında sıfat-fiil eki olmakla birlikte, Türkiye Türkcesi'nde daha çok bütün fiillere gelebilen işlek bir `fiilden isim yapma eki` dir. Anadolu ağızlarında nadiren sıfat-fiil eki gibi kullanılır. 5. Şinasi Tekin, `-ma olumsuzluk eki ile -dık+ eki nereden geliyor?`. Tarih ve Toplum, C. 11 S.74 (Şubat 1990), s. 78-81.245 Menşei- bakımından sıfat-fiil ekine dayanması, bütün fiillerden geçici isimler teşkil edebilmesi ve çok nadir olarak gelecek zaman kavramıyla sıfat-fiil eki gibi kullanılması özelliklerinden dolayı tezi araştırmacılarımızın sıfat-fiil eki saydığı (6) -ıcı/-ici eki kanaatimizce işlek bir `fiilden isim yapma eki` sayılmalıdır. -ık/-ik/-uk/-ük: Eski Türkçe'deki -yuk/-yük sıfat-fiil ekinin devamıdır. Anadolu ağızlarının bir kısmında pek nadir olarak geçmiş zaman sıfat-fiil eki olarak kullanılır. Yalın şekliyle zarf-fiil olduğu kullanımlara da rastlanır, -ık/-ik/-uk/-ûk/-ıg/-ığ/-ıh/-uh şekillerinde, cümlede isim veya sıfat olarak görülür. -mali/-meli: Azeri Türkçesi'nden etkilenen Doğu Anadolu ağızlarının bir kısmında sıfat-fiil eki olarak kullanılan -malı/-meli eki, Eski Anadolu Türkcesi döneminde ortaya çıkmıştır. Daha sonra sıfat-fiil fonksiyonu sona ermiş^ereklilik kipi çekim eki hâline gelmiştir. Gelecek zaman kavramı taşır. -mış/-miş: Geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir. Öğrenilen geçmiş zaman fiil çekimlerinde çokça kullanıldığı için sıfat-fiil eki göreviyle ağızlarda az kullanılır. Ears, Rize, Sivas ağızlarında -mamış şekliyle; ve yaygın olarak -mış.... -alı tekrarı ile zarf-fiil şekilleri teşkil eder. -r/-ar/-er: Eski Türkçe devresinden beri bütün Türk lehçe ve şivelerinde kullanılan geniş zaman sıfat-fiil ekidir. 6. Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, İstanbul 1974, s. 425; Zeynep Korkmaz. Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara 1992, s. 132.246 `-r.... -maz` tekrarı ve ayrılma hali ekiyle M-rnazdan/-mezderr şekli zarf -fiil eki olur. Ayrıca `-rnazdan` şekli evvel kelimesine bağlanarak zarf -fiil ekleri gibi kullanılmaktadır. -maz/-mez: Geniş zaman sıfat-fiil ekinin olumsuz şeklidir. Ağızlarda, isim ve sıfat olarak olumlu şekilden daha fazla kullanılır. Yapım ekleri ile çekim ekleri arasında bir yer tutan sıfat-fiil ekleri, yazı dilimizde olduğu gibi, Anadolu ağızlarında da zengin ve yaygın bir kullanıma sahiptirler. Aslında konuşma dilinde cümleler daha kısadır. Dolayısıyla ağızlarda sıfat-fiil ekleri kadar sık kullanılmaz. Ancak ağızlarda dilin daha serbest bir şekilde kullanılması ve bazı ağızların eski gramer şekillerini koruması veya çağdaş bazı şivelerden etkilenmesi, sıfat-fiil eklerinin ağızlarda daha çok ve çeşitli fonksiyonlarda kullanımım sağlamıştır. 24 SUMMARY In this stud y, named `Participles at The Anatolian Dialects`, the participle affixes of the dialects used in the borders of Turkish Republic were studied. Nominative cases of those affixes, their usage at new forms, their functions their places in the sentences and verb groups were researched. The materials for this study were obtained from articles, books and theses dealing with Anatolian dialects. Preparing a perfect, grammar of a literary language depends on investigating the dialects of that literary language from different aspects. Because all these dialects enrich the literary language. Participle affixes that make temporary verbs in the sentences can be used as gerundiums and infinitive affixes. As these affixes are more in Turkish Language than they are in the other languages, Turkish language has a wide expression style. At the part of Introduction, the definitions and explanations dealing with the terms infinitive, gerundium and participle were given. Infinitives have no tenses and are used temporarily in the sentences. Gerundiums are non-finite verbs that are used as adverbs and conjunctions obtained from verbs by means o! certain affixes. Participles are used as temporary nouns and mostly as adjectives. They have action and time concepts and get all noun terminations. The sentences in the dialects are shorter when compared to the literary language. The language is used freely in the dialects. The old gramrnatic forms and contemporary accents can be seen in some dialects. So, participle affixes can be seen more frequently and functional in the248 dialects than in the literary languages. These affixes have a wide usage in the Anatolian dialects. They form a lot of gerundiuma connecting with some adverbs of time and prepositions. They function as derivational suffixes by modelling with some words. The suffixes -dik/-dik and -acak/-ecek, which take possessive affixes, become action nouns such as infinitive affixes when they are used as the predicate of the subordinate clause. The difference of this usage from the' infinitives is öıat they have time concepts. Participles can be used as subject, object, indirect complement in a sentence. They are found in the word groups such as noun complement, adjective complements, preposition groups, compound verb groups and participle groups. Below are the affixes investigated in this study according to the usage of frequency: -dık/-dik/-duk/-dük.: They are past participle affixes, and mostly used with possessive affixes. They form gerundiums in the forms of -dikca, -diklayın, -dığıla, -dığman, -dığında, -dikta, -diktan, -dığından. -madık/-medik: The negative forms of -dık/-dik. They have different usages as they are used without possessive affixes. -an/-en: The participle affixes of simple present tense and have no time affixes. They derivate gerundiums in the forms of -anda/-ende, -anca/-ence, -anaca/-enece, -anacak/-enecek, -andan/-enden. They are used for each other with -dik/-dik affixes in some dialects because of the effect, of Azeri Turkish.249 -acak/-ecek: The participle suffixes of the simple future tense. They function like infinitive affixes as they are used with possessive affixes. They are often seen in the dialects depending on sound actions. -r/-ar/-er: They are participle suffixes of the simple present tense. -maz/-mez: They are the negative forms of participle suffixes of the simple present tense and used more than the statement forms. They become gerundium suffixes in the form of -mezden. -mış/-miş/-muş/-müş: They are participle suffixes of the simple past tense. They are used in the form of -mamış in Kars, Rise, Sivas dialects. -1C1/-İCİ/-UCU/-ÜCÜ: They denvated future tense participles only in some sentences. Although they look like participle affixes, they are productive suffixes of deverbal nouns. -dı/-di/-du/-dü: They derivate new words by means of modelling like participle affixes and are used as gerundiums in the forms of `-di mi, -di mıydı. disa`. -asi/-esi: They are participle suffixes of tiie future tense and are mostly used in imprecations. They become gerundiums in tiie forms of -asıya, -asıca. In tiie form of -esice, it is used as a participle suffix. -ık/-ik/-uk/-ük: They are rarely used as participle suffixes of the past tense. The same form can also be used as gerundium.-mah/-meli: They are participle affixes of the future tense. They also have the meaning of necessity and wish. They are rarely used. -ma /-me: They are infinitive affixes. They are likened to the participle affixes as they derivate non -finite verbs in the sentence. They become gerundium in the forms of -masiz and -mamaca. 250

