Search

The new facilities of the global world have tremendously accelerated mutual interaction among the people from different religious and cultural circles compared to the past. In a sense, the current status has forced them to live in coexistence rather than homogenous society. Therefore, this status drove them into understand each other better and enhance to some principles of coexistence. Each group struggled to improve a new discourse benefiting from their experiences in the past with respect to the new situation. In this process, especially the creators’ multicultural life, Muslim societies have a critical importance. It is considered that understanding better of the aspect of Imam Mâturîdî (he is the pioneer of Mâturîdism in the tradition of Islamic sciences) in his multicultural society makes a great contribution to the aforementioned struggle. The issue is confined to his opinions about Ahl al-Kitab and tried to give an overview of his approach., Globalleşen dünyanın adeta küçük bir köy haline gelmesi farklı din, inanç, ideoloji ve kültür mensuplarının bir araya gelmesine ve dinî, siyasî, ekonomik ve kültürel boyutlarda birbirleriyle karşılıklı etkileşim içinde olmasına neden olmuştur. Bu çerçevede çok kültürlü bir toplum içinde yaşama Müslümanları da dün olduğu gibi bugün de başta Ehl-i kitap olmak üzere farklı din mensuplarıyla bireysel ve toplumsal hayatın doğal bir sonucu olarak arkadaşlık ve dostluk kurma, alış veriş yapma, yeme-içme ve evlenme gibi beşerî ilişkiler kurmaya sevk etmiştir. Bu süreçte müslümanlar, İslam dışı din ve inanç mensupları ile kurabilecekleri sosyal ve kültürel münasebetlerinin nasıl olması gerektiğine dair temel ilkeleri belirleme ihtiyacı hissetmişlerdir.Bu çalışmada çağımızın bu önemli meselesinin çözümüne ve bu yöndeki ihtiyacın karşılanmasına katkı sağlama bakımından İmam Mâtürîdî’nin konuya ilişkin görüşleri ele alınacaktır. Bu bağlamda konu Ehl-i kitap ile sınırlı tutulup Müslümanların Ehl-i kitabı dost ve veli edinmeleri, kendileriyle evlenmeleri ve kestiklerini yemeleri çerçevesinde incelenecek, Mâtürîdî’nin konuya ilişkin temel yaklaşımı belirlenmeye çalışılacaktır.

Mâturidi is one of the most important thinkers in the history of Islamic thought. He is the most powerful figure in Ebu Hanife School and has the biggest share in the establishment of followers of Sunnah kalam. Like All Muslim theologians (mutakallimun) Mâturidi's basic evidence used to know the existence of God has been huduth evidence. This evidence which developed by mutakallimun not only endeavor to prove the existence of God; but also is a product of mutakallimun's efforts to understand and interpret the universe as a whole. The universe which was set forth via huduth evidence with all parts; including movement, time and space, is hadith (created), that is were created from nothing and afterwards. Consisting of finite units the universe has a beginning and an end. The universe consists of essence (cevher) and attribute (araz) has lived a process of constant change and transformation (formed-disruption). To sum up; the mutakallimun accepted the universe as a work of God and they have tried to demonstrate the need for a creator (muhdis) of the universe. The primary objective of this study is to examine about argument of huduth (creation) used by Mâturidi to prove the existence of God. In other words this article draws attention to the seeking concerning issues such as the existence of God and God-universe relationship in the Mâturidi's cosmological argument (argument of huduth) context.

Hüsâmeddîn es-Siğnâkî XIII. asrın ikinci yarısı ile XIV. asrın birinci yarısında yaşamış Hanefî-Mâtürîdî bir âlim olarak Orta Doğu, Mısır gibi bölgelerde ekolün yayılması yolunda hakkıyla hizmet etmiştir. Siğnâkî, kelâm, fıkıh ve lüğat âlimleri arasında bir mevki ve şöhrete sahip olarak doyurucu eserler yazmasıyla birlikte çok sayıda eserleri şerh etmiştir. Şerh yazdığı eserler arasında Merğînânî'nin el-Hidâye'si, Pezdevî'nin Usûl'ü ve Zemahşerî'nin el-Mufassal'ı gibi eserler yer almaktadır. Siğnâkî'nin kelâm alanında yaptığı şerh ve çalışmamıza konu olan et-Tesdîd fî şerhi't-Temhîd Ebû'l-Mu'în en-Nesefî'nin et-Temhîd adlı eserinin şerhidir. Bu çalışmamızda Siğnâkî'nin ilmî şahsiyeti, zamanımıza kadar ulaşmış olan et-Tesdîd fî şerhi't-Temhîd'i ve bu eser bağlamında onun itikâdî görüşleri ele alınarak bilim dünyasına tanıtılmaya çalışılacaktır.Anahtar Sözcükler: Siğnâkî, Nesefî, Mâtürîdîlik, Hanefîlik, Kelâm, et-Tesdîd, et-Temhîd Husām al-Dīn al-Sighnāqī was a great Hanafī-Māturīdī scholar, his born on territory of today's Kazakhstan in the site of ancient settlement of Sighanak. He lived on the second half of XIIIth and at the first half of XIVth century. His sect school was disseminated due to his endeavors in the Middle East likewise in the Egypt. al-Sighnāqī was among the famous kalām, fiqh and linguistic scholars together with his striveness he wrote many books besides that on the hand he did many interpretations. Аmong his commentaries there are al-Marghīnānī's al-Hidāya, al-Pazdawī's Usūl and al-Zamakhsharī's al-Mufassal, besides many interpretations he did on the kalam scince, there's al-Nasafī's al-Tamhīd which he became famous for his commentary on the manuscript of al-Tasdīd fī sharh al-Tamhīd, which was the topic of our thesis. In this work, we also want to introduce with his biography, scientific formation and theological views in the light of his comments to the academic world.Keywords: al-Sighnāqī, al-Nasafī, Māturīdiyya, Hanafiyya, Kalām, al-Tasdīd, al-Tamhīd 506

Bu çalışma, Abdülkadir el-Hamzâvî'nin (1235/1820 – 1279/1862) er-Risâletü'l-Hamzâviyye fî beyâni hakikati'l-fark beyne kesbi'l-Eş'ariyye ve'l-Mâtürîdiyye adlı eserinin tahkik, tahlil ve tercümesini içermektedir. Mâtürîdî mezhebine mensup bir kelamcı olan Abdülkâdir el-Hamzâvî, bu risâlede, insanın hayatını anlamlandırma noktasında kader konusunu ve onun bir uzantısı olan kesb meselesini ele almakta, sorular sorup cevaplandırmakta; Mu'tezile, Cebriyye, Eş'ariyye ve Mâtürîdiyye mezheplerinin görüşlerini zikredip değerlendirmelerde bulunmakta ve Sünnî kelam ekollerini haklı çıkaracak cevaplar vermektedir. Zaman zaman Mâtürîdî mezhebi ile Eş'arî mezhebinin kader konusundaki farklılıklarını zikretmekte ve bu durumlarda da kendi mezhebi olan Mâtürîdîleri haklı çıkarmaktadır.Anahtar Kelimeler: Kader, Kesb, Hamzâvî, er-Risâletü'l-Hamzâviyye This study contains the critical edition, analysis translation of Abdulqadir al-Hamzawi's (1235/1820 – 1279/1862) work entitled al-Risalah al-Hamzawiyyah fî beyan hakikat fark bayna kasb al-Ashariyyah wa al-Maturidiyyah. Abdulkadir al-Hamzawi is a Maturidi theologian. In the risala he deals with the destiny problem. Because of the fact that kasb is one of the subtopic of destiny, he also deals with kasb. Al-Hamzawi is showing and evaluating the ideas of the different schools: Mutazila, Cabriyyah, Ashariyyah and Maturidiyyah. He also shows his answer about the destiny depends on the answers of the two ortodox schools. This risala is an important one in terms of making one aware of the differences between the Ashariyyah and Maturidiyyah.Keywords: Destiny, Kasb, Hamzawi, al-Risalah al-Hamzawiyyah 137

Globalleşen dünyanın getirdiği yeni imkânlar, farklı din ve kültür çevrelerinden gelen insanların karşılıklı etkileşimlerine geçmişe nazaran çok büyük bir ivme kazandırmıştır. Bir anlamda reel vakıa, söz konusu insanların yeknesak bir çevreden ziyade bir arada yaşamalarını zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla bu durum, birbirlerini daha iyi anlamaya ve bir takım bir arada yaşama ilkeleri geliştirmeye sevk etmiştir. Her bir kesim, bu yeni durum karşısında geçmiş tecrübelerini de göz önünde bulundurarak bir söylem geliştirmeye çalışmıştır. Böylesine bir söylemin geliştirilmesinde hassaten çokkültürlü yaşamın banileri Müslüman toplumlar, kritik bir öneme sahiptir. Bu bağlamda İslami ilim halkasının mütemayiz bir halkası olan Mâturîdîliğin önderi İmam Mâturîdî'nin, devrinin çokkültürlü toplumunda ortaya koymuş olduğu perspektifin anlaşılmasının söz konusu çabaya ciddi katkılar sunacağı düşünülmektedir. Konu, onun Ehl-i Kitap'la ilgili görüşleriyle sınırlı tutulup, temel yaklaşımı ana hatlarıyla verilmeye çalışılacaktır, The new facilities of the global world have tremendously accelerated mutual interaction among the people from different religious and cultural circles compared to the past. In a sense, the current status has forced them to live in coexistence rather than homogenous society. Therefore, this status drove them into understand each other better and enhance to some principles of coexistence. Each group struggled to improve a new discourse benefiting from their experiences in the past with respect to the new situation. In this process, especially the creators' multicultural life, Muslim societies have a critical importance. It is considered that understanding better of the aspect of Imam Mâturîdî (he is the pioneer of Mâturîdism in the tradition of Islamic sciences) in his multicultural society makes a great contribution to the aforementioned struggle. The issue is confined to his opinions about Ahl al-Kitab and tried to give an overview of his approach

Makale, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî (v.333/944), Türk ve İslâm dünyasının yetiştirdiği ender düşünürlerden biridir. Ona göre âlemde yaratılan her bir şeyin hikmeti vardır ve hiçbir şey boşu boşuna yaratılmamıştır. Hikmetleri idrâk ile yaratıcıya îmân etmek akıl sahibi her insanın kulluk görevidir. Akıl, madde ve mânâ âlemlerini idrâk için hikmetle yaratılan insana verilmiş bir kuvvedir. Yani hikmetleri idrak için insana akıl verilmiştir. Mâtürîdî, Kelâm, Tefsir, Fıkıh gibi konularda Kur’ân bütünlüğünü merkeze alan akla gerekli değeri veren akılcı, rasyonel ve dengeli yorumlarıyla tarihi süreç içerisinde gelişen Ehl-i Sünnet çizgisinin oluşumuna büyük katkılar sağlamıştır. Maturidi, hikmet metoduyla aklın yaratılışını açıklaması kendinden sonraki âlimleri etkilemiştir. Bu makale de Maturidi’nin aklın yaratılış hikmetlerine dair görüşleri incelenip değerlendirilecektir., Abu Mansur al-Maturidi (died.333/944), is one of those rare thinkers trained in the Turkish and Islamic world. According to him, worlds are created and nothing is created in vain and has everything has a wisdom. Worshipping to the Omniscient Creator is the duty of every human by conceiving wisdom. Mind, matter and force given to man created for sections perceived wisdom realm of meaning. That is the human mind to comprehend given wisdom. Maturidi made great contributions to formation of the school of Ahl al-Sunnah by giving significant interpretations to in the area of Kalam, Tafsir, Fiqh by focusing on the teachings of the Qur'an. Maturidi has influenced the successors in terms of his explanations about the creation of the mind by wisdom. This article examine Maturidi’s views on the creation of his mind through wisdom., بو منصور الماتريدي توفي (944/333) هو واحد من أندر المفكرين المدربين في العالم التركي والإسلامي. وحسب رأيه فإن كل شيء له حكمة في العالم ولم يخلق أي شيء عبثا. تصور الحكمة ومعرفة , الرب الخالق واجب على كل إنسان. العقل منح للإنسان حتى ينظر في عالم المادة وعالم المعنى. بعبارة أخرى أعطي البشر العقل حتى يفهموا الحكمة في الخلق. الماتريدي قدم مساهمات كبيرة لتشكيل مدرسة أهل السنة, والتركيز على تعاليم القرآن في مسائل التفسير والفقه والكلام. أثر الماتريدي على المتأخرين من حيث تفسيراته حول خلق العقل بالحكمة. هذه البحث يدرس وجهات نظر الماتريدی حول حكمة خلق العقل

Bu çalışmada Mâtürîdî'nin Mu'tezile'ye yönelik eleştirileri mukayeseli şekilde ele alınmıştır. Mâtürîdî'nin Mu'tezile'yi tenkit ederken delil olarak kullandığı ayetler tespit ve tasnif edilmiş, mezkûr delillerdeki istidlal metotları incelenmiştir. Çalışma esnasında Mâtürîdî'nin Mu'tezile'yi temel olarak aslah, hidâyet, kulların fiillerinin yaratılması, istitâat, menzile beyne'l-menzileteyn, şefaat ve ecel meselerinde eleştirdiği görülmüştür. Mâtürîdî'nin eleştirilerinin sebebinin Mu'tezile'nin Allah'ın sıfatları konusundaki görüşlerini reddetmek olduğu sonucuna ulaşılmıştır.Araştırma sırasında Mâtürîdî'nin Mu'tezile'yi tenkit ederken aklî ve naklî delilleri kullanma biçimlerinin dirâyet metoduna etkileri gözlemlenmiştir. Mâtürîdî'nin âyeti ayetle tefsir ettiği, hükümler arasındaki benzerlikleri tespit edip kıyasa başvurduğu, muhalifin iddiasının doğuracağı olumsuzlukları ortaya koyan bir eleştiri yöntemi kullandığı tespit edilmiştir. Sebir ve taksim yöntemini kullanan Mâtürîdî nakil odaklı tümden gelim ve akıl odaklı tüme varım metodunu uygulamıştır. Tenkitlerinde bir yandan muhalifin görüşleri arasındaki tutarsızlıkları ortaya koyarken diğer yandan Arap dilindeki sahih kullanımları delil getirmiştir. Mâtürîdî'nin Mu'tezile'ye yönelik eleştirileri onun dirayet metodunu belirleyici şekilde etkilemiştir. Al Maturidi's tafsir called Ta'wilat al-Qur'an was lesser known book until recently. The fact that his tafsir has survived today gives an opportunity to academia. Because it is first of its kind as a tafsir al-diraya. In this book, there are not only detailed information on the science of Qur'an (Ulum al-Qur'an) but also coprehensive discussions on a lot of problems concerning other Islamic sciences like kalam or fiqh. it clears up and criticizes the views of other sects in that period as well. Meanwhile the most criticized sect is Mu'tazila.The main purpose of this study is to ascertain the verses (ayat) that Al Maturidi uses as a proof against Mu'tazila. Because his critics against Mu'tazila considerably shape his interpretation method. In this verses, first and foremost he criticizes Mu'tazila and consequently his own iterpretation unfold. This study embraces all of these discussions elaborately. 137

Kelâm ilminin ana konularından olan hidayet, Allah ve kulun iradesi sonucuoluşmaktadır. Hidayetin gerçekleşmesi, kelâm ekolleri arasında tartışma konusuolmakla birlikte, bu oluşumda bazı psikolojik faktörlerin etkisi genel bir kabuldür.Kur'an’da bu etkenler belirtilirken, hidayete engel olan sapmalar da, önemlevurgulanmıştır. Ehl-i Sünnet imamlarından Mâtüridî, bu manileri kelâm verileriçerçevesinde özenle yorumlamıştır. Daha çok beşerî bağlamda değerlendirilenhidayet engelleri, imanın mahalli olan kalbin fonksiyonlarına müdahale etmektedir.Kur'an ifadeleri ve Mâtüridî’nin yorumları çerçevesinde ele alınan, hidayete mâni olanbeşerî-aklî sapmaların direkt kalbe yansıması, bir anlamda inanç konularındaki akılkalpilişkisine göndermede bulunmaktadır., Guidance, one of the major themes of Islamic Theology, is established inaccordance with the result God and man’s will. Although there are disputes in theconstitutions of guidance among the Schools of Islamic Theology; it is generallyaccepted that the psychological plays important role in its constitution. Though theQur’an states these effects, it also deals with some distractions, which prevent thepeople from guidance. The great scholar of Muslim Orthodoxy (ahl al-sunnah), alImamal-Maturidi, comments on these obstacles sensitively in the context of Islamictheology. These obstacles to guidance are dealt with in rational context, however theyalso interfere clearly the place of belief, qalb (heart). The obstacles to guidance(rational obstacles which is reflected in the heart of believers) which are dealt withfrom the perspectives of Qur’anic statements and Maturidi’s interpretations makesclear references to the relationship between the reason and heart concerning theissues about belief.

Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Türk ve İslâm dünyasının yetiştirdiği önemli düşünürlerden biridir. İmam-ı A'zam Ebû Hanife'nin inançla ilgili görüşlerini sistemleştirdi ve `Mâtürîdîlik` diye anılan itikâdî mezhebin önderlerinden biri oldu. Mâtürîdî'nin düşünce dünyasında önemli bir işlevselliğe sahip her şeyin yaratılış gâyesi ve hakikati demek olan hikmet, Kitabu't-Tevhid ve Te'vîlâtu'l-Kur'ân adlı eserlerinde kendisini anahtar bir kav-ram olarak göstermektedir. Ona göre âlemde yaratılan her bir şeyin hikmeti vardır ve hiçbir şey boşu boşuna yaratılmamıştır. Hikmetleri idrâk ile yaratıcıya îmân etmek akıl sahibi her insanın kulluk görevidir. İlahi fiilin de hikmet dışı olması mümkün değildir. Hikmet dışına çıkmak ise sefihliktir ve rububiyete aykırıdır. Kelâm âlimleri de hikmeti `gâye, sebep, bilgi, fiil ve davranışta mükemmellik ve kusursuzluk` şeklinde açıklayıp Allah'ın Hakîm, fiillerinin de hikmetli, her fiilinde de zulüm veya sefehin söz konusu olamayacağı görüşündedirler. Hikmetin birinci çeşidi adâlet, ikincisi lütufkârlıktır. Evrende olan Allah'ın yarattığı her şeyi hikmetle hep olumlu ve güzel yönlerini görerek Allah'ın fiillerini tanımak, hikmet bakış açısıyla olayları kavrayıp dünyada huzurlu ve mutlu yaşamak, İmam Mâtürîdî'nin Kur'ân ve Sünnet'ten anladığı düşünce sistemidir. O, hikmetle verilen akıl sâyesinde insanın `eşref-i mahlûkat` ve `halife` özelliğiyle hikmetleri kavrama ve idrâk etme yeteneğiyle yaratıldığını, ebedî âhiret hayatı için bu dünyanın hikmetlerle dolu bir ekim yeri tarla olduğunu belirtir ve insan dışında bütün varlıkların dolaylı veya dolaysız ona hizmet ettiğini söyler. Mâtürîdî, gökyüzü ile yeryüzü, iyilik ile kötülük, hayır ve şer, emir ve nehiy, nübüvvet, âhiret, ibadetler, şükür, kader gibi yaratılış ve ilahî fiillerle ilgili birçok konuyu akıl ve vahiy üzerinde hikmet bakış açı-sıyla temellendirmiştir. Abu Mansur al-Maturidi is one of the unusual thinkers who grew in Turkish and Islamic world. He systematized the thoughts of Imam Abu Hanifa about belief and became one of the leaders of secterian sect which has been called `Maturidis`. Al-Hikmah which has been an important functionality in the world of Maturidi's thought and stood for the goal of the genesis of all things and their truth shows itself as a key concept in his works `Kitab at-Tawhid` and `Te'vîlâtu'l-Qur'an`. According to him, everything in this universe has wisdom and nothing has been created in vain. The servitude duty of every omnis-cient human is to believe in Allah with the realization of wisdom. Nor is it possible that the divine act is without wisdom. To get out of the wisdom is contrary to the riotous and dominicality. The scholars of Islamic theology have explained the wisdom as `pur-pose, reason, knowledge, act, excellence and perfection in attitude`. According to them, Allah is the perfectly wise, His acts are wise and there is no tyranny and oppression in His every act. The first kind of wise is justice, the second one is grace. From this point of view and according to Qur'anic verses and Hadiths Imam al-Maturidi accepted that everything in this world has been created in a wise way, the acts of Allah should be recognized by seeing positive and beautiful aspects of them, the events should be comprehended from the perspective of wisdom and lived happily in this world as a result of these. Human is a `creature the most honorable` and `caliph` because of his intellect and will and the ability to realize and grip the wisdom. He knows that the world is a field where the wisdom is full in it for Hereafter and says that every creature except for him serve to himself directly or indirectly. Consequently Maturidi founded many subjects related with genesis and divine acts as heaven and earth, beneficence and evil, fa-vor and badness, order and prohibition, prophethood, hereafter, worship, thanksgiving and fate from the perspective of wisdom with reason and revelation. 212

İman-amel ilişkisi, İslâm fikir tarihinde ilk dönemden itibaren en çok tartışılan konular-dan birisidir. Konu, siyasi mücadelelerle birlikte gündeme girmiş, itikâdî bir boyut ka-zanarak Kelâm İlmi'nde tekfir çizgisinde tartışılmıştır. Amel imandan bir cüzdür, amel etmeyen veya büyük günah işleyen küfre girer diyenler olduğu gibi Amelin imana faydası yoktur görüşünde olanlar da vardır. İmanla amelin birbirinin parçası olup olmama probleminden önce, iman etmiş kişinin niçin iman ettiği ya da etmesi gerektiği ile alaka-lıdır. Aslında kişinin dünyevî ve uhrevî mutluluğuna giden yolun iman-amel birlikteli-ğinden geçtiği naslarda her fırsatta vurgulanır. Mâtürîdî, Türk ve İslâm dünyasının yetiştirdiği önde gelen âlimlerinden biridir. Ebû Hanife'nin inançla ilgili görüşlerini sistemleştiren Ehl-i Sünnet'in `Mâtürîdîyye` diye anılan itikâdî mezhebinin de önderlerindendir. Mâtürîdî'ye göre ameller imanın bir par-çası olmayıp imanın dışında birer farzdır. Bir müslüman işlediği büyük günahı sebebiyle imandan çıkmaz ve küfre de girmez, o, bu dünyada hakiki mü'mindir. Yalnız işlediği günahı sebebiyle fâsık mü'mindir ve dolayısıyla da Allah'ın cezalandırma tehdidinin muhatabıdır. Mâtürîdî bu ve benzeri görüşleriyle ifrat ve tefritten uzak kalıp itidâli tercih etmiştir. Türk- İslâm dünyasında önemli bir yere sahip olan Mâtürîdî'nin iman-amel ilişkisi konusundaki görüşlerini incelemek ve ortaya koymak günümüz dünyasının bazı sorunlarının çözümüne de ışık tutabilir. The relationship between faith and deeds is one of the most debated topics of in the history of Islamic idea from its beginning. The issue has entered the agenda with the political struggles and discussed in the axis of takfir in the speculative theology by gaining theological dimension. Somebody says that deed is a part of faith, someone who does not good act or does great sin enters blasphemy. The other ones say that there is no beneficial relationship between deeds and faith. The discussion is not the problem of whether they are part of each other. On the contrary, the problem is related with the believer and why he believes or must believe. In fact, the path to one's worldly and hereafter happiness passes the union of faith and deeds and this situation is highlighted in the Qur'an and the hadith at every opportunity.Abu Mansûr al-Maturidi is one of the leading scholars who grew up Turkish and Islamic world. He is one of the leaders of the sectarian creed which was named as `Maturi-diyye` of Ahl al-Sunnah systematized Imam Abu Hanifa's views related with faith. According to Maturidi deeds is an order except for faith and is not part of faith. A Muslim faith does not exit from faith and enter the blasphemy. He is true believer in this world. However, he is fasiq faithful because of his sin. He is the interlocutor of Allah for punishment threat owing to his sin. Maturidi has chosen to sobriety by staying away extremism and deficiency with his these and other ideas., To examine and put forth Maturidi's views about faith and deeds, he is an important place in Turkish and Islamic world, may set light an answer to some problems of today's world. 203

Bu tezde Maturidî Eş'arî ihtilafı Razî-Nesefî tefsirleri merkezli ele alınmıştır. Çalışma girişi takip eden üç bölümden oluşmaktadır. Giriş'te iki ekolün kısaca tarihi süreci ve yöntemleri hakkında genel bilgi verilerek Razî-Nesefî ve tefsirleri hakkında bilgi verilmiştir.Birinci bölüm çalışmamızın 'İlahiyat' kısmını oluşturmaktadır. Bilgi Problemi, Subuti Sıfatlar ve Allah'ın rüyada görülmesi ana başlıkları altında konular ele alınmıştır.İkinci kısımda ise 'İnsan ve Fiileri' meseleleri incelenmiştir. İman ile ilgili birkaç tartışma konusu ve insanın meydana getirdiği fiilleri ve Allah'ın insan üzerindeki etkisi gibi mevzular üzerinde durulmuştur.Üçüncü bölümde 'Nübüvvet-Ahiret' ana başlığı altında ilgili problemler incelenmiştir. Bu plan üzerinden ihtilaf konuları değerlendirilmiştir ve iki âlim üzerinden konular mukayese edilmiştir. In this thesis we have dealt with the differences between Maturidi and Ashari which is centered on Razi and Nasafi interpretations. This essay consists of three section followed by introduction section. In the introduction sections we have mentioned historical process of two schools and their methods shortly by giving knowledge about Razi and Nasafi interpretations.The first section of our thesis consists of chapter 'teology'. We have dealt with the subjects under the main topics of information problem, the attributes of Allah and seeing Allah in a dream. In the second section, we have discussed the problem of 'Human and Human Actions'. We have mentioned the matters such as some discussions about belief and human actions and effects of Allah on human. In the third section, we have analyzed some related problems under the main topic of 'Prophethood-Afterdeath. According to this plan, the differences have been discussed and they have been compared with the perspectives of two scholars. 133

Ebu İshak Zahid es-Saffar, Hanefi-Mâtüridi kelam anlayışının önemli bir temsilcisidir. O,Matüridiliğin ortaya çıktığı sosyokültürel çevre olan Maveraünnehir bölgesinin Buhara şehrinde, 450/1058 yılında doğmuş, öğrenimini burada tamamlamış, Merv şehrine sürgüne gönderilinceye kadar Hanefi alimlerinin reisliği görevini yürütmüş ve sürgün dönüşü bu şehirde 534/1139 yılında vefat etmiştir. Bu çalışma, onun kelam yöntemini belirlemeyi amaçlamaktadır.Giriş bölümünde; araştırmanın konusu, önemi, amacı, yöntemi ve kaynakları hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmada şahıs üzerinde derinleşme adı verilen bir yöntem kullanılmıştır. Bu yöntemde, kişi üzerinde derinleşilerek onun görüş ve düşünceleri, sosyokültürel etkenler dikkate alınarak değerlendirilmektedir. Belirtilen yöntemin uygulanabilmesi amacıyla birinci bölümde Saffar'ın yaşamını sürdürdüğü Maverâünnehir bölgesinin V. ve VI. (XI.-XII.) yüzyıllardaki siyasi, sosyoekonomik ve ilmi durumu ile bölgede varlık gösteren din, mezhep ve felsefi akımların etkinlikleri tespit edilmiştir. İkinci bölümünde; onun hayatı, ilmi kişiliği, eserleri ve atıf yaptığı kaynaklar ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. Üçüncü bölümde; Saffar'ın kelam yöntemi belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun için onun günümüze ulaşan Telhisü'l-edille li-kavaidi't-tevhid ve Risale fi'l-kelam adlı kelam eserleri tahlil edilerek öncelikle itikadi konularda akla değer vermeyi ve gerektiğinde fikri tartışmalara girmeyi savunan kelam ilmine bakışı ve kelam müdafaası tespit edilmiştir. Daha sonra bilgi teorisi kapsamına giren bilginin tanımı, imkanı, kaynakları ve bilgi türleri hakkındaki görüşleri ile savunduğu ve eleştirdiği bilgi anlayışları belirlenmiştir. Ayrıca onun kelam yöntemini ortaya koyabilmek adına aklın ve naklin bilgisel değeri konusuna bakışı ele alınmıştır. Çünkü bu husus, mütekellimlerin ve İslam mezheplerinin yöntemlerinde belirleyicidir. Son olarak görüşlerini temellendirirken ve savunurken Saffar'ın kullandığı istidlal türleri belirlenmiş ve örneklerle tanıtılmıştır. Anahtar Sözcükler: Ebu İshak İbrahim b. İsmail Zahid es-Saffar el-Buhari, Telhisü'l-edille li-kavaidi't-tevhid, Kelam Metodu, Kelam Müdafaası, Bilgi Teorisi, Akıl-Nakil İlişkisi, Matüridilik. Abu Ishaq Zahid al-Saffar is one of the important representatives of the Kalam thought of the Hanafi-Maturidi School. He was born in A.H. 450/ C.E. 1058 in Bukhara that is one of the city of Transoxiana/Mawara al-nahr where Maturidi School has been emerged around this socio-cultural environment. He completed his education and served as a leader of the Hanafite scholars there until he was exiled to the city of Marv. Upon his return from exile, he passed away in Bukhara in A.H. 534/ C.E. 1139. The present study aims to determine his method in Kalam.The introduction outlines the subject, significance, purpose, method and sources of the research.In this study, it was employed a method that focuses on a person in which he/she is examined with his/her views and thoughts by taking into account his/her socio-cultural factors. By doing this, the first chapter of this study deals with the political, socio-economic and scientific situation in Transoxiana, and the activities of diverse religions, sects and philosophical schools in this region in A.H. V-VI/C.E. XI-XII.In the second chapter, it studies al-Saffar's life, scientific personality, works as well as the sources that he made references to in his works in detail.In the third chapter, the kalam method of al-Saffar has been tried to be determined. For this purpose, it analyzes his extant works, Talkhis al-adilla li-qawaid al-tawhid and Risalah fi al-kalam and elaborates first at his defense of the Kalam that gives a great importance to reason (aql) and to intellectual debates, if necessary, in theological issues. Then it explores his theory of knowledge with his ideas on the definition, possibility, sources and types of knowledge, and the epistemological understandings he defensed or criticised. Furthermore, to determine his Kalam method, it evaluates his approach towards the value of aql and naql (Qur'an-Hadith) as sources of knowledge. Since this issue is a distinctive tool for unveiling the kalām methods of different mutakallims and Muslim sects. Finally, it finds out the types of istidlal, meaning inference of one thing from the other that he used when he argues and defends his views, and illustrates with examples. Key Words : Abu Ishaq Ibrahim b. Ismail Zahid al-Saffar al-Bukhari, Talkhis al-adilla li-qawaid al-tawhid, Method of the Kalam, Defense of the Kalam, Theory of knowledge, Aql-Naql, Maturidism. 409