245

Sıfatlar ismin önüne gelerek ismi niteleyen sözcüklerken zarflar, fiilin önüne gelerek fiili durum, tarz, yer, yön ve zaman bakımından sınırlayan sözcüklerdir. Sıfatlar bir ismin niteliğini belirtirken, o niteliğin derecesini de belirtebilirler. Aynı şekilde zarflar da fiillerin anlamını sınırlandırır ve o hareketin nasıl, ne şekilde gerçekleştiğini belirtirken bunun azlık veya çokluğunu çeşitli biçimlerde derecelendirerek ifade edebilirler. Bu çalışmada Oğuz grubunda yer alan Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi gibi lehçelerimizde sıfat ve zarfların nasıl derecelendirildiği incelenmiş ve derecelendirme yöntemleri belirlenmeye çalışılmıştır. Derecelendirme eklerle yapılan, tek kelimeyle yapılan, en az iki kelimeyle yapılan ve kelime grubu halinde olmak üzere dört alt başlık altında incelenmiştir. Eklerle yapılan derecelendirmede, ` +Ik/ + Uk, – gylt, +den de, + CIk/ +CUk, + CAnA , + CAk, + CAğIz, + CA, +Ak, +Aç, + mI/ + mU, + mAn, + ja/ + je, + jyk/ + jik, Imsov,+ ımtıl ( azaltma) – mtyk/ - mtik, - ymtyk/ - imtik, - umtyk/ - ümtik, + mtı+ rak ( azaltma), + ( I) msI/ + ( U) msU, + şın (azaltma), sowult, + rAk` ekleri kullanılmıştır. Tek kelimeyle yapılanda ise, en, çok, daha, hayli, az, hüyt, birazcık, qeder, tünd, tüys, zil vs. kelimeleri kullanılırken birden fazla kelimeden oluşanlar da ise, az çok, az- maz, bir iki defe, bir qeder, son derece, bir hayli, hedden artıq vs. kullanılmıştır. Kelime grubu halinde yapılan derecelendirmelerde tekrarlara, pekiştirmelere durum ad eklerine, isim tamlamasına yer verilmiştir.Derecelendirme sıfat ve zarfların önemli konularından birini oluşturur. Bu tezde de derecelendirme konusu işlenmiştir.Anahtar Kelimeler: Derecelendirme, Sıfat, Zarf, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmenistan Türkçesi, Gagavuz Türkçesi Adjectives are the words that characterize the name by coming in front of the name, while the adverbs are the words that limit the verb in terms of condition, style, place, direction and time. Adjectives can specify the quality of a name, but also the degree of that attribute. In the same way, adverbs limit the meaning of verbs and express how, in what way, that movement takes place, while expressing the scarcity or abundance of it in various ways. Located in Turkey Turkish Oguz group in this study, Azerbaijan Turkish, Turkmen Turkish, which examined how methods of grading and rating in our dialect, such as adjectives and adverbs Turkish Gagauz has been determined.The rating was examined under four sub-headings: one word, at least two words and a group of words. In the grading with the annexes, ` + Ik / + Uk, - gylt, + den, + CIk / + CUk, + CAnA, + CAk, + CAğIZ, + CA, + White, + Open, + mI / + mU, + equals, + ja / + je, + jyk / + jik, Imsov, + impulsive ( mitigation) - mtyk / - mtik, - ymtyk / - imtik, - umtyk / - umtik, + mtı + rak ( reduction), + ( I) msI / + ( U) msU, + shin ( decrease), sowult, + rAk ` are used. In a single word, the most, more, more, less, humor, a little, qeder, tund, feather, bell, etc. and more than one word while using the words, less output, less, one or two times, a qeder, extremely, a lot, hedden plusq, etc. used. In the grading done in word groups, iterations, reinforcements, case name suffixes and name complementation were included.Rating is one of the important subjects of adjectives and adverbs. In this thesis, the subject of grading is covered.Key Words: Rating, adjectives, Adverbs, Turkey Turkish, Azerbaijani Turkish, Turkmenistan Turkish, Gagauz Turkish. 100

Tez çalışmamızda, Eski Anadolu Türkçesi Dönemi'nin önemli eserlerinden olan Âşık Paşa'nın Garib-nâme adlı eserini fiil yönünden incelemeye çalıştık. Çalışmamız iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölüm'de Garib-nâme'deki fiilleri yapı bakımından inceledik. İkinci Bölüm'de Garib-nâme'deki fiilleri kip ve şahıs yönünden inceledik. Eserin hacmi göz önünde bulundurulduğunda bütün örneklere tek tek yer vermenin mümkün olmadığı görülecektir. Bu nedenle daha genel özellikler ve bugünkü Türkçe ile farklılıklar vurgulanmıştır. In our thesis work, we tried to examine Garib-name of Aşık Paşa which is one of the important work of Old Anatolian Turkish Period in terms of verb. Our work consists of two main parts. In the first part, we examined the verbs of Garib name in terms of structure. In the second part, we examined the verbs of Garib name in terms of mode and person. When the volume of the work is taken into consideration, it can be seen that it is not possible to handle all examples one by one. Therefore, more general features and differences from today's Turkish are emphasized. 99

Bir şive içinde bulunan ve bölgelere, şehirlere, yörelere ve köylere göre söyleyiş farklılıkları gösteren konuşma biçimlerine ağız denir.Bir yazı dilinin gelişip zenginleşmesinde o yazı dilinin ağızlarının araştırılması önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmalara küçük bir katkı sağlamak amacıyla Tunceli ili ağızları incelenmiştir.Tunceli'de, Türklerin Orta Asya'dan getirdikleri özelliklerin mevcut kültürle sentezlendiği bir kültürel doku vardır.Bu çalışmada Tunceli ili ağızları esas alınmıştır. Tez; giriş, inceleme, sonuç, metinler, sözlük ve bibliyografya bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Tunceli'nin tarihi, coğrafi özellikleri, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik durumu hakkında bilgiler verilmiştir. Metinler bölümünde derlenen 110 metin transkripsiyon alfabesiyle yazıya geçirilmiştir. İnceleme bölümünde Tunceli ili ağızlarının fonetik ve morfolojik yapısı incelenip örneklendirilmiştir. Sonuç bölümünde Tunceli ili ağızlarının önemli bulunan fonetik ve morfolojik özelliklerine yer verilmiştir. Sözlük bölümünde Tunceli ili ağızlarından derlenen metinlerde geçen yazı dilinden farklı kelimeler açıklanmıştır.Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi ağızları, Tunceli ili ağızları, ağızlar, Tunceli The forms of speech which are found in a dialect and show differences in pronunciation according to regions, cities, regions and villages are called mouths.In the development and enrichment of a writing language, it has an important place to investigate the mouths of that writing language. In order to make a small contribution to these studies, the mouths of Tunceli provinces were examined.In Tunceli, there is a cultural texture in which the characteristics brought by the Turks from Central Asia are synthesized with the current culture.Tunceli province dialects are taken into consideration in this study. Thesis; Entry, examination, results, texts, dictionary and bibliography sections. In the introduction, information about Tunceli's history, geographical features, socio-cultural and socio-economic status is given. 110 texts compiled in the texts section were transcribed with the transcription alphabet. The phonetic and morphological structure of Tunceli provinces is examined and exemplified in the review section. The phonetic and morphological characteristics of Tunceli province dialects are mentioned in the conclusion section. In the dictionary section, different words are explained in the texts compiled from Tunceli province dialects.Key Words: Dıalectıcs Of Tunceli, dialectics, Tunceli 268

Bu çalışmada 17. Yüzyılın etkili şahsiyetlerinden mutasavvıf, şair Niyazȋ-i Mısrȋ'nin divanında görülen dil özellikleri incelenmiştir. Hem aruz ve hem hece vezni ile dinȋ, tasavvufȋ içerikli şiirler kaleme alan Niyazȋ-i Mısrȋ'nin şiirlerinde hem klasik edebiyatın dil özelliklerine, hem de âşık edebiyatı dil özellikleri taşıyan sade bir dile rastlanmaktadır. Şairin en kapsamlı ve en çok sevilerek okunan eseri divanıdır. Bu araştırma divanının mevcut nüshalarından en çok güvenilen sekiz nüshasının karşılaştırılmasıyla oluşturularak yayımlanan tenkitli metin esas alınarak yapılmıştır.17. yüzyıl, Türkiye Türkçesine geçiş sürecinde ilk değişmelerin başladığı yüzyıl olarak düşünülür. Türkiye Türkçesine has bazı ses ve şekil özelliklerinin ilk defa bu dönem metinlerinde başlamış olduğu tahmin edilmektedir.Çalışmamızda Niyazȋ-i Mısrȋ'nin divanındaki dil özellikleri `Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Kelime Grupları, Sözcük Türleri` başlıklı dört bölüm halinde ele alınmıştır. Sonuçta eserin ses özellikleri, ses uyumları, yapım ve çekim ekleri bakımından Eski Anadolu Türkçesi ve Klasik Osmanlı Türkçesi dil özelliklerini taşıdığı; Türkiye Türkçesinin Eski Anadolu Türkçesinden farklı özelliklerine benzer her hangi bir değişmenin bu eserde yer almadığı anlaşılmaktadır. 17. yüzyıldan itibaren Türkiye Türkçesi doğrultusunda bu dönem metinlerinde görülmesi muhtemel değişmeler, imlanın klasikleşmesi dolayısıyla yazıya yansıtılmamıştır.Anahtar Kelimeler: Niyazî-i Mısrî, 17. yy., Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Türkiye Türkçesi In this study, linguictic characteristics of sufi and poet Niyazi Misri, one of the most important personalities of 17th century, has been researched. In his poems, in which both prozody and syllabic meter is used with religion and sufizm content, we can see the plain language consisting linguistic characteristics of both classical literature and minstreal literature. The most favoured and extensive work of the poet is his dewan. This study is based on the review of the text which has been done by comparing 8 copies of his most reliable and present copies.It has been accepted that in 17th century, the early changes in transition to Turkey-Turkish started to appear. It is assumed that some phonetic and morphology characteristics of Turkey-Turkish appeared for the first time in this period.In this study, linguistic characteristics of Niyazi Misri's dewan has been researhced in 4 main titles; Phonology, morphology, Phrases, Types of Words. In conclusion, the literal work has Ancient Ottoman Turkish linguistic characteristics in terms of phonology, phonetic rhymes, derivational and inflectional suffixes; it has been found any changes which are similar to the differences of Ancient Anatolian Turkish and Classical Ottoman Turkish. Potential changes based on Turkey-Turkish that are supposed to appear in this period since 17 th century, couldn't be projected on the text because of classicization of orthography.Key Words: Niyazî-i Mısrî, 17th century, Old Anatolian Turkish, Ottoman Turkish, Turkey Turkish 289