Bu çalışmada Hanefî-Mâturidî geleneğin kıyas içerikli istidlâle bakışı ele alınmıştır. Hakkında âyet veya hadis bulunmayan bir sorunun çözümü için, benzerlerindeki hükmün uygulanması anlamında değerlendirebileceğimiz kıyas, farklı şekillerde de olsa hem Kelâmda hem de Fıkıh Usûlü'nde kullanılmıştır. Kelâmdaki kullanımına genellikle istidlâl denmiş, Fıkıh'ta ise fıkhî kıyas olarak isimlendirilmiştir.Çalışmamızın giriş bölümünde Candaroğlu İsmail Bey ve eseri Hulviyyât tanıtılmıştır. İkinci bölümde Kelâm İlmi'nde kullanılan istidlâl yöntemleri içinde kıyasın kullanılışı ile Mantık İlmi'nde kıyasa verilen yer üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde fıkhî kıyas ve buna bağlı olarak illet, ta'lîl, taabbüd gibi konular ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise Candaroğlu İsmail Bey'in Hulviyyât adlı eserinde kıyasın nasıl kullanıldığı incelenmiştir. Giriş dışındaki her üç bölümde de kıyasın bilgi üretme değeri tartışılmıştır.Anahtar Kelimeler: Hanefî-Mâturidî gelenek, istidlâl, kıyas, Hulviyyât. Inference in the form of analogy in the Hanafī-Maturidian tradition is treated in this research. An analogy, which we can consider in the meaning of applying a judgement on some fact regarding its similar cases to solve its problem having no Quranic ayāt and hadith about, have been used both in Kalam and Usūl al-Fiqh even if not in the same ways. Using of analogy in Kalam is generally called inference, and in Fiqh is called Fiqhian syllogism.In the introduction of our thesis, we introduce Candaroğlu Ismail Bey and his book Hulviyyāt. In the second section, we analyse using of the analogy among the methods of inferences used in Kalam, and treate the position of syllogism in Logic. In the third section, we discuss fiqhian analogy, and its related issues such as illat, ta'līl, and taabbud. And, in the fourth section, we study how Candaroğlu İsmail Bey used analogy in Hulviyyât. We discuss epistemological value of analogy in all last three sections except the introduction. Keywords: Hanafî-Mâturidian tradition, inference, analogy, Hulviyyât. 257

Bu çalışmamızın başlığını Mâtürîdî'ye Göre İslâm Dışı Dinler olarak belirledik. İmam Mâtürîdî, tarihte çeşitli din, inanç, ideoloji, kültür ve medeniyetlere beşik vazifesi gören Maveraünnehir bölgesinde yaşamıştır. Onun yaşadığı dönem, İslâm dünyasında pek çok gelişme ve değişimlerin yaşandığı, değişik dinî, itikadî, felsefî, siyasî akımların peş peşe türediği, diğer din ve kültür mensuplarıyla ilişkilerin yoğunlaştığı, İslâm'ın temel esaslarına içeriden ve dışarıdan meydan okumaların arttığı bir dönemdir.Tezde öncelikle, İmam Mâtürîdî'nin kendi dönemindeki İslâm dışı din ve mezheplere nasıl baktığını, söz konusu oluşumlara yönelik olarak ne tür eleştirileri dile getirdiğini görmeyi hedefledik. Aynı zamanda böyle bir çalışma vesilesiyle tarihin belli bir döneminde farklı inançların savunucuları arasında cereyan eden ve genel itibarıyla itikat ekseninde dönen ilmî ve fikri tartışmaların üslup ve seviyesi hakkında da bir fikir elde edebileceğimizi düşündük. İmam Mâtürîdî'nin araştırma konumuzla alakalı görüşlerini ve ilmi yaklaşımını okuyucuya takdim etmek suretiyle, günümüzdeki diyalog çabalarına da bir katkı sunmayı amaçladık.Anahtar Kelimeler: Mâtürîdî, İslâm, Ehl-i Kitap, Düalizm, Dinlerarası Diyalog, We have decided the title of this study as Non-Islamic Religions in Respect of Maturidi. Imam Maturidi lived in the Ma wara'a n-Nahr (Transoxiana) which is the cradle of different religions, beliefs, ideologies, cultures and civilisations. The period he lived is such a time that Islamic World facing many developments and changes; the birth of different religious, i?tiqad (faith), philophosical and political movements; the emergence of close relations with the other religous and cultural identities; the rise of inside and outside challenges to Islamic basic merits.Primarily in the thesis, we aim to show the views and critiques of Imam Maturidi towards non-Islamic religion and sect (madhab). Also as a result of this study, we may have introduced an idea about the scholarly and intellectual wording on general itiqads (faith) of a particular time in history. We have aimed to contribute to the current dialogue efforts by introducing the opinions and scholarly approaches of Imam Maturidi connected to our study.Key Words: Maturidi, Islamic, Ahl al-Kitab, Dualism, Interreligious Dialogue 441

Beni bu araştırmayı yapmaya sevk eden temel neden Ebu'l-Mu?in En-Nesefi?nin Maturidiyye ekolünde büyük bir kelamcı olmasıdır. Zira onun bu mezhepteki konumu Bakıllani?nin Eş?ariye?deki, Kadı Abdulcabbar?ın da Mutezile?deki konumu gibidir. Çalışmamız Ebu?l-Muin en-Nesefi?nin hayatı, eserleri, Arş, Kürsi ve Levh-i Mahfuz hakkındaki görüşlerini içermektedir.Tezimiz giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır.Giriş kısmında kelami fırkaların doğuşu, Maturidiye ekolünün ortaya çıkışı ve ekolün meşhur kelamcıları hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Maturidiye ile Eşariye mezheplerini karşılaştırarak ve bu iki mezhep arasındaki ihtilafları ve farkları ortaya koymaya çalıştık. Tezimizin birinci bölümünde Ebu?l-Muin?in hayatını detaylı bir şekilde ele aldık. Özellikle kelamcımızın yaşadığı dönemi siyasi, sosyal ve ilmi gelişmelerini tahlil ederek kişiliği üzerinde etkili olabilecek tüm unsurları tespit etmeye çalıştık.Tezimizin ikinci bölümünde Allah?ın sıfatlarına genel bakış açısını vererek başlamayı uygun gördük. Çalışmamızın temel konusunu oluşturulan Arş, Kürsi ve Levh-i mahfuz kavramlarını özellikle kelamcımızın görüşleri doğrultusunda üçüncü bölümde ele aldık. Anahtar Kelimeler: Ebu?l Muin en-Nesefi?nin Hayatı, Eserleri, Arş, Kürsi ve Levh-i Mahfuz The main reason that prompted me to do this research is Abu'l-Muin'in En-Nesefi?s who is a great theologian in the school of Maturidiyye. Because of his position in this sect is Mutezile?s AbdulCebbar?s positions of judge as well Eş?ariye of Bakılanı.Our study is about Abu'l- Muine en-Nasafi?s life, works, Res, Lectern and includes views on the Lawh-i Mahfuz.Our thesis is composed of induction and three main sections. In the induction section, we explained the birth of school of Maturidiye and give information about the famous theologians. In addition, we have demonstrated the differences between Maturidiye and Eshariye denominations.The first part of the thesis we have discussed in detail the life of Abu al-Muin'in. Especially in the period of political, social and scientific development era, we tried to identify all the elements that can impact on his personality.The second part of the thesis we have decided to start by giving the general point of the attributes of God. Research created the main subject of this study, in particular the concepts of the course and Lawh-i Mahfuz accordance with the opinions of our theologian we have discussed in the third section.Key Words: Ebu?l Muin?s life, view to adjectives, Arsh kürsi and Levh-i Mahfuz 155

Osmanlı Devletinin gerileme döneminde Kelâm ve Mantık alanlarında mütehassıs olan Gelenbevî İsmail Efendinin (1205/1790) kelâm sahasında Celâleddîn-Devvânînin (908/1502) eseri, Hâşiyeye yazdığı Hâşiye-Alel Celâl adlı eseri ile bilinmektedir. Gelenbevî İsmail Efendi, daha çok mantıkçı ve matematikçi yönü ile tanınmakla birlikte kelâm alanında da kendini kanıtlamış önemli bir Osmanlı düşünürüdür.Bu çalışmamızda öncelikli olarak, Gelenbevî İsmail Efendi?nin hayatı, eserleri, ilmi kişiliği ve Hâşiye Alel Celâl eserinin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Eserin içerisinde ulûhiyyet ile ilgili her konu ayrı başlık altında ve eser içinde geçen başka âlimlerin de görüşlerine yer verilerek incelenmiştir. Ulûhiyyet konusu ontolojik ve Allah-insan ilişkisi şeklinde ele alınmıştır. Eserin içinde yer alan ve konumuz dışında kalan diğer kelâmi konulara değinilmemiştir. Daha sonra Gelenbevî İsmail Efendinin ulûhiyyet anlayışı Mâturîdî akâidi açısından değerlendirilip, Mâturîdî düşünce sistemi ile Gelenbevî İsmail Efendinin ulûhiyyet anlayışı karşılaştırılmak suretiyle, Gelenbevî İsmail Efendi ve Mâturîdî düşüncesinin ulûhiyyet konusundaki görüşlerinin genel bir çerçevesi çizilmiştir.Anahtar Kelimeler: Gelenbevî İsmail Efendi, Celâleddin Devvânî, Ulûhiyyet, Hâşiye Alel Celâl, Karşılaştırma, Mâturîdî Gelenbevî İsmail Efendi (1205/1790) appeared in kalam and logic areas during the decline period of Ottoman Empire. He is famous for his commentary work Hâşiye Alel Celâl about Celâleddîn Devvânîs (908/1502) work `Hâşiye?. Gelenbevî İsmail Efendimostly knowns with his logician and mathematician aspects but he also proved himself in kalam area and he was one of the important Ottoman scholar In this work Gelenbevîs life, studies, academic personality and his great work `Hâşiye Alel Celâl? primarily and generally examined. Every issue about Godhead, discussed under separated heading Also in the our work we referred other scholars thoughts which took in part in pages of ` Hâşiye Alel Celâl. In this work, other kalam issues not examined but Godhead. Godhead thought of Gelenbevî İsmail Efendiinterpreted according to Mâturîdî kalam tought and Mâturîdî?s thought system comparated with Gelenbevî?s Godhead comprehension. Finally, Gelenbevîs and Mâturîdîs comprehensions about Godhead widely expounded and interpreted.Key Words: Gelenbevî İsmail Efendi, Celâleddîn Devvânî, Godhead, Hâşiye Alel Celâl, Comparate, Mâturîdî 76

Bu çalışma, hicrî VI. yüzyılın başında yaşamış Taberî ve Mâturîdî'nin nesh meselesine dair yaklaşımlarını ele almaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde tefsir ilminde önemli ve tartışmalı bir konu olan nesh meselesinin, Taberî ve Mâturîdî dönemine kadarki süreçte nasıl algılandığı, hangi değişimleri geçirdiği, meselenin tartışıldığı zeminin ne olduğu, hangi isimlerin bu mesele üzerinde etkisinin olduğu ortaya konmaktadır. İkinci bölümde ise, tefsir tarihinde önemli konumu bulunan Taberî ve Mâturîdî'nin nesh meselesini ele alış biçimleri, bu konuya dair yaklaşımları, tefsir eserlerinde hangi ayetlerin neshini kabul edip, hangilerini kabul etmedikleri, ayrıntılı olarak işlenmektedir. Son bölümde ise, bu iki müellifin nesh meselesindeki ortak yaklaşımları ele alınırken, ayrıştığı noktaların ve bunların sebepleri üzerinde de durulmaktadır. Son olarak da Taberî ve Mâturîdî'nin kendi düşünce anlayışları ve yöntemlerinin, nesh meselesindeki fikirlerini ne derece etkiledikleri irdelenmektedir. Anahtar Sözcükler: Taberî, Mâturîdî, Nesh, Kur'an, Tefsir This study deals with the approaches of Tabari and Maturidi who live in early 7th century on the issue of abrogation (nash) which is crucial and debated issue in the field of tafsir. In the first section of the study, answers will be presented for the questions of how was the concept of abrogation (nash) perceived before the period that Tabari and Maturidi lived, how did it evolve, what was the ground that the issue debated and which scholars did have an influence on the issue. In the second section, the way that Tabari and Maturidi deals with the issue of abrogation (nash) their approaches, in which ayahs they accept the existence and non-existence of abrogation (nash) are analyzed in detail. In the last section, while the common approaches of these scholars on the issue of abrogation (nash) is discussed, their points of divergence and the reasons behind it were elaborated. Finally, the study ends by bringing forward the issue of the effect of Tabari and Maturidi's thought and methods on their approaches on abrogation (nash). İÇİNDEKİLER ÖZET -- i ABSTRACT---.ii İÇİNDEKİLER---.iii KISALTMALAR ----.. v ÖNSÖZ ---..viii GİRİİ 1. ÇALIŞMANIN KONUSU VE ÖNEMİ--- 1 2. ÇALIŞMANIN AMACI, KAPSAMI ve YÖNTEMİ----. 2 3. KAYNAK DEĞERLENDİRMESİ--- 3 BİRİNCİ BÖLÜM TABERÎ ve MATURİDÎ DÖNEMİNE KADAR NESH MESELESİNE GENEL BİR BAKIŞ 1. VAHİY SÜRECİ ve NESH OLGUSU -- 5 2. VAHİY SONRASI SÜREÇTE NESH ALGISI ---. 14 3. NESHLE İLGİLİ ORTAYA ÇIKAN TEORİK TARTIŞMALAR --. 21 3.1. Sünnet Telakkisi ve Nesh Meselesine Yansıması--- 24 3.2. Kelamî Tartışmalar ve Nesh Meselesine Etkisi-- 27 İKİNCİ BÖLÜM TABERÎ VE MATURİDÎ’NİN NESH MESELESİNE YAKLAİIM TARZLARI 1. NESH TANIMLAMALARI ve MESELEYİ ALGILAYIŞLARI ÜZERİNE--.. 31 1.1. Taberî‘ye Göre Nesh ve Mevcudiyeti-- 32 1.2. Mâturîdî‘nin Nesh Olgusuna Getirdiği Açılım---- 36 2. NESHİ KABUL ETTİKLERİ YERLER ve BAKIŞ AÇILARI---. 40 2.1. Taberî‘nin Neshi Kabul Ettiği Ayetler ve Nesh İçin Bazı Kriterleri ---- 40 2.2. Mâturîdî‘nin Neshi Kabul Ettiği Ayetler ve Bu Ayetler Hakkındaki Yorumu----.. 50 3. NESHİ KABUL ETMEDİKLERİ YERLER----. 62 3.1. Taberî‘nin Kabul Etmediği Yerler ve Gerekçeleri ---. 62 3.2. Mâturîdî‘nin Neshi Kabul Etmediği Yerler ve Gerekçeleri--. 82 iv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TABERÎ VE MATURİDÎ’NİN NESH ANLAYIŞ ve UYGULAMALARININ MUKAYESESİ 1. DÜŞÜNCE BİÇİMLERİ VE NESH MESELESİNE ETKİSİ---- 95 1.1. Taberî'nin Düşünce Yapısı---. 95 1.2. Mâturîdî'nin Düİünce Yapısı --- 97 2. NESH MESELESİNE YAKLAİIMLARI---. 103 2.1. Benzerlik Gösteren Yaklaşımları----.. 103 2.2. Ayrıştıkları Noktalar ve Çözüm Önerileri ---.. 106 SONUÇ ---. 111 KAYNAKÇA---.. 114

Mâtürîdî, tarihte çeşitli din, inanç, ideoloji, kültür ve medeniyetlere beşik vazifesi gören Maveraünnehir bölgesinde yaşamıştır. Onun yaşadığı dönem, İslâm dünyasında pek çok gelişme ve değişimlerin yaşandığı, değişik dinî, itikadî, felsefî, siyasî akımların peş peşe türediği, diğer din ve kültür mensuplarıyla ilişkilerin yoğunlaştığı, İslâm'ın temel esaslarına içeriden ve dışarıdan meydan okumaların arttığı bir dönemdir. Böyle bir dönemde yetişen Mâtürîdî, eserlerinde İslam inancına karşı çıkan inkârcı dinî ve felsefî akımların görüş ve iddialarını inceleyerek rasyonel bir tutumla çürütmeye çalışmıştır. Ayrıca, İslam'a yönelik bu fikrî saldırılara karşı büyük mücadele vererek İslam inanç esaslarının yerleşip sistemleştirilmesine ve yayılmasına önemli katkılar sağlamıştır.Bu makalede,Mâtürîdî'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra,kelam ilmindeki yeri tespit edilmemeye çalışılacaktır., Imam Maturidi lived in Transoxiana (Maveraunnehir) where history of various religions, beliefs, ideology, which acts as a cradle of culture and civilization. The period in which he lived, the Islamic world is experiencing many changes in the development and various religious, faith, philosophical, political movements in succession species, the concentration of the relations with members of other religions and cultures, and this period is one of increased internal and external challenges on the basic principles of Islam. Maturidi grown in such a period, the unbelievers against the Islamic faith in the works of religious and philosophical currents of view and tried to refute claims by examining a rational manner. In addition, these intellectual attacks on Islam by great struggle against the spread of the Islamic faith, and made significant contributions to the principles of systematization settle.In this article, after giving information about the life and works of Imam Maturidi, studied theology role and importance of being detected.