Bu çalışmada 250 civarında kitap, tez, makale ve bildirinin taranması ile elde edilen yaklaşık 24.000 kelimelik türemiş söz varlığına dayanarak Türkiye Türkçesi ağızlarının söz yapımı ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada klasik sınıflandırma kullanılmış, Türkiye Türkçesi ağızlarında görülen isimden isim, fiilden isim, isimden fiil ve fiilden fiil yapma ekleri detaylı bir şekilde incelenmiştir. İncelemede 296 yapım eki tespit edilmiş, Türkiye Türkçesi ağızlarının yazı diline göre daha zengin bir ek varlığına sahip olduğu, pek çok ekin yazı diline göre daha işlek olduğu ve bu eklerin yazı dilinde görülmeyen pek çok farklı işlevinin bulunduğu ortaya konmuştur. Tarihî lehçelerde kullanılıp da yazı dilimizde unutulan pek çok ekin Türkiye Türkçesi ağızlarında varlığını koruduğu, çağdaş lehçelerde kullanılan ama yazı dilimizde bulunmayan pek çok ekin de Türkiye Türkçesi ağızlarında benzer işlevlerle yer aldığı tespit edilmiştir. Türkiye Türkçesi ağızlarındaki kelime ve şekillerin Türk dili tarihinin pek çok sorununa ışık tuttuğu, bu sorunların çözümüne katkı sağladığı belirlenmiş, yazı dilinin kelime türetiminde ağızlardan mutlaka yararlanması gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.Anahtar kelimeler: Türkiye Türkçesi ağızları, söz yapımı, yapım ekleri. In this study, the word formation of the dialects of Turkish in Turkey is presented based on derivatives with about 24.000 words after analysing about 250 books, thesis and articles. In the study, a standard classification is used and denominal nouns, deverbal nouns, denominal verbs, deverbal verbs that exist in the dialects of Turkish in Turkey are elaborately analysed. In the analysis 296 derivational suffixes were determined. Moreover, it is pointed out that the dialects of Turkish in Turkey have more suffixes than the written language. Most of these suffixes are more practical and have many different functions that do not exist in the written language. It is seen that most of the suffixes used in historical dialects but forgotten in our written language keep their existence in the dialects of Turkish in Turkey. It is also seen that most of the suffixes that do not exist in our written language but used in modern dialects are in the dialects of Turkish in Turkey with similar functions. It is concluded that the words and forms in the dialects of Turkish in Turkey enlighten many problems in the Turkish Language history and contribute to their solutions and written language must absolutely benefit from the dialects in word derivations. Key words: dialects of Turkish in Turkey, word formation, derivational suffixes. 671

Muhyî-i Gülşenî, kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre XVI. yüzyılda yaşamış, çok iyi bir eğitim almış, Gülşenî tarikatına intisap etmiş ve 200'den fazla eser bırakmış bir şairdir. Eserlerinden birisi de Şehd-i Ebrar isimli manzum eserdir. Eserde, Allah'a ve Peygambere ve padişaha övgüden sonra, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz.Ali, Hz Hasan, Hz Hüseyin ve Hz Ali'nin torunu Zeynel Abidin'le ilgili menkıbeler anlatılır ve bu menkıbelerden ders çıkarılır.Söz konusu eser üzerinde yapılan bu çalışma dil incelemesi, metin ve dizin olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Dil incelemesi bölümünde eser imla, ses, şekil özellikleri ve söz varlığı açısından incelenmiş; eserin dönemin genel temayülleri dışında XVI.yüzyıldan itibaren Osmanlı Türkçesinde görülen bazı farklı ses ve şekil özelliklerini taşıdığı tespit edilmiştir. Bazı ekler düz ve yuvarlak ünlülü olarak her iki şekliyle de metinde yer almaktadır. Dizinde eserde geçen sözcükler alfabetik olarak sıralanmış, karşılarına anlamları yazılarak, sözcüğün aldığı çekim ekleriyle birlikte yer aldığı beyitlerin numaraları verilmiştir. Eserde kullanılan sözcüklerin %35.5 Arapça, % 15.8 Farsça, %17 Türkçe kökenli kelimelerden oluştuğu; birleşik kabul ettiğimiz sözcüklerin ise % 11.4 Arapça-Türkçe, % 6 Farsça-Türkçe, % 4.9 Arapça-Farsça, % 3.6 Arapça-Farsça-Türkçe olmak üzere farklı kökenli kelimelerin birleşmesinden oluştuğu anlaşılmaktadır.Anahtar kelimeler: Türk Dili, Osmanlı Türkçesi, Muhyî- i Gülşenî, Şehd-i Ebrar, mesnevi Based on the reliable sources,Muhyi-i Gülşeni is a very well educated poet who lived in XVI. Century,participated in tariqah(religious order) of Gülşeni and made more than 200 writings. One of his poetic Works is Şehdi Ebrar.In this work,he praised Allah and the Prophet and wrote short stories on Hz.Ebubekir, HzOmer, Hz.Osman, Hz.Ali, Hz.Hasan, Hz.Hüseyin and Hz.Ali's grandson Zeynel Abidin and drawn conclusions from these stories.The present study consist of three parts as;languageanalysis,text and index. His work was analyzed in terms orthography,sound,morphology,and vocabulary in the language analysis part.It was found that this study included some different sound and morphological characteristics could be seen in Ottoman Turkish later than 16.century.Some suffixes were presented as both unrounded and rounded in the text.In the index part the words in the work were listed alphabetically and the couplet number of each word is given together with of the meaning and inflection suffix.The origin of the words are determined as 35.5% Arabic,15.8% Persian and 17% Turkish,but as compound words 11.4% Arabic-Turkish, 6 % Persian-Turkish,4.9% Arabic-Persian and 3.6% Arabic-Persian-Turkish.Key words: Turkish language, Ottoman Turkish, Muhyî- i Gülşenî, Şehd-i Ebrar, mesnevi. 491

Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar bütün Doğu Türklüğü tarafından geniş bir coğrafyada tek bir yazı dili olarak kullanılmış ve bu Türkçeyle pek çok eser verilmiştir. Bunlardan bir tanesi Babur Şah'ın hatıralarını kaleme aldığı `Babürnâme` adlı eseridir. Babürnâme Doğu Türkçesinin en güzel mensur eserlerinden biri olarak kabul edilir. Türk kültürüne, tarihine kaynaklık ettiği gibi Türk dilinin o dönemi için de muazzam bir kaynaktır. Eserin hem mensur olması hem de içerik ve anlatımındaki zenginliğinden dolayı, eserde ses ve şekil bilgisi bakımından da pek çok özellik bir arada yer almaktadır. Yaptığımız incelemeden, Babürnâme'nin 500 yıl gibi uzun bir süre geniş bir coğrafyada kullanılan Çağatay Türkçesinin pek çok ses ve şekil özelliğini büyük oranda yansıttığı görülebilmektedir.Anahtar Kelimeler: Türk Dili, Çağatay Türkçesi, Babürnâme, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Babür Şah. Chagatay Turkish was used by all Eastern Turks in a wide area as a written language and was produced many works of literature from 15th century to 20th century. One of them is called `Baburnama` written by Indian's ruler Babur Shah.Baburnama contains memories of Babur Shah and is considered as one of the most beautiful prose of the Estern Turkish. As The work is the source of Turkish History and Culture, It is also tremendous source of Turkish language. The work is both prose and very rich in terms of content and style. Therefore, It is seen many phonologically and morphologically features in the work.From the research we did, It can be seen that Baburnama reflect pretty much phonetical and morphological features of Chagatay Turkish, which is used in a wide geography as long as 500 years.Key Words: Turkish Language, Chagatay Turkish, Baburnama, Phonology, Morphology, Babur Shah. 187

Yardımcı fiil kavramına bütün dillerde rastlanılır. Bu diller ister yazı dili olmuş olsun isterse hâlâ konuşma dili olarak varlığını sürdürüyor olsun bu durum farklılık göstermemektedir. Yardımcı fiillerin, yine hemen her dilde, var olma bilgisini, ortaya çıkma bilgisini taşıyan ve Türkçedeki karşılığı `olmak` olan fiil başta olmak üzere sınırlı sayıda ve kendilerine ait bir takım özellikleri olan fiiller olduğu bilinmektedir.Yardımcı fiiller hemen her dilde isim ve fiillerle kullanılan, isimlere ve fiillere değişik yapı ve anlam özellikleri kazandıran fiillerdir. Bu fiiller birleşik fiil, birleşik kip `çekim` ve bildirme görevi ile kullanılırlar. Türkçede de yardımcı fiiller birleşik fiil yapıları içerisinde yer alırlar. Bazılarının, birleşik kip ve bildirme işlevi ile kullanımı da söz konusudur. Türkçede birleşik fiiller içerisinde yardımcı fiil olarak gösterilen fiillerin isim + fiil ve fiil + fiil yapılarında kullanılan fiiller olarak değerlendirildiği görülmektedir. Kimi araştırmacılar deyimleri de birleşik fiil olarak görmekte ve deyimlerde kullanılan fiilleri de yardımcı fiil saymaktadırlar. Böylelikle, birleşik fiil kuran her fiilin yardımcı fiil sayılması ile karşılaşılmaktadır. Türkçede birleşik fiil yapılarının sınıflandırılması ve yardımcı fiilin tanımı ile özelliklerinin tam olarak belirlenmemiş olması nedeniyle yardımcı fiilin ne olduğu ve sayısı da farklılık göstermektedir. Türkiye Türkçesi dışındaki Türk yazı dilleri de hesaba katıldığında Genel Türkçedeki yardımcı fiil sayısı oldukça kabarık rakamlara ulaşmaktadır. Bunun nedenleri arasında yardımcı fiillerin yardımcı sözler dışında değerlendirilmesi, gramerleşme incelemelerinin yardımcı fiillere yeteri kadar uygulanmaması ve yardımcı fiillerin anlam açısından incelenmemesi yatmaktadır. Türkçe dışındaki kimi dillerde yardımcı fiillerin, özellikle gramerleşme ve anlam bakımından değerlendirildiği; bunun sonucunda da yardımcı fiil tanımının ve yardımcı fiil sayısının netleşmiş olduğu görülmektedir. Türkçedeki yardımcı fiil kavramına yardımcı sözler, gramerleşme ve anlam açısından bakmanın konu hakkında daha genel ve sağlam sonuçlara ulaştıracağı düşünülmektedir.Bu çalışmada Türkiye, Türkmen, Kırgız, Özbek ve Hakas Türkçeleri ölçü alınarak Türkçedeki yardımcı fiiller yapı, görev ve anlam ile gramerleşme ve yardımcı sözler dikkate alınarak incelenmeye çalışılmıştır.Anahtar Kelimeler: Yardımcı fiil, tasvir fiilleri, cevher fiil, birleşik fiil, yardımcı söz, Türk lehçeleri. The concept of ''Auxiliary verb'' exists almost in whole world languages grammar contexts. Either these languages have a written language history or exists as a spoken language, this situation do not differs. We know that auxiliary verbs have a mission as directing the information of ''being'' and ''appearance'' and these verbs have a certain amount of seperative characteristics somelike the verb of ''to be'' as seen in Turkish equivalent.Nearly in all languages grammar contexts, auxiliary verbs are used with nouns and verbs by changing the structure and bringing some new meanings. These verbs are used with combined verbs to change the grammatical mood and function of directing. In Turkish basics, auxiliary verbs are structured under the combined verbs form. Some of these has a combined grammatical mood and function of stating. The auxiliary verbs that structured under the combined verbs form are explained in two formulas like ''noun + verb'' and ''verb + verb''. Some researchers describe the idioms as combined verbs and define the verbs used in sentence as auxiliary verbs. In this situation we come across to a theme that all verbs which set up a combined verb are described as an auxiliary verb. Due to the uncertainity and shortcoming of combined verb classification and description of auxiliary verbs, the number and identification of auxiliary verbs differ. Also the Turkish written languages which are not origined from Turkey has a important role in auxiliary verb existence which counts up the total number in International Turkish Language context. Again in this case, some problems like separating auxiliary verbs from auxiliary sentence structure, not focusing on grammatic structure of auxiliary verbs, not exploring the meaning of auxiliary verbs result as a missing in auxiliary verb explanation. In foreign languages this reverses. There are many studies about the meaning of auxiliary verbs and detailed grammatical explorations in languages other than Turkish. So there is a certain description and number data in auxiliary verb structure in these foreign languages. Finally, studying more about relationship between auxiliary sentence, grammar and meaning exploration of auxiliary verbs will help us to get to the point of evidence based informations and results.In this study we will take Turkish and Turkic languages such as, Turkmen, Kirghiz, Uzbek, Khakas languages of Turkish as a standart to search the auxiliary verbs by taking into account the relationship between structural form, meaning, grammar and auxiliary sentence form.Key Words: Auxiliary verb, explanation verb, additional verb, combined verb, auxiliary sentence, Turkish dialects 209

Orta Asya'nın merkezinde yer alan ve bugün Çin Halk Cumhuriyeti'nin hâkimiyeti altında bulunan Doğu Türkistan'da yaşayan Uygur Türkleri, tarihî seyirlerinde edebiyat ve sanat değeri yüksek eserler ortaya koymuşlardır. Türk dilinin Hakaniye şivesi içinde şekillenmiş ve gelişmiş edebi bir dil olan Uygur Türkçesi'nin incelenmesinde, bu eserlerde görülen dil özelliklerinin tespiti, araştırmaların temelini teşkil etmektedir.Bu doğrultuda, Çağdaş Uygur Türk Edebiyatının ünlü temsilcilerinden biri olan Zunun Kadiri'nin çeşitli eserlerinin yer aldığı ?Zunun Kadiri Eserleri? adlı kitabı esas alınarak Yeni Uygur Türkçesinin dil özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır.Hikâyeleri, romanları ve dramalarıyla Çağdaş Uygur edebiyatının gelişiminde önemli bir rolü olan yazarın, Arap alfabesiyle kaleme aldığı eserden ?Hatırat?, ?Gunçem?, ?Hikâyeler? başlıklı üç kısım, transkribe edilmiş, Türkiye Türkçesine aktarılmış ve çevrilen metinler doğrultusunda Yeni Uygur Türkçesiyle ilgili dilbilgisi çalışması yapılmıştır. Yazarın 1946 yılında yazdığı ?Gunçem?, üç perde beş bölümden oluşan bir drama olup bu oyunda toplumdaki adaletsizlikler satirik bir anlayışla dile getirilmiş; sosyal adalet, hak ve hukuka saygı gibi ana temalar vurgulanmıştır. Hatıralarını anlattığı metnin ve hikâyelerinin ise birleştiği nokta, Çin'in Doğu Türkistan halkına yaptığı zulmün tasviridir.Metin incelemesinde görülen en önemli özellik, Eski Türkçeden de izler taşıyan Uygur Türkçesinin yabancı dillerin tesiri altında kalmasıdır. Arapça, Farsça kökenli sözcüklerin yanı sıra coğrafya itibariyle göz ardı edilemeyecek Çince tabirlerin Uygur Türkçesinde kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca Türkiye Türkçesindeki bazı ekler ve kelime kökleri, bazen fonetik değişimlere uğrayarak bazen de hiçbir değişiklik göstermeden Yeni Uygur Türkçesinde yer almaktadır. Metinleri anlaşılır kılan en büyük etken de budur.?Hatırat?ta dikkati çeken edebî kaygı, yazarı yabancı kökenli sözcüklere yöneltmiştir. Dolayısıyla da metinlerde Arapça ve Farsça sözcüklere rastlanmıştır. ?Gunçem? ve ?Hikayeler?de daha yalın daha açık bir anlatımla halk dilini yazı dili haline getiren Kadiri, bu iki eserde Uygur kültürünü yansıtacak nitelikteki deyişlere, dörtlüklere ve efsanevî alıntılara yer vermiştir.Anahtar Kelimeler: Dil, Lehçe, Şive, Türkçe, Dilbilgisi, Uygur, Gramer, Transkripsiyon, Zunun, Kadiri, Gunçem, Hatırat, Hikâye. In the center of Central Asia, and today the People's Republic of China under the rule of living in East Turkistan Uygur Turks, in the course of history and literature of high artistic value of works was put. The shape of the Turkish language and Hakaniye vernacular literary language developed in the review of the Uygur Turkish, the language features identified in this work, the research represents the basis.In this regard, the famous representative of Contemporary Turkish Literature, one of the Uygur Zunun Kadir where the variety of work `Zunun Kadir Works` based on his book, Uygur Turkish New features of the language was to be determined.Stories, novels and drama with contemporary Uygur literature in the development of an important role as author, the Arab alphabet takes the pen from the work `Hatırat`, `Gunçem`, `Stories` the three parts, is transkribe, Turkey Turkish ago been transferred and translated texts in the New Uygur about english grammar work has been done. The author in 1946 wrote of `Gunçem`, three scenes from the five sections, a drama in this game and injustice in society with an understanding of satirik been expressed; social justice, respect for rights and law as the main themes are highlighted. Memories and stories of the text describes the merger of the point is, the people of China in East Turkistan is a depiction of the atrocities.To review the most important features of the text, with tracks from the old Turkish Uygur remain under the influence of English is a foreign language. Arabic, Persian, as well as geographical origin of words can not be ignored by the Chinese expression is used is seen in Uygur Turkish. Also in Turkey Turkish roots, some add and words, sometimes the phonetic changes sometimes suffer without any changes take place in New Uygur Turkish. Text of the biggest factors in making it is understandable.In a striking literary work Hatırat concern, the authors turned to the foreign origin of the word. Therefore, Arabic and Persian words in the text have been found. `Gunçem` and `Stories` which is less than lean people with a clear explanation of the language into written language that Kadir, these two works reflect the nature of the Uygur culture words of the verse are borrowed and gave legendary.Key Words: language, dialect, accent, Turkish, grammar, Uighur, transcription, Zunun, Kadiri, Gunçem, Hatırat, Story. 365