Doktora tezi olarak hazırladığımız bu çalışmamızda, İslam Dini'nin ana kaynakları olan Kur'ân-ı Kerîm ve Hz. Peygamber'in hadislerinde siyasetle ilgili konuların varlığı ve önemi, hilâfet ve imâmet kavramlarının taşıdığı anlamlar, Hz. Peygamber'in siyaset ve yönetime dair tavır ve uygulamaları ele alınmıştır. Ayrıca siyaset denilen hilâfet/imâmet kurumunun tarihi süreç içerisindeki varlığı ve o kurumun icra ettiği fonksiyonları üzerinde duruldu. İslam tarihinde meydana gelen îtikâdî ve siyasi mezheplerin siyasete dair; siyasetin gerekliliği, siyasilerin nitelikleri ve görevleri, hâlife veya imâmın devlet başkanlığına gelme şekli ve onların başkanlıktan azledilme yöntemi gibi konular üzerinde durularak, İslam mezheplerinin en önemli ekolünü teşkil eden Mâturidiliğin siyaset anlayışı, siyasete dair değerlendirme ve görüşleri incelenmiştir.Anahtar Kelimeler: Kur'ân, Hadis, İmâmet, Hilâfet, Hâricilik, Mürcie, Şîa, Mu'tezile, Ehl-i Sünnet, Seçim, Mâturidilik. In this study that we have prepared as a doctoral thesis, we dealed with the importance of the subjects of politics in the life of Hz. Prophet and Koran, the meanings of The Caliphate and The imâmate, Hz. Prophet's manner and practice about politics and management. Besides, we dealed with the existence and importance of politics called The Caliphate and The imâmate above the historical process and the functions this institution took part. On the other hand, we studied the opinions and evaluations about politics; sect's of islam's the most important school of thought is Maturidism's politics thought, the necessity of politics, the quality and functions of politicians and Caliph and imam's being the governer and dismission procedure of them.Key Words: Qoran, Hadith, İmamate, Caliphate, Khariji, Murjiah, Shia, Mutazila, Ehl al Sunne, Selection, Maturidism. 250

In this work, the literary and conceptual meaning of the words hypocrisy and hypocrite are explored and the problem of hypocrisy is analyzed from the perspective of the theologians belonging to different schools of kalam. The views of such Salaf scholars as Hasan El-Basri, Malik ibn Anas, Ahmed ibn Hanbal and Abu Hanifa are introduced. Then the views of such Maturidi scholars as Imam al-Maturidi, Abu Yusr al-Bazdawi, Abu Muin al-Nasafi and Nureddin al-Sabuni are analyzed along with the views of Ash’ari scholars such as al-Imam Ash’ari, al-Baqillani, al-Ghazzali and al-Taftazani. The views of Khariji, Shi‘i and Mu‘tazili schools are also analyzed as examples outside the Ahl al-Sunnah tradition., n this work, the literary and conceptual meaning of the words hypocrisy and hypocrite are explored and the problem of hypocrisy is analyzed from the perspective of the theologians belonging to different schools of kalam. The views of such Salaf scholars as Hasan El-Basri, Malik ibn Anas, Ahmed ibn Hanbal and Abu Hanifa are introduced. Then the views of such Maturidi scholars as Imam al-Maturidi, Abu Yusr al-Bazdawi, Abu Muin al-Nasafi and Nureddin al-Sabuni are analyzed along with the views of Ash’ari scholars such as al-Imam Ash’ari, al-Baqillani, al-Ghazzali and al-Taftazani. The views of Khariji, Shi‘i and Mu‘tazili schools are also analyzed as examples outside the Ahl al-Sunnah tradition.

İlim ve irfan yönünden çok verimli ve bereketli toprakları bulunan Mâverâünnehir'in İslâm kültürü açısından önemi büyüktür. Bu toprağın insanları uzun süre Anadolu İslâm kültürüne kaynaklık etmiştir. İmam Mâturîdi, Mâverâünnehir'in önemli ilim şehirlerinden Semerkand'da dünyaya gelmiş, yaşamını bu bölgede geçirmiş bir âlimdir. Kendisi İmâm-ı Azam Ebû Hanîfe'den ilham almış ve onun din anlayışını sistemli bir düşünce yapısı haline getirmiştir. Mâturîdi'den sonra gelen Hicri V-VI. yüzyıllarda Mâverâünnehir'de yaşamış Hanefî-Mâturîdi âlimler de İmam Mâturîdi'yi lider kabul ederek İmam-ı Âzam Ebû Hanife'den gelen özgürlükçü din anlayışının Mâturîdilik adı altında sistemli bir düşünce yapısı haline gelip yayılmasına katkı sağlamışlardır. Transoxiana, possessing very productive and fertile lands from the point of scholarship and wisdom, has great importance for Islamıc Culture. The people of this land have been the source of Anatolian Islamic Culture for a long time. Imam Maturidi, was born Samarkand which is one of the major scholarship cities in Transoxiana, is the scholar spent his life in this region. He has been inspired by Imam-i Azam Ebu Hanife. He has transformed systematical frame of mind into his understanding of religious. After Mâturîdi, Hanefî-Mâturîdi scholars had lived in Transoxiana at V-VI centuries of Hijri had accepted as a leader to Imam Mâturîdi, as well. They have contributed to transformation of systematical frame of mind and promulgating under the name of Mâturîdilik of libertarian understanding of religious coming from Ebu Hanife 128

Bu çalışmada, İslam kelâmının Mâturidîlik ekolünün kurucusu Ebu Mansur el- Mâturidî'nin, Hz. Muhammed'in hicretinden sonra ilk yüzyıl içinde başlayan ve İslam Kelâmtarihinde kadim bir tartışma konusu olan Allah'ın Zatı ve sıfatları ilişki problem ile ilgili bakış açısını göstermek amaçlanmıştır. Tanrının zat ve sıfatlarının duyularla algılanamaması, İslam alimlerini, tanrıyı tanıyabilmek için, Kur?an'da ona atfedilen kavramlardan hareket etmeye sevk etti. Bilgi kaynağının tekliğine rağmen, islam bilginleri, zat ve sıfat problemi ile ilgili farklı çıkarımlar yapmışlardır.Tartışmanın tarihsel arka planı, yani sıfat meselesinin çıkış kaynağı ve islam kelâmokullarının ortaya koyduğu düşünceler ile ilgili literatür incelendikten sonra, sıfat zat ilişkisi ile ilgili tartışmalar içinde Mâturidî'nin nerede durduğunu belirlemek için, iki temel eseri Kitâbü't-Tevhîd ve Te'vîlâtü'l-Kur?ân'dan faydalanılmıştır. Mâturidî?nin konuya yaklaşımına karşı yazılmış eleştirel bir metne rastlamamamız nedeni ile, çalışmamız bilgilendirmeye dayalı ve analitik bir yapıda sunulmuştur.Zat-sıfat ilişkisi ile Mâturidî?nin nihai görüşü şu şekilde formülleştirilebilir: ?Sıfatlar, Allah?ın zatının ne aynıdır ne de gayrıdır?. Allah?ın sıfatlarının ezelilik ya da mahlukiyet meselesi ile ilgili de, Mâturidî bütün sıfatların ezeli olduğunu iddia etmiştir. Ezeliyet-mahlukiyet açısından zati ve fiili sıfatlar arasında bir ayrım yapmamıştır. Bu noktada, fiili sıfatların ezeli olmadığını savunan Eşari?den ayrılmaktadır. Benzer bir şekilde, Mâturidî?nin tekvin sıfatı ile ilgili yorumu, her ne kadar Allah, ezeli olarak tekvin sıfatına sahip olsa da, yaratmanın gerçekleşmesi zaman içinde olmaktadır diyen Eşari?den farklıdır. Mâturidî bu konuda, Allah ezeli olarak hem yaratıcıdır hem de yaratmaktadır demiştir. Mâturidî, ilahi sıfatların ezeli olmadığını savunan Mutezileyi tamamen reddetmiştir. Ayrıca, Allah?ın sıfatlarını inkar ettikleri söylenen filozofların, hakikatte ilahi zatın bütün sıfatlarını inkar etmediklerini iddia etmiştir. İslam dini viiigeleneğinde, ilk kez fiili sıfatların ezeliliğini ortaya koyan Ebu Hanife?nin bakış açısını benimsemektedir. Kısacası, zat sıfat tartışmasında, Mâturidî?nin aşırı uçlar karşısında orta bir yol tuttuğu söylenebilir. In this study, we aimed at demonstrating the perspective of Ab? Man??r al-M?tur?d?, founder of M?tur?diyya school of Islamic theological tradition (kal?m) on the problem of relationship between divine essence and divine attributes which had been a prennial subject of discussion in the history of Islamic theolology beginning within the first century after the pligrimage of Prophet Muhammed. Imperceptible character of God's essence and his attributes with human's sensory faculties led Islam scholars to begin with Quranic concepts attributed to god so as to be able to know him. Despite the sameness of the sourse of knowledge, however, Islamic theologians drew different conclusion concerning the problem of essence and attributes.Reviewing the literature on historical background of the discussion, that is, where the problem originated and what kind of arguments were raised by the schools of kalam, we drew on two of al-M?tur?d??s major works, Kitâbü't-Tevhîd ve Te'vîlâtü'l-Kur?ân so as to be able to determine his position in the discussions concerning the divine essence and attributes relationships. Since we did not come across any text criticizing alM?tur?d?'s approach to the issue, our work was presented in an informatory and analytical structure.Concerning the relationship between God's essence and his attributes, al-M?tur?d?'s ultimate conclusion is formulated as ?the attributes are neither identical to nor different from God?s essence?. Regarding the eternity or temporality of the attributes of God, alM?tur?d? asserts that all attributes of God are eternal. Al-M?tur?d? do not make a distinction between the attributes of action (al-?if?t al-fi`liyya) and attributes of essence (al-?if?t al-dh?tiyya) with respect to their eternity or temporality. At this point, he differs from al-Ash`ar? who claimed that the attributes of action are not eternal. xSimilarly, al-M?tur?d??s explanation for ?creating? (takw?n) differs from that of alAsh`ar? who argues that although God potentially possesses the attribute of creation since eternity, its actualization takes place in time. Al-M?tur?d?, however, asserts that God has possessed the attribute of takw?n since eternity, taht is, God is both the Creator and creating since eternity. Al-M?tur?d? completely rejected the Mu`tazil? who denied the eternity of the divine attributes. Morever, he claims that the philosophers who were said to reject God's attributes, do not deny all attributes of divine essence in actuality. He embraced the perspective of Abu Hanafi who claimed the eternity of action attributes for the first time in the Islamic theology. Briefly, we can say that in the case of divine essence and attributes discussion, Al-M?tur?d? took an intermediate position against the extreme understanding 151

Tefsirler, rivâyet ve dirâyet tefsirleri olmak üzere kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. Rivâyet tefsirlerinde ağırlık noktasını, rivâyetler yani haber bilgisi teşkil ederken; dirâyet tefsirlerinde, âyetlerin açıklanmasında müfessirin dirâyeti ön plâna çıkmaktadır. Araştırma konusu yapılan Te'vîlâtü'l-Kur'ân adlı tefsir eseri de, dirâyet boyutu oldukça ön plânda olan, erken döneme ait önemli ve değerli bir tefsirdir.Mâtürîdî'nin Te'vîlâtü'l-Kur'ân adlı tefsirinin, dirâyet tefsiri açısından tahlîlinin yapılacağı bu çalışma, bir giriş, üç ana bölüm ve bir de sonuç kısmından oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın konusu, önemi, metodu ve amacı hakkında bilgi verilmektedir. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Dirâyetinin Temelleri başlıklı birinci bölümde, üzerinde çalışılacak Te'vîlâtü'l-Kur'ân adlı tefsirin sahibi Mâtürîdî'nin yaşadığı dönem, hayatı ve ilmî şahsiyeti, metodolojisi, varlık anlayışı, bilgi anlayışı, kelâmî ve fıkhî görüşlerinin şekillenmesinde Ebû Hanîfe'nin etkisi ve Te'vîlâtü'l-Kur'ân'ın genel olarak tanıtımı konularında, Mâtürîdî'nin elde mevcut her iki eserinden de faydalanılarak bilgiler verilmekte olup; ikinci bölümde, Mâtürîdî'nin Te'vîlâtü'l-Kur'ân'daki metodu, rivâyet metodu ve dirâyet metodu şeklinde ve çeşitli alt başlıklar altında incelenmektedir. Üçüncü bölümde ise Te'vîlâtü'l-Kur'ân'ın muhtevâsı genel ve özel olmak üzere iki boyutta ve çeşitli alt başlıklar altında tetkik edilmektedir. Sonuç bölümünde de, çalışmada elde edilen sonuçlar yer almaktadır. Interpretations are classified into two groups, namely dirayat and riwayat (Prophetic Traditions and the opinions of the Prophet?s Companions) those that are based on tradition and those that are based on inference. Riwayat interpretation is mostly based on riwayats, that is the opinions of others; whereas in dirayat interpretation the wisdom of the interpreter is at the forefront. The work that is the subject of this study, namely the Ta?wilat al-Qur?an is an important and valuable piece the interpretation aspect of which is at the forefront.This study which examines Maturidi?s interpretation named as Ta?wilat al-Qur?an according to dirayat interpretation consists of an introduction, three main parts and a conclusion. The introduction contains information regarding the subject of the study, its importance, method and objective. In the first section entitled as Ebu Mansur al-Maturidi and the Foundations of His Dirayat, information regarding the period during which Maturidi, the author of the Ta?wilat al-Qur?an interpretation lived, his life and scholar personality, methodology, understanding, the effects of Ebû Hanîfe on the shaping of his qelam and fiqh opinions and the general introduction of Ta?wilat al-Qur?an using both works of Maturidi are given whereas the second section examines the method of Maturidi in Ta?wilat al-Qur?an along with methods of rivayat and dirayat under various subsections. The conclusion contains results obtained from the study. 358