Bu çalışmanın konusu, Türkçede kullanılan pekiştirme edatlarıdır. Pekiştirme edatlarının lehçelerdeki kullanımları, geçirdikleri ses ve şekil değişmeleri, kökenleri, kullanıldığı yerler örneklerle tespit edilmiştir.Çalışmamızda, sözün etkisini arttıran, sözü belirginleştiren pekiştirme edatları tespit edilmiş ve kullanımları üzerinde durulmuştur. Böylelikle Türkçenin bu açıdan zenginliği ortaya konulmuş ve konu araştırmacıların dikkatine sunulmuştur.Çalışmamızın giriş bölümünde edat terimi, edatların sınıflandırılması, edatın tanımları, edatların özellikleri, edatların yapıları, pekiştirme ve pekiştirme türleri konusuyla ilgili genel bilgiler verilmiştir.Birinci bölümde ?Türkçede Pekiştirme Edatları? başlığı altında Türk lehçelerinde kullanılan pekiştirme edatları incelenmiştir. Bu bölümde Tarihî Türk lehçelerinden itibaren, çağdaş Türk lehçeleri de dahil olmak üzere kullanılan pekiştirme edatlarına yer verilmiştir. Pekiştirme edatlarının, kökeni, yapısı, kullanıldığı yerler ve fonksiyonları anlatılarak, lehçelerdeki kullanımları verilmiştir.İkinci bölümde ?Az Kullanılan Pekiştirme Edatları? başlığı altında sadece bir iki lehçede kullanılan fazla yaygın olmayan pekiştirme edatlarına yer verilmiştir. The subject of this study is the intensive articles which are used in Turkish. Usage, sound and form changes, origins, places of use the intensive articles in dialects are exemplified.Intensive articles that lift effectiveness of the expression and concretize the expression are determined and their usage is emphasized in our study. Thus, richness of Turkish language is exhibited in this respect, and subject is presented to the attention of the researchers.In the introduction section of our study, general information about the term article, classification of articles, definitions of the article, characteristics and structures of the articles, intensive and types of intensive is given.Intensive articles used in Turkish dialects are examined in the first section under the title ?Intensive Articles in Turkish?. In this section, intensive articles used starting from historical Turkish dialects and including the contemporary Turkish dialects are included. Origin, structure, usage places are functions of the intensive articles are explained and their usage in dialects is given.Intensive articles that are not prevalent and used in only one or two dialects in the second section under the title ?Underused Intensive Articles?. 825

İnsanı var eden ve ona millet olma bilincini aşılayan enönemli unsurlardan biri de dildir. Dil de yazı dili ve konuşma dili olmak üzereikiye ayrılmaktadır. Konuşma dilinde sosyal çevreye bağlı olarak birtakımfarklılıklar görülür. Bu farklılıklar esas itibariyle kelimeleri söyleyiş ile bazı sesve şekil ayrılıkları etrafında toplanır. Böylece bir dilin lehçeleri, şiveleri veağızları oluşur. Ağız çalışmaları da dilde meydana gelen bu farklılaşmayı konualmaktadır. Ağız çalışmaları, sözlü kültürümüzün kaybolmaya yüz tutmuş zengindil değerlerini gün ışığına çıkararak yazı diline kazandırılmasını ve nesilden nesileaktarılmasını amaçlamaktadır. Yapılan ağız çalışmaları ile dil zenginleşmekte vekelime haznesi genişlemektedir. Bir dilin bilinmeyen yönlerine ışık tutan ağızçalışmalarının bu açıdan çok büyük bir önemi vardır. Biz de bu çalışmamamızdaTürk dili açısından oldukça önemli bir yere sahip olan Karaman ilinin Ayrancıilçesi ağızlarını derleyerek, bu yörenin karakteristik dil özelliklerini tespit etmeyeve tespit edilen bu özellikleri gramatikal açıdan incelemeye çalıştık Language is one of the most important factors which make humanconcious of himself as an individiual and a member of a nation. A language isdivided into two groups as written language and spoken language. Spokenlanguage has some differences in it depending on social circumstances andenvironment. These differences are the ones in the pronounciation and phoneticsof words. A language has some dialects and accent due to these differences.Studies on dialects deal with such differences in a language. These studies alsoaim at bringing out the linguistic values of our oral culture which is about to beforgotten and making them to be used in written language by the nextgenerations. Dialectic studies have some important roles in the vocabular progressof a language. In this study we collected the dialects of Ayrancı, a district ofKaraman and analysed of their linguistic and grammatical structures. 231

IIIFırat ÜniversitesiSosyal Bilimler EnstitüsüTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim DalıYüksek Lisans Tezi?Türkiye Türkçesi ile Azeri Türkçesindeki Ortak Kelimelerin Anlam Değişmeleri?Ebru PER L OĞLU2006, Sayfa: X +255ÖZET?Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesindeki ortak kelimelerin anlamdeğişmeleri? isimli çalışma, Giriş, Sözlük, Anlam Değişmeleri ve Sonuç bölümündenoluşmaktadır.?Giriş bölümünde, Azerbaycan adı, Azerbaycan Türklerinin Tarihi, AzerbaycanTürklerinin nüfusu, Azerbaycan Türkçesi ve Azerbaycan Türklerinin Edebiyatıhakkında bilgi verilmiştir.Birinci bölümde, Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesinde değişmelersonucu anlamı farklılaşmış ortak sözcüklerin oluşturduğu bir sözlük yer almaktadır.Sözlükte iki lehçedeki ortak sözcüklerin ilk anlamları da tespit edilmiştir.kinci bölümde, oluşturduğumuz sözlükten hareketle sözcüklerdeki anlamkayması, anlam genişlemesi, anlam daralması, anlam kötüleşmesi ve anlam iyileşmesitespit edilerek, örneklerle gösterilmiştir. ki lehçede anlam olayları görülen sözcüklereve bunların sayısal verilerine de yer verilmiştir.Sonuç bölümünde, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi sözlüğünde yer alan,Türkiye Türkçesinde bulunmayıp, Azerbaycan Türkçesinde bulunan sözcüklerinyaklaşık olarak sayısı ve Azerbaycan Türkçesindeki sözcüklerin hangi dillerden, alındığıtespit edilmiştir.Anahtar kelimeler: Anlambilim, Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi, TürkçedeAnlam Olayları, Anlam Değişmeleri . IVFırat UniversitySocial Sciences MnstituteTurkısh Language and Literature Basıc Scıence Branch?Meaning Changes of Common Words Between Turkish of Turkey and Turkısh ofAzerbaycan?EBRU PER L OĞLU2006,Page : x+255SUMMARYThe study called meanıng changes of comman words in Turkey Turkish andAzerbaycan Turkish consists of Introduction, meaning changes and conclusion.In the Introduction part, the ınformation about the name of Azerbaycan thehıstory of Azerbaycan Turkish people, population and political improvements ofAzerbaycan Turkish, the literature of Azerbaycan Turkish was given.In the second section there is dictionary of consisting of common words whosemeanıng are differentiated .With the result of changes in Turkey Turkish and Azerbaycan Turkish. In thedictionary first meaning of common words in two dialects are determined. In the thirdsection with the dictionary formed, differentation in meaning, meaning extention,reduction in meaning, meaning deteriaration and meaning improvement aredetermined, shown with examples the meaning situations of words in the two dialectsand also numerical datas of these are stated.In the conclusion section, in Turkey Turkish and Azerbaycan Turkish dictionarynot being in included in Turkey Turkish ,the nearly number of words which areincluded inAzerbaycan Turkish and from which languages they are taken in Azerbaycan Turkishare determined.Key words : Semantics, Azerbaycan Turkish, Turkey Turkish, Meaning Situations inTurkish, Meaning Changes. 265

Fırat ÜniversitesiSosyal Bilimler EnstitüsüTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim DalıYüksek Lisans TeziTatar TürkçesiRemzi Veliyev-Faciga(İnceleme- Metin- Sözlük)Selda TURHAN ARSLAN2006, Sayfa: XIII +282Özet`Tatar Türkçesi Remzi Veliyev-Faciga (İnceleme, Metin, Sözlük)` isimliçalışma Giriş, İnceleme, Metin ve Sözlük olmak üzere dört bölümdenoluşmaktadır.Giriş bölümünde, Tatar adı, Tatar Türklerinin tarihi, Tatar Türk boyları,Tataristan Özerk Cumhuriyeti, Kazan Tatar Türklerinin nüfusu, Kazan TatarTürkçesi, Tatar Türklerinin Edebiyatı ve Tatar Türklerinin din anlayışları,hakkında bilgi verilmiştir.İnceleme bölümünde, Kazan Tatar Türkçesinin gramer özellikleri yeralmaktadır. ?Faciga? adlı eserin dil özellikleri metinden örneklerle TürkiyeTürkçesiyle karşılaştırılarak tespit edilmiştir.Metin bölümünde Remzi Veliyev'in ?Faciga? adlı eseri Kiril alfabesindenLatin asıllı Türk alfabesine çevrilmiştir. Eserde, Tatar halkının geçmişinden, türlüengelleri aşan ulu bir halk olduğundan bahsedilmektedir. Kendi devletleri varkenuzun süre (beş yüz yıla yakın) devletsiz, ezilmiş halde yaşamalarına rağmen kendidillerini, milli unsurlarını ve ahlaklarını kaybetmedikleri vurgulanmaktadır.Sözlük bölümü, Faciga adlı eserde geçen kelimelerin Türkiye Türkçesindekikarşılıklarından oluşmaktadır.Anahtar kelimeler: Tatar, Türk, Faciga, ses bilgisi, şekil bilgisi. IIIFırat UniversitySocial Science InstitueTurkish Language and Literature Main Science BranchHigher Education ThesisTatar TurkishRemzi Veliyev-Faciga(Study- Text- Dictionary)Selda TURHAN ARSLAN2006, Page: XIII+282SummaryThe study called ?Tatar Turkish, Remzi Veliyev-Faciga, Study, Text,Dictionary? is formed from four section which are introduction, study, text anddictionary.At the introduction section, the information was given about the name of Tatar,the history of Tatar Turkish, Tataristan autonomous republic, the population of KazanTatar Turks, Kazan Tatar Turkish, the literature of Tatar Turks, and the religiousunderstanding of Tatar Turks.At the study section, the grammar features of Tatar Turkish takes part. Thelanguage features of the work called ?faciga? was determined comparing to TurkeyTurkish with the examples from the text.At the text section, the work called ?Faciga? of Remzi Veliyev was translatedfrom Kiril alphabet into the Latin origin Turkish alphabet. At the work, it wasmentioned about the history of Tatar people and their being a great people who passedover various difficulties. It was emphasized that although they lived without having astate and distressed for a long time (approximately 500 years) they could keep theirlanguage, culture and morality.Dictionary section is formed by the equivalent of the Turkey Turkish of thewords in the work ?Faciga?.Key words: Tatar, Türkish, Faciga, voice information, shape information. 282