Dinî ilimler geleneğinin ortak kavramlarından bir olan ?te'vîl? kelimesi, sözlükte ?bir şeyi geri çevirmek, aslına döndürmek ve sonucunu açıklamak? gibi anlamlara gelmektedir. Çeşitli âyetlerde on yedi defa zikredilen te'vîlin Kur'ân'daki kullanımı, onun sözlük anlamıyla büyük oranda uygunluk içerisindedir. Bununla birlikte Âl-i İmrân Sûresi'nin yedinci âyetinde ?müteşâbihât? lafzıyla beraber anılan te'vîl, buradaki kullanımının da etkisiyle bilginler tarafından Kur'an'da yer alan kapalı (mübhem) bazı ifadelerin uygun mânalarda ?yorumlanması? şeklinde değerlendirilmiştir. İmâm Mâtürîdî ve onu takip eden Mâtürîdiyye âlimleri de te'vîl kelimesine sonradan kazandığı ?yorum? veya ?açıklama? anlamını yüklemişler ve bu bağlamda kendi yorum teorilerini inşâ etmişlerdir.İmâm Mâtürîdî'ye göre ?tefsir? ve ?te'vîl? kavramları yorum faaliyetinin iki ayrı yönüne işaret etmektedir. Sahâbenin açıklamalarını kapsayan bir terim olan tefsir, kesinlik ifade eder. Sonraki âlimlerin yorumlarına karşılık gelen te'vîl ise, birden fazla ihtimâli içerisinde barındırdığı için kesinlik taşımaz. Mâtürîdîler'e göre naslarda Allah hakkında kullanılan ?el, yüz, göz, ayak? vb. kelimelerin yanı sıra O'nun tekliği, eşsiz ve benzersizliği ilkesiyle çelişen tüm ifadeler, çeşitli mecâzî mânalarda te'vîl edilmelidir. Ancak bu te'vîllerde daima dinin özüne ve müslümanların genel kabullerine uygunluk şartı aranmalı, yapılan tercih ve yorumlar yegâne doğrular şeklinde takdim edilmemelidir. The word of ?ta?wil? which is one of the common notions of the tradition of religious sciences has got some meanings in the dictionary as ?to translate something back, to return its origin and to explain its results.? The usage of ta?wil in the Holy Quran that is mentioned in various verses seventeen times largely is in compliance with its literal sense. However, ta?wil which is mentioned together with the word of `mutashabihat` in the seventh verse of Surah Al-i Imran has been evaluated by scholars as `interpretation` of some closed (mubham) expressions in the Qur'an in appropriate meanings. Imâm Mâturîdî and the scholars who followed him in Mâturîdiyya have also installed the meaning of subsequently won `interpretation` on the word of ta?wil and in this regard have built their own commentary theory.According to Imâm Mâturîdî the concepts of ?tafsir? and ?ta?wil? indicate two separate aspects of comment activity. Tafsir as a term that covers the descriptions of sahâba refers to precision. But ta?wil that corresponds next scholars' interpretations is not certain because it contains many possibilities. According to Mâturîdiyya, as well as the words `hand, face, eyes, feet etc.` are used in divine texts, all expressions that conflict the principle of uniqueness of God should be interpreted in various metaphorical meanings. However, in this interpretation the condition of compliance with essence of religion and Muslims? general acceptances must always be sought and the choice or comments adopted should not be presented as only truths. 398

Hikmet kelimesi, Mâtürîdî'nin tefsir alanında kaleme aldığı Te'vilatu'l Kur'an adlı eserinde, farklı bağlamlarda birçok yerde geçmekte ve yer yer çeşitli manalarda kullanılmaktadır. Genel olarak bu manalar, ontolojik farklılığa sahip ayrı düzlemlerde görülmektedir. İşte Mâtürîdî'nin düşünce dünyasının aralanmasında önemli bir işlevselliğe sahip olan bu hikmet kelimesi, Te'vilatu'l-Kur'an'ın birçok yerinde kendisini, anahtar bir kavram olarak göstermektedir. Bu çalışma, Te'vilatu'l-Kur'an'da, hem anlamsal hem de ontolojik farklılığıyla yer alan hikmet kavramını ele alarak, onu analiz etmeye çalışmış ve bu kavram etrafında oluşan problematik alanlara değinmiştir.Hikmet kavramının manasının tespit edilmesi adına, Mâtürîdî'nin tefsir kitabı Te'vilatu'l Kur'an, baştan sona gözden geçirilerek, ilgili yerler alınmış, sonrasında bu veriler incelenerek, ihtiyaç duyulan taraflar yorumlanmış ve sistemli bir şekilde çalışmanın içine yerleştirilmiştir. Ayrıca bu çalışmanın son bölümünde, Mâtürîdî'nin kelam sahasında telif ettiği Kitabu't-Tevhid adlı eserine, bölüm içindeki ilgili konular üzerindeki ehemmiyetine binaen, birçok defa referansta bulunulmuştur.Bu çalışma ile öncelikle hikmet kelimesinin, Mâtürîdî'nin düşünce dünyasında önemli bir yerinin olduğu tespit edilmiş, Te'vilatu'l-Kur'an'da farklı manalarda geçtiği ve bu manalar içerisinde Mâtürîdî'nin tercih etmiş olduğu mananın, ?isabet? (bir şeyi olması gereken yere koymak) olduğu görülmüştür. Mâtürîdî, Te'vilatu'l-Kur'an'da birçok yerde geçen bu kelimeyi, yer yer teolojik yer yer de antropolojik bir düzlemde kullanmıştır. O, teolojik ve antropolojik bir eylem olarak değerlendirdiği bu kelimeyi, kendi düşünce sisteminde ?kavram? haline getirmiş ve ontolojik olarak farklı bu iki alanla alakalı birtakım problemleri de, bu kelime üzerinden çözmeye çalışmıştır. The word hikmah-wisdom is used in different places and within various concepts in Ta?wilat al-Qur?an, Mâtürîdî?s famous book in the field of Qur?anic exegesis, and it carries various meanings. In general these meaning can be observed through platforms with ontological differences. Therefore hikmah presents itself in various parts of Ta?wilat al-Qur?an as a key concept in exploring Mâtürîdî?s world of thinking. This study examines the concept of hikmah through its different expressive and ontological reflections in Ta?wilat al-Qur?an and deals with the questions developed around the concept of hikmah.Throughout this study in order to establish the meaning of the concept of hikmah, the entire book of Ta?wilat al-Qur?an was examined; important parts were chosen; the collected data were analyzed, interpreted, and placed into the relevant sections of this study. Relevant sections from Mâtürîdî?s theological work titled Kitab al-Tawhid were also repeatedly used as references in the final chapters of this study because of their relevance to this study.With this study, it has been primarily established that the concept of hikmah occupied an important place in Mâtürîdî?s thinking and it carries various meanings as reflected in different sections of Ta?wilat al-Qur?an. It appears to be that the meaning of ?isabah? (placing a being where should to be) is preferred by Mâtürîdî to other meanings of hikmah. Mâtürîdî utilizes this term sometimes in anthropological and other times in theological platforms. He transforms this word, which he considers as a theological and anthropological attribute, into a terminology of his system of thinking and he tries to solve the problems related to these two ontologically different aspects based on the concept of hikmah. 141

Yüksek Lisans Tezi.YÖK Tez No:350774, Maalesef tarih boyunca İmam Mâtürîdî'nin hayatı, şahsiyeti, hocaları ve eserleri tahkik edilmeleri açısından oldukça ihmal edilmişlerdir. Ancak son zamanlarda bu şahsiyetin ilim, fikir ve düşünceleri araştırmacılar tarafından ele alınıp ön plana çıkarılmaya başlanmıştır. İmam Mâtürîdî, Kur'an-ı Kerim'de zikredilen dinlere yönelik eleştiri ve tenkitlerde bulunmuştur. İmam Mâtürîdî'nin tenkid ve eleştirilerinin çoğu Kur'an-ı Kerim'in ehl-i kitap olarak tanıttığı Yahudi ve Hıristiyanlarla alâkalıdır. Zira Kur'an-ı Kerim daha çok Yahudi ve Hıristiyanlardan bahsetmiştir. Bu bahisler söz konusu dinlerin Allah, peygamber, kitap, melek ve cennet-cehennem anlayışları ile ilgilidir. İmam Mâtürîdî, Yahudi ve Hıristiyanlar hakkında, saydığımız konularla alâkalı olan ayetleri ele alıp tefsir ederken, Yahudi ve Hıristiyanların Allah'ın murad ettiği gibi dinlerini sürdürmediklerini açık bir şekilde ortaya koymuştur. Sâbiîlik, Mecûsîlik ve Müşriklik (putperestlik) dinlerine gelince, İmam Mâtürîdî'ye göre bu dinler ehl-i kitap olmayan dinlerdir. Çünkü söz konusu dinlerin elinde ilahî bir kitap bulunmamaktadır. Kur'an-ı Kerim'de de bu dinler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmemiştir. Ancak mevcut kaynaklarda Sâbiîlik, Mecûsîlik ve Müşriklik dinleri tamamen tevhid çizgisinden kopmuş dinler olarak tanıtılmıştır. Dolayısıyla İmam Mâtürîdî de ehl-i kitap dahil bütün bu dinleri şirk kapısına girmiş dinler olarak nitelendirmiştir., Regretfully Maturidi?s life, his personality, his teachers and his works in terms of research had been ignored throughout history. But recently his scholarship and his thoughts have been featured by some researchers. Imam Maturidi made critical of religions which are mentioned in Holy Quran. His criticisms are related to Jews and Christians whom are introduced as people of book (ahl-i ketab) by Quran. Because Quran has mentioned mostly the Jews and Christians. These mentionings are related to aforesaid religions? understanding of God, prophet, book, angel, paradise and hell. As Imam Maturidi interprets those verses which are related to above mentioned subjects he presented obviously that Jews and Christians are not following their religions as God meant. In the eyes of Maturidi, Mandaeism, Majus and polytheism are not people of book. Because aforesaid religions do not have any divined text. In addition there are no detailed information about these religions in Holy Quran. But Mandaeism, Majus and polytheism are mentioned as totally heretic in present resources. So Imam Maturidi described these religions including people of book as polytheistic religions. Keywords: Imam Maturidi, other religions, Jews, Christians, Mandaeism, Majus, polytheism

Mâtürîdî, ?Kelamî Epistemoloji?yi, sistematik bir biçimde ortaya koyan önemli bir düşünce adamıdır. İslam kültür ve medeniyetinin önemli bir bölümünü etkilemiş olan Mâtürîdî'nin, bilgi sistematiği içerisinde vahyi, nereye konumlandırdığının gün yüzüne çıkarılarak anlaşılmasını sağlamak, bu çalışmamızın hedefini oluşturmuştur.İnsan bilgisinin büyük bir bölümünün kaynağı olan haber, insanın varlığı ve yaşamının devamlılığı açısından aklî bir zorunluluktur. Haberin bilgi kaynağı olduğunu, aklî zorunluluk olarak ortaya koyan Mâtürîdî, peygamberin haberini de kesin bilgi veren bir haber türü olarak sayar. Çünkü ona göre peygamberin doğruluğunun belgesi apaçık ortadadır ve Allah'ın ayetleriyle pekiştirilmiştir. Doğruluğu, peygamberin haberinden daha kesin olan bir başka haber düşünülemez. Dolayısıyla bu kimselerin haberlerine inanmak insana huzur verirken onu inkâr eden kimse, kibir ve inatçılığa saplanıp kalmış bir zavallı konumundadır.Akıl, tek başına her nesnenin bilgisini elde etme yeteneğiyle yaratılmadığı için, insanları sadece duyusal ve aklî bilgileriyle baş başa bırakmayıp, elçi görevlendirip ona vahiy göndererek Allah'ın insanlara lütufta bulunması, O'nun hakîm oluşunun bir gereği ve rahmetinin bir sonucudur.Onun bilgi sisteminde, ?vahiy kaynaklı bilgi? genel geçerliği olan, varlığın her alanının -özellikle dinin- bilinmesinde asıl olan, bir kaynak niteliğindedir. Dolayısıyla vahiy, duyuların ve aklın kullanımıyla sınırlı sayılabilecek bir alanda bilgi üretmek zorunda kalan insana belki de hayal edilemeyecek genişlikte ve yepyeni birçok alanda bilgi edinme imkanı tanıyarak ufkunu ve özgürlük alanını genişletmiş olmaktadır. Maturidi is a particular philosophic scholar who systematically handled the theological epistemology. For this reason, the main goal of this thesis is to explain and reveal where Maturidi, who impacted great part of Islamic culture and civilization, put the revelation in the system of knowledge.As the source of main part of the human knowledge, news is a rational necessity for the point of view of the presence of human being and continuity of his life. Maturidi who put forth that the news is a source of knowledge as a rational necessity considered that the words of the Prophet are also a kind of news of decisive information source. Because Maturidi says that the Prophet?s truth was testified by the clear testimonies and supported the verses of God. It cannot be imagine that there can be news whose truth is decisive than the words of the Prophet. For this reason, believing the news of such prophets gives the people peace on the one hand, denying it sweeps the unbelievers to the position of a miserable fellow who sunk in the marsh of arrogance and willfulness, on the other.The fact that God graced the revelation through prophets for people, not leaving the mankind to their fate with their sensual and rational knowledge, since the reason was not created alone so as to get all the information of each thing, is a result of necessity of his being justice and wisdom, and his merciful.According to the epistemology of Maturidi, ?the knowledge of revelation-origin? is a kind of source having universal consent, and a main base for whole aspects of the existence ?especially, of the religion. Consequently the revelation let the human widen his horizon and land of freedom, providing to get quite new knowledge in unimaginable size and in various fields for him who has to produce the knowledge in a presumably limited area with using only the ration and sense. 120

Bu tezde ilk dönem Sünnî kelamında ulûhiyet anlayışı Mâtürîdî ve Tahâvî örneği üzerinden işlenmektedir. Bunun için Mâtürîdî ve Tahâvî'nin isbat-ı vacible ilgili görüşleri, onların isbat-ı vacib sahasında kullanmış oldukları deliller göz önünde bulundurularak Allah'ın varlığının isbatı evvela ortaya konulmaktadır. Bunun yanında Allah'ın bütün sıfatları ile ilgili her iki müellifin görüşlerine değinilmektedir. Bazen konularla ilgili her iki alimin görüşlerinin mukayesesi yapılmaktadır. Yine bu tezde Mâtürîdî ve Tahâvî arasında bulunan farklar, her ikisinin ulûhiyet konusunda takip ettikleri metod üzerinde durulmaktadır. Yine bu tezde ulûhiyetle ilgili konularda kelamî mezheplerin görüşleri karşılaştırmalı olarak verilmektedir. Bu yapılırken Ehl-i Sünnet'in görüşlerinin detaylandırılmasına daha çok önem verilmiştir. Çünkü bu mezhebin görüşleri bizim için daha önemlidir. Bu mezhebe mensup alimlerin ulûhiyet konusu içinde yer alan mevzulara yaklaşımları ve bu mevzuları işleme tarzları tezimizin önemli hedefleri arasında yer almaktadır. Tezimizde çeşitli ulûhiyet anlayışları, isbat-ı vacib, Allah'ın sıfatları, rü'yetullah, zat-sıfat ilişkisi ve sıfatlarla ilgili diğer meselelere değinilmektedir., In this thesis, Conception of Deity in First Period Sunni Kalam is processed through the example Tahâvî and Maturidi. For this, first, Maturidi and Tahavi?s views related the prove of the wajib, Prove the existence of God is revealed by considering the evidences that had used the field of their proved of wajib. In addition, with all the attributes of God are addressed in both the views of the author. Sometimes, the issues are made the comparison of the views of both scholars. Again, this thesis, the differences between the Tahavi and Maturidi and are focused on both the method that they follow in the Deity. In addition, views on issues related to the word of divinity sects are given in the comparative. While doing this, attention has been given in some detail the views of the Ahl al-Sunnah. Because the views of this sect is important to us. Approach to issues and topics of scholars belonging to this sect forms of processing are among the important objectives of our thesis. In our thesis, understanding of the various Deity, prove of wajib, attributes of God, to see of God, relationship between person-adjective and other issues related adjectives are addressed. In this context, views of Maturidi and Tahavi related issues such as whether there are any illness of acts of God, the wisdom of the creation of the universe, the wisdom of order and prohibition and the wisdom of the creation of harmful assets are put forward.

Maturidi, kaza ve kader sorununun çözümünü eylemlerin yaratıcısının kim olduğunun tespit edilmesi üzerine inşa etmiştir. Eylemlerin yaratıcısını ise fiile yönler tayin etmek suretiyle ortaya koymaya çalışmıştır. Ona göre fiilde biri yaratma diğeri de kesb olmak üzere iki yön bulunmaktadır. Bu yönlerden yaratma Allah'a, kesb ise insana aittir. İnsan kendisinde bulunan hür irade ile tercihte bulunarak eylemlerini yapmakta, Allah'da insanın arzu ve isteği doğrultusunda o eylemi yaratmaktadır. Allah'ın yaratması ile yakın ilişkisi bulunan ilim, irade ve kudretinin insan üzerinde herhangi bir baskısı ve zorlaması söz konusu değildir. Nitekim insan fiillerini yaparken kendisini hür, fail ve kâsib olarak hissetmektedir.Kaza ve kaderin insanla ilgisi, bilmek ve yaratmak bakımındandır. Maturidi'ye göre kader, olmuş, olan ve olacak olan her şeyi Allah'ın bilmesidir ve ilim sıfatı ile alakalıdır. Kaza ise bu bilme doğrultusunda zamanı gelince nesne ve olayların yaratılması anlamına gelmektedir ve tekvin sıfatı ile ilişkilidir. Bu bakış açısının doğal bir sonucu olarak insan, kendisi hakkında belirlenen bir senaryoyu oynayan bir aktör olmamakta, senaryoyu bizzat yazan ve yaşayan olmaktadır. Dolayısıyla o, meydana gelen her türlü hadisede kaza ve kadere sığınmak yerine olayın nedenlerini araştırarak onları ortadan kaldırmak için bazı girişimlerde bulunmalıdır.Hidayet-dalâlet, rızık ve ecel kavramları da Maturidi'nin kaza ve kader meselesi ile ilişkilendirerek açıkladığı kavramlardandır. Kur'an'da Allah'ın bir kimseyi hidayete erdirmeyi veya dalâlet üzere bırakmayı dilemesi ile ilgili ayetleri Maturidi, O'nun ilmiyle açıklamaktadır. Allah, insanların gelecekte hidayeti veya dalâleti tercih edeceğini ezelî ilmi ile bilmektedir. İşte bu ilmi doğrultusunda da olayları dilemiştir. Rızık meselesinde ise, rızkın tahsisi, genişletilmesi veya daraltılmasında insanlar arasında herhangi bir ayrım söz konusu değildir. Böylesi durumlarda emir tamamıyla Allah'a aittir. Bir sebebe binaen ya da sebepsiz olarak rızıklandırarak kimilerine rızkı bol kimilerine de az ihsan edebilir. Üzerimize düşen gerekli tedbirleri alarak helal yollardan rızık aramaktır.Anahtar Kelimeler: Kaza, kader, irade, kudret, kesb Al-Maturidi has tried to solve the problem of casualty and predestination by seeking the creator of human actions. He has stated that there have been two directions in human actions to determine the creator. According to him, there are two directions in the action: one of them is creation (halk), the second is acquisiton (kesb). While creation is related with the God, acquisition is connected with humankind. Whilst human does his actions with his free will. The God creates human action towards his desire and wish. The knowledge of the God, His will and power that are closely concerned with the creation do not use any force on human action. Consequently, human feels himself as free, agent and acquisitor while he is performing.The interest of casualty and predestination with human is from the point of view of knowledge and creation. With respect to al-Maturidi, predestination means that the God knows everything which occurred in the past, being at the present and will be in the future. It is related with the attribute of knowledge. Casualty, however, means to create objects and events in the light of knowledge when their times come. It is relevant with the attribute of creation. From this perspective human is not an actor who plays the scenario determined about him. Conversely, he writes it himself and experiences. Therefore, human should not refuge to casualty and predestination when he meets some problems. He should embark on some attempts to eliminate them by seeking the reasons.The concepts of guidance and heresy, livelihood and death are from the notions that al-Maturidi explains by associating them with casualty and predestination. Al-Maturidi clarifies the verses related with guidance and heresy by focusing on the knowledge of Allah. He knows that mankind will choose guidance or heresy in the future with His eternal knowledge. Consequently Allah wishes all things in the direction of His knowledge. As for livelihood problem, all people are the same level in terms of its consecration, extension and constriction. Command pertains completely to Allah in these situations. He may bestow it on the people in consequence of a reason or without any cause. We should seek our livelihood from halal ways by taking essential precautions and comply with it.Key words: Casualty, predestination, will, power, acquisiton 166

Bu tezde ilk dönem Sünnî kelamında ulûhiyet anlayışı Mâtürîdî ve Tahâvî örneği üzerinden işlenmektedir. Bunun için Mâtürîdî ve Tahâvî'nin isbat-ı vacible ilgili görüşleri, onların isbat-ı vacib sahasında kullanmış oldukları deliller göz önünde bulundurularak Allah'ın varlığının isbatı evvela ortaya konulmaktadır. Bunun yanında Allah'ın bütün sıfatları ile ilgili her iki müellifin görüşlerine değinilmektedir. Bazen konularla ilgili her iki alimin görüşlerinin mukayesesi yapılmaktadır. Yine bu tezde Mâtürîdî ve Tahâvî arasında bulunan farklar, her ikisinin ulûhiyet konusunda takip ettikleri metod üzerinde durulmaktadır.Yine bu tezde ulûhiyetle ilgili konularda kelamî mezheplerin görüşleri karşılaştırmalı olarak verilmektedir. Bu yapılırken Ehl-i Sünnet'in görüşlerinin detaylandırılmasına daha çok önem verilmiştir. Çünkü bu mezhebin görüşleri bizim için daha önemlidir. Bu mezhebe mensup alimlerin ulûhiyet konusu içinde yer alan mevzulara yaklaşımları ve bu mevzuları işleme tarzları tezimizin önemli hedefleri arasında yer almaktadır. Tezimizde çeşitli ulûhiyet anlayışları, isbat-ı vacib, Allah'ın sıfatları, rü'yetullah, zat-sıfat ilişkisi ve sıfatlarla ilgili diğer meselelere değinilmektedir.Anahtar kelimeler: Allah'ın sıfatları, ulûhiyet, isbat-ı vacib, Mâtürîdî, Tahâvî... In this thesis, Conception of Deity in First Period Sunni Kalam is processed through the example Tahâvî and Maturidi. For this, first, Maturidi and Tahavi?s views related the prove of the wajib, Prove the existence of God is revealed by considering the evidences that had used the field of their proved of wajib. In addition, with all the attributes of God are addressed in both the views of the author. Sometimes, the issues are made the comparison of the views of both scholars.Again, this thesis, the differences between the Tahavi and Maturidi and are focused on both the method that they follow in the Deity. In addition, views on issues related to the word of divinity sects are given in the comparative. While doing this, attention has been given in some detail the views of the Ahl al-Sunnah. Because the views of this sect is important to us. Approach to issues and topics of scholars belonging to this sect forms of processing are among the important objectives of our thesis.In our thesis, understanding of the various Deity, prove of wajib, attributes of God, to see of God, relationship between person-adjective and other issues related adjectives are addressed. In this context, views of Maturidi and Tahavi related issues such as whether there are any illness of acts of God, the wisdom of the creation of the universe, the wisdom of order and prohibition and the wisdom of the creation of harmful assets are put forward.Key words: the attributes of God, Conception of Deity, the prove of vacib, Mâtürîdî, Tahâvî... 265

Eşarilik ve Maturidilik İslam düşüncesinin oluşum sürecinde hem düşünsel hem de toplumsal açıdan önemli roller üstlenmiştir. Bu çalışma, Eşarilik ve Maturidiliğin ayrı ayrı teşekkül süreçlerini ele almaktan çok, her ikisinin birlikte teşekkül ettikleri dini-kültürel ve siyasî-toplumsal bağlamı analiz etmiştir.Eşarilik ve Maturidiliğin tarihsel süreçte çeşitli dinî toplumsal aidiyetlerle ilişkili olmuşur. Özellikle Eşarilik bu süreçte Küllabilik, Şafiilik, Malikilik ve Sufilik gibi kelam, fıkıh ve tasavvuf yelpazesinde çok sayıda dinî-toplumsal aidiyetle eklemlenmiştir. Bu sayede İslam coğrafyasının geniş bir bölümünde farklı tonlarda ve içeriklerde temsil imkânı bulmuştur. Eşarilikle karşılaştırıldığında Maturidiliğin hâkim olduğu sosyo-kültürel çevre daha sınırlıdır. Bunun arka planında Maturidiliğin yalnızca Mürciî-Hanefî çevrelerde karşılık bulması ve başlangıçta Mâverâünnehir gibi sınırlı bir bölgede temsil edilmesi yatmaktadır.Eşarilik - Maturidilik ilişkisi doğrusal bir gelişim çizgisi göstermemiş, aksine çeşitli bağlamlara ve değişkenlere bağlı olarak farklı ilişki tiplerinin ortaya çıktığı bir seyir izlemiştir. İki mezhep arasındaki ilişkide bölgesel farklılaşmanın rolü büyüktür. Bölgesel farklılaşma ile kast edilen İslam coğrafyasının Doğu bölgelerindeki düşünce dinamikleri ile Batı bölgelerindekinin birbirinden farklı oluşudur. V./XI. asırdan sonraki süreçte Horasan ve Mâverâünnehir bölgesinde fıkıh ve kelam eksenli ve akılcı bir yaklaşım kendisini göstermekte iken, Irak, Şam ve Mısır bölgesinde ise fıkıh ve hadis eksenli nakilci faaliyetler ön plana çıkmaktadır.Eşarilik ve Maturidiliğin fikri çerçevelerinin şekillenmesinde içinde bulundukları sosyo-kültürel bağlamın yanı sıra taraftarlarının zihniyet yapılarının da önemli bir rolü bulunmaktadır. Bu noktada Eşarilik daha eklektik bir görüntü vermektedir. Bundan dolayı Eşarilik çoğu kez içinde bulunduğu epistemik kabın şeklini almış, bu da mezhep içerisinde farklı zihniyet yapılarının oluşmasına kapı aralamıştır. Gerçekten de Eşarilik tek bir zihniyetten ziyade, birden fazla zihniyetin birbiriyle rekabet ettiği bir gelişim sürecine sahiptir. Eşarilikle kıyaslandığında Maturidiliğin zihniyet yapısının sabit bir görüntü verdiği ve mezhebin baştan itibaren sistematik örüntüsünün korunduğu görülmektedir. Bu yüzdendir ki, İmâm Mâturîdî sonraki asırlarda bile mezhebin zihniyet gelişim çizgisi açısından tavan olma vasfını koruyabilmiştir. Ancak Eşarilikte Eş`arî'nin konumunun bir tavan olmaktan çok, taban niteliği taşıdığı ve Eşariliğin fikri çerçevesinin ise daha çok bu taban üzerinde genişlemesini sürdürdüğü görülmektedir. Eşarilik sahip olduğu eklektik yapı dolayısıyla, dinamik bir hüviyet kazanmış, tasavvuf ve felsefe zemininde kendine özgü farklılaşmalar üretebilmiş ve çok daha geniş kitlelere taşınabilme imkanı bulmuştur. Buna karşın Maturidilik, daha sabit bir içerikte ve sınırlı bir sosyo-kültürel bağlamda temsil imkanı bulmuştur. The Asharism and the Maturidism both intellectually and socially played an important role in the formative period of Islamic Thought. This study analyses the religio-cultural and politico-social contexts in which the Asharism and the Maturidism were formed together, rather than dealing with their formative periods separately.The Asharism and the Maturidism were associated, in the course of history, with various religio-social identities. In this process, the Asharism, in particular, interlaced with many religio-social identities in the theological, legal and mystic aspects such as the Kullâbism, Shâfiism, Mâlikism and Sufism. Thus, in the most part of the Islamic world, it found a chance to be represented in different tones and contents. Compared to the Asharism, the socio-cultural framework in which the Maturidism spread was more limited. This was because of the fact that the Maturism was approved only in the Murjite-Hanafite circles and represented at the outset in a limited area, i.e. Transoxiana.The relationship of Asharism and Maturidism did not show a linear line of development, on the contrary, on the basis of various contexts and variables, it progressed in a line during which a different types of relationship developed. The regional differantiation had a remarkable role in the relationship between two schools. What is meant by regional differantiation is the fact that the intellectual dynamics in the Eastern regions of Islamic geography showed differences from those of the Western regions. From the 5th/11th century onward, while a fiqh and kelâm-based rational approach was seen in Transoxiana, in Iraq, Damascus and Egypt the fiqh and hadith-based traditional activties came to the fore.In the formation of intellectual frameworks of the Asharism and Maturidism, not only the socio-cultural context, but also the mentality of their adherents played a considerable role. At this point, the Asharism displayed a more eclectic character and took the shape of the epistemic context, and this paved the way for the formation of different forms of mentality in the school. In fact, the Asharism has a development process in which numerous mentalities, rather than only one, competed with each other. Compared to the Asharism, it is seen that the Maturidism showed more stable form of mentality. It is therefore that even in later centuries al-Mâturîdî maintained its character of being masterpiece, and his views were regarded as the most referenced ones by the Hanafite-Maturidite circles. Nevertheless, the position of al-Ash`arî for the Asharite tradition was a bottom, not a top, and the intellectual framework of Asharism continued to develop on the basis of this bottom. Because of its eclectic nature, the Asharism gained a dynamic character and produced on the ground of philosophy and mysticism peculiar distinctions. This point was probably the main reason for the fact that the Asharism became the most dominant school in the Islamic geography. Likewise, because of its stable character, the Maturidism was represented in a more limited socio-cultural milieu. 336