Güzel adlandırma terimi, toplum tarafından hoş karşılanmayan her hangi birkavramı, varlığı veya hareketi ifade eden kelime veya ifadeler yerine, dinleyenlerin deanlayabileceği daha yumuşak bir ifade veya kelimelerle söylenmesi anlamındadır. Daharesmû ve kibar ortamlarda konuların arz edilebilir hale getirilme işlemine güzeladlandırma denir.Bütün dillerde konuşmacı, duygu ve düşüncelerini ortama ve kişiliğine uygunolarak serbestçe tercih ettiği kelime ve ifadelerle dile getirir. Toplum tarafındansöylenmesi sakıncalı görülen kelimelerin yerine farklı kelimeler kullanarakdüşüncelerini örtülü bir şekilde ifade eder. şte bu çalışmada amaç, Türkçede örtülüifade yollarını, güzel adlandırma gayesiyle ortaya çıkan kelimeleri ve bu kelimelerinortaya çıkış sebeplerini tespit etmektir. letişimde söylenmesi toplum tarafından kabulgörmeyen ifadelerin, çeşitli kültürel sebepleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.Derleme Sözlüğü, Türkçe Sözlük ve Anadolu ağızlarından derlenmiş bir kısımmetinlerde yer alan güzel adlandırma yoluyla oluşmuş kelimeleri tespit ederek, bukelimeleri yapı, köken ve anlam özellikleri bakımından inceledik. Ayrıca kelimelerinhangi kavram, varlık ve hareketler için güzel adlandırmaya başvurulduğunu göz önünealarak, toplumumuzun tabu gibi gördüğü şeyleri belirlemeye çalıştık.Anlam bakımından, güzel adlandırma için kullanılan kelimeler içinde farklı biranlam verilmiş kelimelerin oranı oldukça fazladır. Yapıları bakımından basitkelimelerin sayısı türemiş ve birleşik kelimelere göre daha azdır. Türkçenin kelimetüretme gücü güzel adlandırmalarda kullanılan türemiş kelimelerde de kendinigöstermektedir. Güzel adlandırma için birçok alıntı kelime de kullanılmıştır. Alıntıkelimelerden yeni kelimeler türetilmiş, türetilen bu kelimelere yeni anlamlaryüklenmiştir.Olumsuz çağrışımlar uyandıran kelimelerden kaçınıldığı ve bu kelimelere toplumtarafından yasak konulduğu görülmektedir. Güzel adlandırmalar, korkuyla ilgili güzeladlandırmalar, kusurları gizlemeye bağlı güzel adlandırmalar, ahlâkû değerlerle ilgiligüzel adlandırmalar ve inançla ilgili güzel adlandırmalar olmak üzere dört ana grubaayrılır.Güzel adlandırmalar içerisinde % 9.05'lik bir oran, söylenmesi dinen sakıncalıgörülen veya hurafelerden dolayı ortaya çıkan korku veya çekince sebebiyle adlarısöylenmeyen varlık ve kavramlarla ilgilidir. Hayâlû yaratıklar veya uğursuz kabul edilenbazı hayvanlarda da güzel adlandırma yoluna başvurulmuştur. Hortlak, peri gibiyaratıkların isminin anılmaması korkudan çok inanç kaynaklıdır.Korkuyla ilgili güzel adlandırmaların oranı % 10.96'dır. Bu gruptaki birleşikkelimelerin oranı basit ve türemiş kelimelere oranla daha fazladır. Korkuyla ilgili güzeladlandırmalar inançla da yakından ilgilidir. Birçok güzel adlandırmayı bu iki gruptadeğerlendirebiliriz. Korku bazen ahlâkû değerlerle de ilgili olabilir. Ahlâkû değerlerleilgili güzel adlandırmalar görgü kuralları ve toplumsal incelikle yakından ilgilidir.ğrenç, çirkin, kaba olaylar, davranışlar, nesne veya varlıklar toplumun nezâketanlayışının sonucu güzel adlandırmalarla ifade edilmektedir. Bu grup içerisinde yer alanbazı kavramlar (zina, rüşvet, hırsızlık) inançla da ilgilidir.Kusurları gizlemeye bağlı güzel adlandırmalar içerisinde daha çok bedenseleksiklikler ve bazı doğal vücut fonksiyonları yer almaktadır. Hastalıklar içerisinde enfazla ?verem? sözcüğü için güzel adlandırma yoluna gidilmiştir. Söylenmemesi gerekenkelime ile bir başka kelime arasındaki benzerlikler birçok güzel adlandırmanın ortayaçıkmasına sebep olmuştur.Tespit ettiğimiz güzel adlandırmalar Tük toplumunun incelik ve nezâketininaynasıdır.Anahtar kelimeler: Güzel adlandırma, örtmece kelimeler, argo, edeb-i kelâm,hüsn-i ta`bûr, dil-kültür ilişkisi The term of nicely naming doesn?t mean words or statements that states anyconcepts, creatures or motions that is seen unpleasant by society, but it means using asofter statement or words that can easily understood by the cudience. The process ofmaking subjects presentable in formal and polite envivanment is nicely naming.In All languages, the speaker atates his feelings and thoughts freely appropiate tothe envivanment he is in and his personality. Instead of some words seen incanvenientby the society he expresses his thoughts in an obscure way by using differat words. Inthis issue, the aim is to find the obscure statements in Turkish, to find some words thatare revealed through the aim of nicely naming and to find the reasons of these words tobe revealed. Various cultural reasons of some words that aren?t used by the societyduring the cammication are studied to find.Finding some words which have been produced through nicely naming in textscollected by collecting dictionaries, Turkish dictionary, and thatolian accents, westudied on these words cansidering their st vucturc, root, and meaning. Also cancepts,creatures, or motions, we tried to find taboas in or society.In meaning, the rate of words that are given different meanings in words used fornicely naming is sa high. The numbers of simple words due to their structure are lessthan derivative and compound ones. The word derivation power of Turkish shows itspower again in nicely naming. Also many received words have been used in nicelynaming. New words have been derivated from these received ones, and now meaninghave been assigned to newly derivaled words.It is seen that there is preventation from some words that have negativeassociation and they are prohibited by society. There are four veasans of chaosingnicely; the latter is that nicely naming including fear, the latter is that nicely namingincluding hiding faults, the third one is nicely naming including ethical cancepts and thelast one is that nicely naming incuding faith.% 9.05 of nicelig naming is related to the superstitions in religin br fear anddrawback because of the omen. For some imaginary creatures or omenous animalsagaih nicely naming is appued. Not mentianing the names of same creatures like ghostsand fairies is not related to the fear, but related to the faith.The rate of nicely naming related to the fear is % 10.96 in this group the rate ofcompound word is pretty much than the simple and derivative words. Nicely namingincluding fear is much more related to the faith. We can take in to account huge rungeof nicely naming in these two groups. Sometime fear may be related to the ethicalconcepts. Nicely naming including ethical concepts is closely related to the rules ofgood manners and objects or creatures are stated by nicely naming as a result ofpoliteness of society Some concepts in this grup such as adultery, bribe, theft are alsorelated to the faith.In nicely naming includiny tiding faults, actually there are physical lacks andsome natural body fuuctions. In disecses the word mostly needs to apply nicely namingis tuberculosis.the similarities between the word that shouldn?t beused and the other onehave let nicely naming accur.The terms in nicely naming that we have found is the mirror of the Turkishsociety?s politeness.Key Words: Euphemism, slang, metaphor, literary utterance, language andculture relationship 170

ÖZETYüksek Lisans TeziFetihnâme-i Sultan Mehmedİnceleme-MetinRuşan TÜRKEN (DUMAN)Fırat ÜniversitesiSosyal Bilimler EnstitüsüTürk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı2006; Sayfa: X+426Bu çalışma 15.yy.'da Kıvâmû tarafından yazılmış olan Fetihnâme-i SultanMehmed adlı eser hakkındadır. Giriş kısmında eserin müellifi olan Kıvâmû'nin hayatı,kişiliği, edebi şahsiyeti ve tarihçiliği anlatılmıştır. Daha sonra eserin tek nüshası, ismi,yazılış tarihi ve konusu hakkında bilgi verilmiştir. Eserin türü olan fetihnâmelerhakkında da genel bir bilgi verilerek, müellifleri tarafından fetihnâme olarakadlandırılan belli başlı eserler de tanıtılmıştır.Birinci bölümde eser imlâ özellikleri, ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımındanincelenmiştir. İkinci bölümde metin Latin harflerine aktarılmış, nesir kısmındakinoktalama işaretleri tarafımızdan ilave edilmiştir. Böylece eserin incelenmesinin veokunmasının daha kolay ve anlaşılır olması hedeflenmiştir.Dil özellikleri bakımından Eski Anadolu Türkçesini yansıtan ve aynı zamandatarihi olayları anlatması nedeniyle Türk dili ve tarihi bakımından önemli bir kaynakolan Fetihnâme-i Sultan Mehmed adlı eser çeşitli yönleriyle tanıtılarak ilgili kişilerinistifadesine sunulmuştur.Anahtar Kelimeler: Fetihnâme, Kıvâmû, Fetihnâme-i Sultan Mehmed, Eski AnadoluTürkçesi, Tarih Yazıcılığı. ABSTRACTMasters ThesisFetihname-i Sultan MehmedObservation-TextRuşan TÜRKEN (DUMAN)University of FıratThe Institute of Social ScienceDepartment of Turkish Language and Literature2006; Page: X+426This study is about the work named Fetihname-i Sultan Mehmed written in thefifteenth century by Kıvami. In the introduction section, life, personality and literarycharacteristic of Kıvami and also his working life as a historian have been expressed.After the introduction section, some information was given about the work?s name,subject and the date of writing. And also general information was given about fetihnamewhich is the type of the work in terms of literature, and some major works that arecalled as fetihname by their authors were also introduced.In the first section, the work, Fetihname-i Sultan Mehmed, was analyzed from theaspects of dictation characteristic, phonetic and morphological properties. In the secondsection, the work has been transformed into Latin letters and punctuation marks in theprose part have been added by us; thereby, the work has been aimed to be simpler andclearer to be observed and read.The work, Fetihname-i Sultan Mehmed, which is an important resource in terms ofTurkish language and history for it reflects old Anatolian Turkish and also tellshistorical events, has been introduced with various respects in order to be benefited byconcerned people.Key Words: Fetihname, Kıvami, Fetihname-i Sultan Mehmed, Old AnatolianTurkish, History Clerkship. 436

3DOKTORA TEZİKIRIMÇAK TÜRKÇESİ GRAMERİNESRİN GÜLLÜDAĞT.C.FIRAT ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜESKİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALIELAZIĞ 2005, SAYFA XXVIV + 658Bu çalışma çoğunluğu Kırım, Rusya, İsrail, Filistin, Amerika, Almanya, veArjantin'de yaşayan Kırımçak Türkleri hakkındadır. Giriş kısmında Kırımçakların tarihi,yaşadıkları coğrafya, adet ve inanışları, eğitim durumları ve dilleri hakkında bilgi verilmiştir.Ardından Kırımçak Türkçesinin gramer özellikleri mevcut metinlerden hareketle üç bölümhalinde incelenmiştir.Birinci bölümde ses (fonetik), ikinci bölümde şekil bilgisi (morfoloji) hususiyetleri elealınmıştır. Üçüncü bölümde ise Kırımçak Türkçesinin (sentaks) sözdizimi incelenmiştir.Gramer özellikleri açıklanırken yararlanılan metinler, Latin harflerine aktarılmış olarak,çalışmamızın sonunda verilmiştir. Metinlerin anlaşılmasında kolaylık sağlamak için bir desözlük eklenmiştir.Böylece Kırımçaklar ve Kırımçak Türkçesi hakkında ilk kez akademik bir çalışmayapılmıştır.Anahtar Kelimeler: Kırımçak Türkçesi, Kırımçaklar 4SUMMARYA DOCTORATE THESİSKRYMCHAK TURKISH GRAMMARNESRİN GÜLLÜDAĞT.C.FIRAT UNIVERSITYTHE ENSTITUTE OF SOCIAL SCIENCESTHE DEPARTMENT OF OLD OLD TURKISH LANGUAGEELAZIĞ 2005, PAGE XXVIV + 658This study is about Krymchak turkısh people who live in the Crimea, Russia, Israel,Palestine, America, Germany, ve Argentina. The knowledge respected to history, geograficalsection, education level, custom, blief and language properties of Krymchak turkish people isgiven in the preface section. After preface section, the gramer of spoken Krymchak turkısh inthe Krymchak people is examined ınrespect of present text.The phonetics in the first section, the morphology in the second section and the sentaxin the third sectıon are taken up. The texts wrıten with latin letters are used for explanation ofgramer properties in the last section. And also a dictionary is added for getting easiness aboutunderstanding of texts.At last, an academic study is presented about Krymchak turkısh people and theirlanguage.Key Words: Krymchaks Turkish, Krymchaks. 685

I ÖZET Yüksek Lisans Tezi Türkçe Öğretiminde Metin Seçimi Habip EKEN Fırat Üniversitesi `` Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı 2004; Sayfa: IV+ 105 Bir milletin en önemli yapı taşı ana dilidir. Bu nedenle her millet kendi ana dili öğretimi konusunda hassas davranır. Ülkemiz Türkiye'de ilköğretimin başlangıcından lisans eğitiminin sonuna kadar, ana dili olarak Türkçe dersleri bütün öğrenciler için zorunludur. Özellikle ilköğretim ve orta öğretim devresi boyunca metin temelli ders kitapları sıklıkla kullanılır. Bu metinler rastgele değil bazı ilkeler ışığında seçilirler. Ders kitaplarında yer alan metinler; türünün genel özelliklerini yansıtma, sanat değeri sergileme, hedeflenen seviyeye uygunluk vb. açılardan değerlendirilmelidirler. Buna ek olarak bu metinler, Türkçe ders programlarında belirlenmiş olan hedef ve davranışlara ulaşmakta öğrencilere yardım etmek zorundadır. Anahtar Kelimeler: Türkçe Öğretimi, Türkçe Eğitimi, Metin Seçimi, Ders Kitabı, Metin n SUMMARY Masters Thesis Context Selection In Turkish Language Teaching Habip EKEN University of Fırat The Institute of Social Sciences And Postgraduate Study in Turkish Education 2004; Page: IV + 105 Mother tongue is the most important major component of a nation. Thus every nation behaves sensitively about teaching own mother tongue. In our country, Turkey, from the beginning of the primary school to end of the under graduate education, as mother tongue courses, Turkish, are compulsory for any student. Especially, during the period of primary and secondary education, context based textbooks are mainly used. These contexts are not chosen by randomly besides, in the light of some certain principles. The contexts in the textbooks must be examined in terms of having resection of their species, serving artistic value, suitability of targeting level... i.e. Moreover, they have to help pupils to achieve goals and objectives which indicate in Turkish lesson curriculums. Key Words: Turkish Teaching, Turkish Education, Context Selection, Textbook, Context 113

ÖZET Yüksek Lisans Tezi Ancak (Elazığ) ve Yöresi Ağızlan Zafer ŞAŞTIM Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Elazığ - 2003, Sayfa: XII -171 Bu çalışma Elazığ ilinin Ancak ilçesi ağzından derlenmiş metinleri ve incelemelerinin içine almaktadır. İnceleme metinler ve sözlük olmak üzere üç bölümdür. Birinci bölümde ilçe ağzının genel özellikleri fonetik ve morfolojik açıdan incelenmiş, yazı dili ile genel mukayesesi yapılıp değerlendirilmiştir. İkinci bölümde derlenen metinler transkripsiyon alfabesi kullanılarak yazıya geçirilmiştir. Üçüncü bölümde Türkiye Türkçesinde kullanılmayan ve yazı diline göre bir takını farklılıklar arz eden kelimelerden oluşan sözlük bulunmaktadır. Yapılan inceleme ve değerlendirmeler sonucunda, Ancak ve yöresi ağızlarında hâkim olan dil özelliklerinin Oğuz Türkmen dil özellikleri olduğu tespit edilmiştir.. Anahtar Kelimeler: Ancak, ağız, ses bilgisi, anlam bilgisi SUMMARY Master Thesis The Dialects of Ancak (Elazığ) and its Region Zafer ŞAŞTIM Fırat university Enstitute of Social Sciences Departmen of Turkish Languege and Literaty Elazığ -2003, Page: XII -171 This study includes texts and investigations which are compiled from Ancak town of Elazığ. The investigation is three parts of which are texts and dictionary. In the first part, the dialect of the town's general peculiarities are investigated related to phonetics morphology, evaluated and also compared. In die second part, the texts which were compiled, are passed into the writing by using the alphabet of transcription. In the third part, there is a dictionary which is formed by words that are not used in Turkey's Turkish and show some differences compared to literary language. The peculiarities of language which are dominated in the dialects of Ancak and its region, are deteraiined that they are the peculiarities of Oghuz Turkoman in the results of investigations and evaluations. Key Woords: Ancak, dialect, phonetics, semantics. 184