Ehl-i Sünnet kelâmını sistemleştiren imamlardan biri Ebu Hasan el-Eş'ari diğeri ise Ebu Mansur el-Mâturidî'dir. İmam Mâturidî ilme ve ilim adamlarına büyük önem veren ?Samaniler? devletinin hüküm sürdüğü topraklarda yaşamıştır. Mâturidî'nin günümüze kadar gelen iki eserinden biri ?Kitâbu't-Tevhid?tir. Mâturidî, kelami konuların tamamına bu eserinde değinmiştir. Eser aynı zamanda konuların ele alınışı bakımından birçok ilkleri içinde barındırır. Önceki kelam eserlerinde üzerinde hiç durulmayan veya yeteri kadar önem verilmeyen bazı konulara bu eserde gerektiği kadar değinilmiştir. Kitâbu't-Tevhid Maturidiyye akidesinin temel kaynağı hem de Mu'tezile başta olmak üzere çeşitli islami fırkalar, bazı dinler, inançlar ve felsefi görüşler açısından en eski kaynaklardan biri durumundadır.Bütün bilimler için genel geçer bir yöntem söz konusu değildir. Bununla beraber her bilimin kendine has metodu vardır. Mâturidî'nin kelâm metodunun şekillenmesinde onun zamanında varolan Mutezile, Ashabü'l-Hadis ve Şia gibi fırkaların etkisi büyük olmuştur. Mâturidî, kelâm sistemini kurarken ilk olarak bilginin tarifi ile başlamıştır. Daha eserinin başında bilgi kaynaklarından bahseder. Her konuda taklitçiliğe şiddetle karşı çıkan Mâturidî ancak delille doğrunun ortaya çıkacağını ifade eder. Bu delillere ulaşmada aklın, duyu organlarımızın ve haber'in öneminden bahseder. Aklı, bilgiye ulaşmada araç olarak gören mâturidî içtihad, tümevarım, tümdengelim gibi birçok akli metodu tüm kelâm meselelerinin çözümünde kullanmıştır.Kelâmda izlemiş olduğu mutedil tutum ve engin hoşgörüsüyle de geniş kitlelere ulaşabilmiştir. Eş'ari kelâmcıları nakli esas alıp onu akılla desteklerken, Mâturidî akıl sahasına giren konularda naklin ışığı altında akla itimat etmiştir. Mâturidî'nin akla olan bu itimatı onun bazı âlimler tarafından Mu'tezile'ye yakın görülmesine ve dolayısıyla da yerilmesine sebep olmuştur. Oysaki o, bazı konularda akılcı davranırken nakli geri plana atmamış konuları işlerken nakli delillere sıklıkla yer vermiştir.Anahtar Kelimeler: Ehl-i Sünnet, Mâturidî, Metot, Kitâbu't-Tevhid, Delil. Of the two great Imams, Mâturidî is another one along with Es'ari who systematized Kelâm belief of Ehli Sunnah. Mâturidî's book of Kitabu't-Tevhid is one of the two of his books which has remained up to the present time. The Uzbek region where Mâturidî lived was ruled by Samanis. The people of Samani prepared the ground for the men of knowledge, showing care in both knowledge and the men disseminating it.There is not one overall principle for all of the sciences. The methodology of Kelâm has its own principles as well as others do. During the shaping process of his ideas, Mâturidî's Kelâm methods had been affected by some beliefs of his time such as Mutazilah, Ashabu'l hadis and Shia.Mâturidî was the first orator who systematized knowledge. We can see him mentioning the sources of knowledge at the very beginning of his book. Mâturidî, who strzictly rejects imitating, had claimed that the trzuth could only be revealed by evidence. He explains the importance of news (the certain knowledge), sensorial organs and logic in order to reach the evidences on many pages in his book. He had also seen logic as being an instrzument to reach knowledge, and used a lot of intellectual methods, such as induction-deduction and interpretation method.He had been able to reach wide range of communities with his mild attitudes and showing big tolerance. Mâturidî accredited logic along with narrating when these cover the logic wholly, whereas Esari's followers was predicated on relaying news (narrating) ? knowledge- but supporting it with logic. Mâturidî was seen as being close to the belief of Mu'tazilah and eventually criticized by some scholars on account of his accrediting logic. However, he had never ignored narrating whilst behaving logically for some subjects. He often mentions the narrators in his book when studying Kelâm subjects.Key words: Ehli Sunnah, Mâturidî's Kelâm Methods, Kitâbu?t-Tevhid, Evidence. 149

İslam inanç akidesini sistemleştiren en önemli âlimlerden birisi İmam Mansur el-Maturididir. Semerkand bölgesinde yaşadığı, gelen rivayetlerin çoğuna göre de Türk olduğu anlaşılan Maturidi'nin ehlisünnet akidesinin sistemleşmesinde en önde gelen kişilerden biri olduğu halde onun hayatı ve entelektüel kişiliği hakkında yeterli bilgi mevcut değildir. Ancak onun eserlerinden etkilenerek yetişen âlimler onun düşüncelerini gelecek nesillere aktararak kendisine nisbet edilen Maturidi'ye mezhebini oluşturmuşlardır. Hıristiyan Batı felsefesi ve teolojisi ekseninde tartışılan dini çeşitlilik meselesi 20.yy.ın en önemli din felsefesi problemlerindendir. Bu tartışma çerçevesinde ortaya çıkan meselelerden bir tanesi de dini tekelcilik kavramıdır. Buna göre her bir din, mutlak hakikat ve kurtarıcılık konusunda kendisini ön plana çıkartmakta, diğer din mensuplarını ise ya hiç hesaba katmamakta ya da diğer dinleri kendi dinleri çerçevesinde değerlendirmeye tabi tutmaktadır. Bu çerçevede İslam dininin inanç sisteminin oluşmasında en önemli payı olan İmam Maturidi'nin görüşleri, son hak din İslam'ın bu meselelere yaklaşımı açısından büyük önem arz etmektedir. İmam Maturidi, Ulûhiyette, Ubudiyette ve Rububiyette tek ve bir olan Allah'a yönelmeyi ve ona hiçbir şeyi ortak koşmamayı ve teslimiyetin yalnızca Allah'a ait olduğunu dile getiren bir din anlayışına sahiptir. İmam Maturidi'de sağlam delillere bağlı olan ve akla dayalı bir din anlayışı hâkimdir. Ona göre Taklide değil, delil ve burhana dayanan din, hak dindir. Tüm peygamberlere indirilen Allah'ın dini, delilleriyle kendini ortaya koyan Tevhid dini İslamdır.Anahtar kelimeler: Maturidi, Tevhid, Dini Çeşitlilik, Dini Tekelcilik, İslam One of the most important scholars systematized Islamic religious faith is Imam Mansur al-Maturidi. There hasn?t been enough information about his life andhis intellectual personality although Maturidi, known being lived in Samarkand and based on the most of narratives having an Turkish origin is found out, is one of theleading scholars on systematization of qualified on the sunna religious faith. Scholars, improved themselves by being impacted of his Works, created Maturidi?yesect related to him by narrating his thoughts to future generations. Issue of religious diversity debated within the scope of Christianity western philosophy and Christian theology is one of the principal problems of religious philosophy. One of the issues arising within the framework of this discussion is the term of religious exclusivism. Accordingly, each religion trust themselves to the forefront about absolute truth and being a redeemer but they either don't take members of other religions account or they evaluate them in the framework of their own religion. In this context, thought of Imam Maturidi having the greatest role in the formation of belief system of Islamic religion is of great importance in terms of last true religion, Islam?s approach to these issues. Imam Maturidi has a sense of religion that expresses leading towards God who is unique and single in godhead, adoration and magnanimity and accepting nothing that have the same power with him and submission is solely God?s belonging. Imam Maturidi had got a dominant sense of religion that roots tough evidences and based on mind. According to him, true religion is evidential and proof offering, not based on imitation. God?s religion sent to all prophets is proof offering religion of Tawhid, Islam.Key words, Maturidi, Unity, Religious Diversity, Religious exclusivism, Islam 178

TEZ8709 Tez (Yüksek Lisans) -- Çukurova Üniversitesi, Adana, 2011. Kaynakça (s. 124-134) var. xi, 135 s. : res. ; 29 cm. Of the two great Imams, Maturidi is another one along with Es'ari who systematized Kelam belief of Ehli Sunnah. Maturidi's book of ""Kitabu't-Tevhid"" is one of the two of his books which has remained up to the present time. The Uzbek region where Maturidi lived was ruled by Samanis. The people of Samani prepared the ground for the men of knowledge, showing care in both knowledge and the men disseminating it. There is not one overall principle for all of the sciences. The methodology of Kelam has its own principles as well as others do. During the shaping process of his ideas, Maturidi's Kelam methods had been affected by some beliefs of his time such as Mutazilah, Ashabu'l hadis and Shia. Maturidi was the first orator who systematized knowledge. We can see him mentioning the sources of knowledge at the very beginning of his book. Maturidi, who strzictly rejects imitating, had claimed that the trzuth could only be revealed by evidence. He explains the importance of news (the certain knowledge), sensorial organs and logic in order to reach the evidences on many pages in his book. He had also seen logic as being an instrzument to reach knowledge, and used a lot of intellectual methods, such as induction-deduction and interpretation method. He had been able to reach wide range of communities with his mild attitudes and showing big tolerance. Maturidi accredited logic along with narrating when these cover the logic wholly, whereas Esari's followers was predicated on relaying news (narrating) - knowledge- but supporting it with logic. Maturidi was seen as being close to the belief of Mu'tazilah and eventually criticized by some scholars on account of his accrediting logic. However, he had never ignored narrating whilst behaving logically for some subjects. He often mentions the narrators in his book when studying Kelam subjects. Ehl-i Sünnet kelamını sistemleştiren imamlardan biri Ebu Hasan el-Eş'ari diğeri ise Ebu Mansur el-Maturidi'dir. İmam Maturidi ilme ve ilim adamlarına büyük önem veren ""Samaniler"" devletinin hüküm sürdüğü topraklarda yaşamıştır. Maturidi'nin günümüze kadar gelen iki eserinden biri ""Kitabu't-Tevhid""tir. Maturidi, kelami konuların tamamına bu eserinde değinmiştir. Eser aynı zamanda konuların ele alınışı bakımından birçok ilkleri içinde barındırır. Önceki kelam eserlerinde üzerinde hiç durulmayan veya yeteri kadar önem verilmeyen bazı konulara bu eserde gerektiği kadar değinilmiştir. Kitabu't-Tevhid Maturidiyye akidesinin temel kaynağı hem de Mu'tezile başta olmak üzere çeşitli islami fırkalar, bazı dinler, inançlar ve felsefi görüşler açısından en eski kaynaklardan biri durumundadır. Bütün bilimler için genel geçer bir yöntem söz konusu değildir. Bununla beraber her bilimin kendine has metodu vardır. Maturidi'nin kelam metodunun şekillenmesinde onun zamanında varolan Mutezile, Ashabü'l-Hadis ve Şia gibi fırkaların etkisi büyük olmuştur. Maturidi, kelam sistemini kurarken ilk olarak bilginin tarifi ile başlamıştır. Daha eserinin başında bilgi kaynaklarından bahseder. Her konuda taklitçiliğe şiddetle karşı çıkan Maturidi ancak delille doğrunun ortaya çıkacağını ifade eder. Bu delillere ulaşmada aklın, duyu organlarımızın ve haber'in öneminden bahseder. Aklı, bilgiye ulaşmada araç olarak gören maturidi içtihad, tümevarım, tümdengelim gibi birçok akli metodu tüm kelam meselelerinin çözümünde kullanmıştır. Kelamda izlemiş olduğu mutedil tutum ve engin hoşgörüsüyle de geniş kitlelere ulaşabilmiştir. Eş'ari kelamcıları nakli esas alıp onu akılla desteklerken, Maturidi akıl sahasına giren konularda naklin ışığı altında akla itimat etmiştir. Maturidi'nin akla olan bu itimatı onun bazı alimler tarafından Mu'tezile'ye yakın görülmesine ve dolayısıyla da yerilmesine sebep olmuştur. Oysaki o, bazı konularda akılcı davranırken nakli geri plana atmamış konuları işlerken nakli delillere sıklıkla yer vermiştir. Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: İF2009YL4.

Matüridi'nin Kitabü't-Tevhid Adlı Eserindeki İtikadi Ayetlerin Yorumu Interpretation of verses on belief in the work called Kitabü't-Tevhid by Matüridi 149

İslam tarihinin iki büyük siması Mevlâna ve Maturîdî, yaşadıkları dönemde büyük hizmetlere imza atmış kişilerdir. Biri XIII. asır, diğeri IX ve X. asırda yaşamış olan bu iki büyük âlim, bir zincirin halkaları denebilecek çizgide, birbirlerinin görüşlerini destekleyen eserler kaleme almışlardır. Bu yüzden her iki âlimin bir kelam problemi olan irade hürriyetine bakış açısını karşılaştırmalı olarak sunmanın, bilimsel bir çalışma olarak önemli olduğunu düşünüyoruz. Öncelikle biri mutasavvıf, diğeri mütekellim olan Mevlâna ve Maturîdî'nin insanlık tarihi kadar eski bir konu olan özgürlük problemine nasıl baktıkları, eserlerinden yola çıkarak ve kelam metodolojisi takip edilerek, alt başlıklar halinde incelenmiş ve iki âlimin görüşleri karşılaştırılarak itikadî açıdan benzeyip benzemediği sorgulanmıştır. Bunun neticesinde, Mevlâna ve Maturîdî'nin irade hürriyeti ve buna bağlı olarak, akıl, irade, kader ve kaza gibi konularda benzer görüşlere sahip olduğu tespit edilmiştir.Anahtar Kelimeler: Mevlâna, Maturîdî, İnsan İradesi, İrade Hürriyeti, Mutezile, Cebriyye, Kaza ve Kader, Özgürlük. Mevlâna and Maturîdî two major feature of Islamic history is two person who signed to great services their period. these two great scholars, who lived one of them XIII. Century and the other IX and X. century wrote works which a chain rings can be considered in line, supporting each other's opinions. So I think that is important providing as a academical work both a scholar of theology freedom of the will of the problem in comparative perspective. First, one of the mystic, Mevlana and the other one theologian (mütekellim) Maturîdî?s viewpoints abouth The problem of a liberty subject as old as human history is examined as sub-headings based on the works of theology andmethodology was followed, and to be interrogated opinions of two scholars to look like compared with unlike terms of belief. Eventually it is established Mevlana and Maturîdîs freedom of will and accordingly intellect, will, fate and accident, such as have similar views on issues.Keywords: Mevlâna, Maturîdî, Human Will, Freedom of the Will, Mutezile, Cebriyye, Accident and Destiny, freedom 187

Mâtürîdî'nin Kelâm Sisteminde Ehl-i Kitap Anlayışı? adını taşıyan tezimizde Mâtürîdî'nin Ehl-i kitaba yaklaşımını ve eleştirilerini ortaya koymaya çalıştık. Çalışmamızda birinci derecede kaynak olarak Mâtürîdî'nin, yaşadığı dönemdeki mezhepler ve dinler hakkında bilgi alınabilecek en temel eserlerden sayılan Te'vîlâtü'l-Kur'ân ile Kitâbü't-Tevhîd'ini belirledik.Çalışmamız, giriş, üç ana bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Mâtürîdî, Ehl-i kitap olarak kabul ettiği Yahudi ve Hıristiyanların ulûhiyet, nübüvvet ve sem`iyyât anlayışlarını naklî ve aklî deliller ışığında değerlendirmiş, eleştirmiş ve olması gereken tevhid inancının esaslarını belirlemiştir. Ahirette kurtuluş için, gönderilen tüm peygamberlere ve kitaplara imanın gerekliliğini ve bunun da Allah inancının bir gereği olduğunu dile getirmiştir. The thesis that entitled The Concept of Ahl al-Kitab in Maturidi's Kalam System aims to study Maturidi's approach to Ahl al-Kitab and his criticism of them. The primary sources of the current study are Maturidi's two important works, Ta'wilat al-Qur'an and Kitab al-Tawhid.The thesis consists of an introduction and three chapters and a conclusion. Maturidi reviews and criticises Jewish and Christian notions of divinity, prophethood and revelation in the light of rational and traditional proofs and develops basic tenets of tawhidi faith. He argues that for salvation in the coming world it is necessary to believe all the prophets and the books sent by God and this is a natural consequence of belief in Allah. 123