The aim of -this study named A Language investigation On I Q. ı' O «^3 Turkisn is to investigate the structures and functions of idioms in Turkish. Idioms were investigated from the point of sound, morphem and meaning. In most of the idioms finding syllabic meter pauses used widely in Turkish (folk) poems shows that idioms have formed together with harmonic elements. Idioms are the products of anonym language. Some of the idioms have a relation with jokes. Proverbs and idioms are sometimes misused. They are mostly the idioms which are stereotyped with morphem and time affixes. Those idioms, which are in the forms of sentence are used in present time and imperative sentences. Although idioms in Turkish are stereotyped sentences, it is seen that some words at the beginning, middle and end of the sentence changes their place with some synonym words. 10790 idioms, which are 63 % of them, consist of two words, 3918 idioms, 22.8 %, consist of three words and 1592 of them, 9 %, consist of four words. It is possible to divide Turkish idioms into two parts; those ending with infinitive and those not. Two thirds of the idioms ends with infinitive. The other one-third of them consist of different forms such as definite noun phrase, indefinite noun phrase, adjective phrase, gerunds, participes, adverbials. There have been 11901 idioms, 69.4 %, in the form of compound word group. Of 8493 consist of two words while nouns in 3892 idioms possess no inflection suffixes. The idioms stereotyped as sentence can be regular or inverted. Simple and co pound idioms sentences are used as affirmative, negative and internegative forms. Full list of the idioms in Turkish was given in Index. J 1101

787

m ÖZET i ?«, %% >' ',?-..?. Yüksek Lisans Tezi `*? % ` -`>~-vt :.-.. ',- ?'V. *>.«,` ?..?`*? ?,`*`` `?>-», - «***??' Tarık BUĞRA'nın `Osmancık` Romanında Söz Dizimi Savaş SOĞUKPINAR Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 1999, Sayfa: 146 Tank Buğra'nın altı bölümden oluşan Osmancık adlı romanından seçtiğimiz 40 sayfanın istatistik metoduna göre yapılan incelemesinden şu sonuçlan elde ettik: 1. İncelediğimiz 40 sayfada 776 cümle tespit ettik. Bu cümleleri yapısına göre incelediğimizde şu sonuçlan elde ettik:Basit cümleler diğer cümlelere oranla daha fazla kullanılmıştır. Basit cümleleri sırasıyla şu cümleler takip etmektedir: Sıralı cümleler ( %21.78), bağlı cümleler ( 9.53 ), iç içe birleşik cümleler ( 6.44 ), kesik cümleler ( 4.51 ), şartlı birleşik cümleler ( 0.78 ). 2. Türklerin yaşadığı hareketli atlı göçebe hayatını anlatan eserde doğal olarak fiil cümleleri çok sık kullanılmıştır. İncelediğimiz sayfalarda tespit ettiğimiz isim ve fiil cümlelerinin sayısı ve toplam cümlelere oranı şu şekildedir: Yüklemin Türüne Göre Cümleler Cümle Adeti Toplam Cümlelere Oranı Fiil Cümlesi 416 %83.53 İsim Cümlesi 82 % 16.47 Bu tasnife, sıralı ve bağlı cümlelerin yapısındaki isim ve fiil cümleleri dahil edilmemiştir. Çünkü, bir cümle yapı bakımından birleşik cümle, bağlı, sıralı cümle... olma özelliklerinden ancak birine sahip olabilir. 3. Cümleleri yüklemin yerine göre incelerken sadece basit cümleleri ve birleşik cümleleri esas aldık çünkü, daha önce de belirttiğimiz gibi bir cümle yapı bakımından birleşik cümle, bağlı cümle, sıralı cümle... olma özelliklerinden ancak birine sahip olabilir. Bu duruma göre incelediğimiz metinde kurallı cümlelerin daha fazla kullanıldığını gördük. 4. Anlamına göre cümlelerin tasnifinde isnat tarzına göre 484 haber cümlesi; 14 tasarlama cümlesi tespit ettik. Sübût durumuna göre ise, olumlu cümlelerin olumsuz Cümlelerden daha fazla kullanıldığını gördük. Soru cümlelerini bunlardan ayrı bir başlık altında inceledik; çünkü soru cümleleri olumlu cümle, olumsuz cümle, haber cümlesi, tasarlama cümlesinin özelliğini de taşıyabilmektedir. 5. İstatistik metodunu kullanarak incelediğimiz kırk sayfada toplam 3436 kelime grubu tespit ettik. Bu kelime grupları arasında en çok kullanılanı sıfat tamlamasıdır. Sıfat tamlamasını % 18.25 oranla isim tamlaması ve %8.75 ile birleşik fiiller takip etmektedir. Bu sonuçlardan hareketle Tarık Buğra'nın, hem Dede Korkut'ta da olduğu gibi destanı anlatım tekniğini kullandığını hem de dili bir kuyumcu gibi işleyerek kendine has bir üslûp oluşturduğunu söyleyebiliriz ki eser de ölümsüzlüğünü yazann bu özelliğinden almaktadır. Anahtara Kelimeler: Osmancık, Tarık Buğra, Fiil Cümlesi, Dede Korkut, Roman IV SUMMARY Masters Thesis Savaş SO?UKPINAR T'W' The Syntex In The Novel `Osmancık` Of Tank BU?RA Fırat University The institute of Social Sciences Turkish Language And Literatue Department 1999, Page: 146 Me concludedthe results below from the study which was carried out according to statistics method of 40 pages we chose from Tarık Buğra' s novel which is formed by six parts and called `Osmancık`. 1. We determined 776 sentences at the 40 pages we examined. As we determined these sentences according to their structures, we concluded those results. Simple sentences were used more than the others. Coordinated sentences (%21.78), conjunctive sentences (9.53), compound quoted sentences (6.44), reduced clauses (4.51), the conditional compound sentences (0.78). 2. Werb sentences were naturally used frequently in the work telling the moving, rider and nomad life of Turks. In the pages we examined the number of werb and noun sentences and their rate to total sentences as our determinations are like that. The sentences according to kind of predicate Number of sent The rate to total sentence Verb sentence 416 %83.53 Noun sentence 82 %16.47 It's not included the noun and verb sentences in the structure of coordinated and conjunctive sentences to this classificatron. Because a semtence can have only one peculiarity of being compound sentence, conjunctive sentence, coordinated sentence... as structure. 3. While examining the sentences according to place of predicate, we took essential only simple sentences and compound sentences, because as we stated beforehand a sentence can have only one peculiarity of being compound sentence, conjunctive sentence, coordinated sentence... as structure. We saw regular sentences were used more in the text we examined according to this state. 4. We determined 484 the sequence of tenses, 14 the subjunctive clauses according to impute way at the classification of sentences as their meanings. But according to formative sentences we saw that possitive sentences were used more than negative ones. We examined the question sentences beneath another title, because they may have also the peculiarity of possitive, negative, the sequence and the subjunctive clauses. 5. We determined 3436 word groups totally at the 40 pages which we examined by means of statistics method. Adjectival clauses was used mostly among these word groups. Noun clauses, with the rate of % 18.25 and compound verbs, with the rate of %8.75 followed the adjectival clauses. On moving from these results we can say Tank Buğra used both an epical telling technic as in `Dede Korkut` and by embroidering the language as a jeweller does he created a styl special to himself and so the work takes its importility from this characteristic of the outher. Key Words: Osmancık, Tank Buğra, Verb Sentence, Dede Korkut, Novel 146

159

284

The funerary inscription, of Orfchon is early samples TurKish Languages. The funerary inscription of Orkhon is three diffrent stone: `Those are: (1) the funerary inscnption of Kül Tigin in A.D. 732, cited as As I followed by the side (E, W, N, S) of the stone and the line ontiie side mt!» our reaserchaM shownKT, (2) the funerary of Bilge Kagan composed in A.D. 73, cited as simflary BK in me our reaserch. (3) the funerary inscription of Tonyutofc as T cited in thesour reaserch (study). The funerary inscription of Or&fcoa had read very explerir. Our first purpose of this study have been fourd the diffemt read and semantic of the Orfchon Inscription and My second purpose has ken to establish tha original meaning of all minis in the dictionary. ! have tsJam that the dictionary of Clauson and as cüed SGC to this study. There are the porblem of transcribing early texts. My fust purpose have been to showed me hecuhMtyof the OrUhon Inscription Alphabets, fonetfc and gramitfc. This person I have given in the sudy the peculiarity alphabet?, fonetic and grametic of the orKhon Inscription. For the shown the different read and semantic the Orfehon Inscrq?tion timt I have «ten the basic text the text of Thomsen. And I have showned the text of Thomsen with YT1, VT3, and VT3 sips. And after, I have showned me marginal not of this text me others reads of the Orfehon Inscription of the other explorer.390 For the semantic of the word in to Orkhon Inscription, I have taken An Ethnological Dictionary Pre TTiirteent- Century Turkis of Sir Gerard Ckuson in tnis study. After shorn the different read and semantic I have explained the causes of the deffemt read and semantic. My basic purpose in tins study have been showed ihe different of the read and semantic and have been helped for the best read and semantic of the word and structure in the Or&hon Inscription with this study. / 475