İyilik ve kötülük problemi insanlık düşünce tarihinde önemli bir konuma sahiptir. Özellikle kötü, zararlı ve çirkin nesne ve fiillerin Yaratıcı ile ilişkisi ve evrendeki kötülüğün kaynağı konusu, üzerinde düşünülen en temel konular olmuştur. İlk dönemlerden bu yana, Tanrı'nın mutlak anlamda iyi, her şeyi bilen, her şeye gücü yeten bir varlık olduğunu savunanlara, kötülüklerin bu sıfatlarla uyuşmadığı gerekçesiyle itiraz edilmiştir. Nitekim, iyi ve kötü meselesi, kapsamlı ve çetrefilli bir özelliğe sahiptir.İslam düşüncesinde de bu konuda genellikle savunmacı ve haklılaştırıcı iyimser bir teistik tutum ortaya konmuştur. Kimileri kötülüğün reel varlığını görmemezlikten gelirken, kimileri âlemde asıl olanın hayır ve iyilik olduğunu, var olan belli nispette kötülüğün estetik yapıyı ve alemdeki genel düzeni tamamlamak için bulunduğunu ileri sürmüştür.Orta bir yol takip eden Mâturîdî'ye göre, insanlar için iyi veya kötü olarak değerlendirilen her nesne ve fiiller yaratma yönünden Allah'a nispet edilir. İnsan filleri de yaratma yönünden Allah'a, kazanma ve uygulama yönünden insana aittir. Bu nedenle, insan sorumludur. Allah, evreni zıtlarla iç içe yaratmıştır. Allah'ın yaratmasında abes yoktur, her şeyde bir hikmet vardır. Evrendeki kötü, zararlı ve çirkin olarak görünen şeylerde de insanın eğitimi, imtihanı, Yaratıcının varlığının delili olması, kozmik düzenin sağlanması gibi bir çok hikmet vardır. Mâturîdî'ye göre, Kendi özü itibariyle iyi veya kötü olanlar olduğu gibi, bir sebep veya sonuca bağlı, dış nedenlerden dolayı iyi veya kötü değeri taşıyan şeyler de vardır. Bizatihî değer taşıyan şeyleri akıl dinin bildirmesine ihtiyaç duymadan bilebilir. Ancak, başka nedenlere bağlı şeylerin iyi veya kötü değerini tayin ve tespit etmek için akıl vahye ihtiyaç duyabilir. Mâturîdî'nin düşünce sisteminde akıl ve vahiy birbirini tamamlayan bir bütünlük içerisindedir.Anahtar Kelimeler: İyilik, Kötülük, Tanrı'nın fiili, Hikmet, Adalet, Kader, İrade, Mâturîdî The problem of good and evil holds an important place in the history of humaity. Particularly the issues of evil, the relation between evil, ugly objects and actions and the Creator and the source of evil in the universe. Since the ancient times those defending that God is omnipotent and omniscient have been objected to because of the fact that evil contradicts God?s features. However, the problem of good and evil has a comprehensive and complex nature.In Islamic thought there is generally a defending and justifying optimist theism about this issue. While some ignore the existence of evil, some defend that goodness is essential in the universe and evil exists in order to complete the general order and aesthetical structure in the universe.According to Mâtürîdî, who led an orthodox philosophy, every object and action evaluated as good and bad for humans is referred to Allah in terms of creation. Human actions belong to God in terms of creation but belong to human in terms of acquisition and application. Therefore human being is responsible. God has created the universe with opposites. There is divine knowledge in everything and no strangeness. In things that seem to be harmful or ugly, there is much divine wisdom such as the education of human being, evidence for the existence of the Creator and the continuation of divine order. Just as there are good and bad things according to their essences, there are good and bad things due to external reasons. Mind can appreciate things that have their essential qualities without the acknowledgement of religion. However, in order to understand things that are either good or bad due to external reasons mind can need revelation. In Mâturîdî?s thought, mind and revelation are in a complementary unity.Keywords: Godones, Evil, God?s action, Divine Wisdom, Justice, Fate, Will, Mâturîdî. 146

Çalışma; bir giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş bölümünde Mâtürîdî'nin hayatı, yaşadığı çevre, ilmi yönü, eserleri, genel olarak düşünce sistemi ve bütünlük açısından Kur'ân anlayışı ele alındı. Ayrıca Mâtürîdî öncesi tefsir ilminin tarihi seyri, tefsir ve te'vîl kavramları açıklandı. Daha sonra Mâtürîdî'nin tefsir ve te'vîl ayrımı işlendi. Genel olarak tefsir yöntemi açıklandı.Tezin 1. bölümünde genel olarak Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsiri, Mâtürîdî'nin Kur'ân'ı Kur'ân'la tefsirine konu ettiği unsurlar, unsurların özellikleri ve Kur'ân'ı Kur'ân'la Tefsirde kullandığı yardımcı unsurlar açıklandı.Tezin 2. bölümünde ise Mâtürîdî'nin Kur'ân'ı Kur'ân'la tefsir ederken kullandığı açıklama biçimleri örnekleriyle ele alındı.Sonuç kısmında tezimizde ulaştığımız veriler aktarıldı. The study consists of an introduction, two parts and a conclusion. In the introduction part, Mâtürîdî's life, living environment, his scientific aspect and works, as a general system of thought and understanding of the Koran was given. Commentary activities before Mâtürîdî, commentary and gloss concepts were mentioned since it was necessary to understand the study. Then Mâtürîdî's gloss and commentary separation were processed. Genarally, commentary method was announced.In the 1. Section, as a disclosure, Mâtürîdî's Qur'an elements included in the explanation in Qur'an, these elements? features and the helping features in the enlightment of Qur'an by Qur'an are explainedIn the 2. section, on the other hand, Mâtürîdî?s explaination formats in explaining the uses for the explanation of the Qur'an with Qur'an are exploited by enhanced examplesAt the conclusion, the results were transferred we reached in our thesis. 257

Bu çalışmada Mâtürîdiyye kelâm ekolünün iki önemli âlimi Mâtürîdî ve Nesefî'nin kesb teorisi hakkındaki görüşleri ele alındı.İnsan fiilleri konusunda Mutezile'nin insana ve insan fiillerine yaptığı güçlü vurgu, özellikle de insanın kendi fiilinin yaratıcısı olduğunu kabul etmesi, İslam âlimleri arasında Allah'ın bazı sıfatlarına halel getirdiği gerekçesiyle eleştirilere sebep olmuştur. Bunun aksine Cebriye kelâm ekolünün de insan fiillerinin hiçbir aşamasında insana herhangi bir sorumluluk vermeyerek insanı fonksiyonsuz bir varlık durumuna düşürmesi insan özgürlüğü ve sorumluluğu konusunda problemlere sebep olmuştur.Mâtürîdî ve Nesefî'nin kesb teorisine bakışları bu iki anlayışı bağdaştırmaya çalışan eklektik bir anlayış olarak değerlendirilebilir. Yani Mâtürîdî ve Nesefî kesb konusunda Allah'ın sıfatlarına gelebilecek herhangi bir eksiklikten kaçınmanın yanı sıra, insanın da Allah'ın yüklemek istediği bazı sorumluluklara göğüs gerebilmesi için kendisine bazı yetkilerin verilmesi gerektiğini düşünmektedirler.Her şeyin yaratıcısı Allah'tır genel şiarıyla insanın kendi fiillerinin yaratıcısı olamayacağını savunan Mâtürîdî ve Nesefî, insanın kendi fiilinin yaratılmasına vesile olduğu görüşündedirler. Bu sebeple bir fiil yaratma yönünden Allah'a, o fiili kazanma yönünden de insana aittir. İşte Mâtürîdî ve Nesefî'de bunun adı kesbdir.İnsan fiilleri konusunda meydana gelen problemleri halletmek için Mâtürîdî fiilde çeşitli yönler teorisini geliştirmiştir. Bu teoriye göre bir fiilde birbirinden ayrı iki yön bulunmaktadır. Bunlardan biri yaratmak, diğeri ise o fiili seçmek, o fiile yönelmek ve o fiili yapmaktır. Fiilin yaratıcısı Allah, o fiili seçen dileyen ve işleyen ise insandır. Böylelikle ne Allah'ın yaratma sıfatına bir halel gelmiş, ne de insan sorumluluğunu yok eden bir durum söz konusu olmaktadır. This study deals with the kasb theories of Mâtürîdî and Nasafî, two significant scholars of the Mâtürîdî School.The strong emphasis of Mutazila on human beings and their actions vis-a-vis the actions of human beings, particularly their views about human beings as sole creators of their own actions, has created some hot debate among Islamic scholars due to concerns about some attributes of Allah. On the other side of the argument resides the Jabriyya School that totally rejects the responsibility of human beings in all phases of their actions. This reduction of human beings as defunct existents has also caused some problems regarding free will and responsibility.It is possible to see the kasb theories of Mâtürîdî and Nasafî as an eclectic understanding that tries to reconcile these two views. That is, they both think that we need to balance between, on the one hand, any possible defect to the attributes of Allah and on the other, the responsibilities of human beings in order to face up the duties bound on their shoulders by Allah.Mâtürîdî and Nasafî both clearly stand behind the classical position that Allah is the creator of everything and that human beings cannot be creator their own actions but nevertheless they cause their actions to be created by Allah. Thus an action is related to Allah from the aspect of creation but to human beings from the aspect of committing it. In the understanding of Mâtürîdî and Nasafî, this is called kasb.To solve the problems regarding human actions, Mâtürîdî has developed multifaceted theory of action. According to the theory, there are two different aspects, independent of each other, in every action. One of them is to create and the other is to choose that action, to approach to it and actually do it. The creator of the action is Allah while the one who chooses, wishes and realises that action is a human being. Thus, there remains neither a problem regarding divine attributes nor about free will and responsibility of human beings. 102

Kutsal metinler dinlerin temel kaynaklarıdır. Bütün dinlerde din ile ilgili işlerin hepsi öncelikle kutsal metinlerle ilişkilidir. Eğitim ve din eğitimi de tarih boyunca bu ilişkinin etkisinde kalmıştır. Kutsal kitaba yaklaşımlar, -akılcı yaklaşım, nakilci yaklaşım, mistik yaklaşım gibi- âyetleri anlama ve yorumlamada farklılaşabilmiştir.Kur'ân da, bir kutsal kitap olarak, eğitim ve din eğitimiyle doğrudan ya da dolaylı âyetler, bilgiler içermektedir. Dolayısıyla yukarıdaki anlayış, uygulama ve yapılanma farklılıkları çağlara, kültürlere, coğrafi bölgelere göre, özellikle de dini anlama ve yorumla yaklaşımlarına göre değişebilir. Bunları tespit etmenin önemli yollarından biri Kur'ân tefsirlerini analiz etmek olabilir.İmam Mâturîdî İslam din anlayış ve yorumunda akılcı yaklaşımın öncülerindendir. O, akılcı bir İslam âlimi olarak Kur'ân tefsiri yazmıştır.Bu araştırmada Ebu Mansur el-Mâturîdî'nin eğitime ait görüşleri tefsiri Tevîlâtu'l-Kur'ân'dan ortaya çıkarılmış ve değerlendirilmiştir. Ayrıca diğer önemli eseri Kitâbu't-Tevhîd de incelenmiştir.Araştırmamız giriş ve gelişme hariç üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın amacı, önemi, yöntemi, soruları, kapsam ve sınırlılıkları incelenmiştir.Birinci bölümde Kur'ân'da eğitimle ilişkilendirilen âyetlerin değerlendirilmesine yer verilmiştir. İkinci bölümde Mâturîdî'de eğitimle ilişkilendirilen kavramlar incelenmiştir.Üçüncü bölümde ise Mâturîdî'nin tefsirinde eğitimle alakalı yorumları eğitim ve din eğitim açısından değerlendirilmiştir.Sonuç bölümünde özellikle ikinci ve üçüncü bölümdeki değerlendirilmelere yer verilmiştir. Sacred texts are the main sources of religions. All things related to religion, in all religions, is associated primarily with the sacred texts. Education and religious education has historically been under the influence of this relationship. Approaches to the sacred texts, such as rational approach, transfer approach, the mystical approach to understand and interpret the verses in differently.Qur?an also as a sacred book, directly or indirectly with the verses, contains information about education and religious education. Therefore, the above understanding, implementation and structuring differences in ages, cultures, geographic regions, according to their particular approach to religious understanding and different interpreting. One of the important ways of determining these differences to analyze and interpret the Qur'an.Mâturîdî is among the pioneers in rational approach to understanding and interpretation of Islam. He, as a rational an Islamic scholar, wrote an exegesis of the Qu?ran.In this study, the opinions of Abu Mansur al-Mâturîdî about education is revealed from Tevîlâtu'l-Qur'an and evaluated. In addition, other important book for Mâturîdî, Kitabu't Tawhid, is also examined.Our research, without entry and conclusion, consists of three parts. In the introduction of the research purpose, importance, methods, questions, scope and limitations were examined.In the first part, which Quranic verses are associated with islamic education have been identified.In the second part, Mâturîdî's concepts in knowledge and educations is described.In the third chapter, Mâturîdî's comments have been evaluated in terms of education and religious education. This assessment is being made and grouped under these headings; responsibility, power and possibility of education. The conclusion section consists the results of this study. 120

Uluslararası Büyük Türk Bilgini Maturidi ve Maturidilik Sempozyumu

Tez, bir giriş, üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Hanefilik, Mâturîdîlik, mâturîdiliğin oluşum ve gelişim sürecinden bahsedilmektedir. Mâturîdiliğin Mâveraunnehir bölgesinde nasıl yayıldığı, Türklerin müslüman olmakla beraber neden Hanefi-Mâturidi ekole uydukları konusu işlenmektedir. Giriş bölümünün ikinci kısmı ise Kelam-Usulu'l-Fıkh ilişkisi üzerine kurulmuştur. Bu kısımda her iki ilim dalının bir birleri ile olan ilişkisi tüm ayrıntılarıyla sunulmaya çalışılmıştır. Giriş bölümünün son kısmında Mahmud b. Zeyd el-Lâmişî tanıtılmaktadır.İlk bölüm olan ?İlahiyat?, varlık, bilgi ile zât ve sıfatlar kısımlarıyla başlar. Çalışma sadece Lâmişî merkezinde meseleye bakmaz, onu anlatırken aynı zamanda tartıştığı konuyla ilgili detaylı bilgiler vermektedir. Varlık konusu da bunlardan ilkidir. İkinci kısım olan bilgi de ise Lâmişi'nin bilgi anlayışı ile ilgili ayrıntılılar verilmekte, onun görüşleri diğer âlimlerin anlayışlarıyla kıyaslanmaktadır. İlk bölümün son kısmı olan zât ve sıfatlar kısmında, Allah'ın zâtı ve sıfatları ile ilgili tartışılan kelam problemleri genişçe işlenmiştir. İkinci bölüm olan ?Nübüvvet ve Mead? da ise, nübüvvet ait konuların işlendiği birinci kısım ve ahiretle ilgili konuların işlendiği ikinci kısım olmak üzere ikiye ayrılır. İlk kısımda nübüvvetin imkânı, ispatı ve gerekliliği konularını yanında, mucize, imamet gibi meseleler işlenmiştir. İkinci kısımda ise ahiretle ilgili konular ele alınmış olup, ecel başta olmak üzere kabir hayatı, şefaat, Allah'ın ahirette görülmesi konuları değerlendirilmiştir.Üçüncü ve son bölümü ?Tanrı-İnsan İlişkisi? adını taşır. Bu bölüm insan fiilleri ve iman adı altında iki kısma ayrılmıştır. İlk kısmında insan fiilleri konusu işlenmekte olup, fiillerin yaratılması, istitaa, tekvin-mükevven ayrımı, gibi konular değerlendirilmiştir. Bu bölümün ikinci kısmında ise iman konusu ele alınmıştır. İman kavramı, iman-amel ilişkisi, imanın artıp eksilmesi, imanda istisna vb. gibi konular irdelenmiştir. The thesis consists of an introduction and three chapters. In the introduction part Hanefite, Maturidism, formation and development process of Maturidism are dealt with. Moreover, the issue of spread of Maturidism in Mawaraunnahr region and Turks? preference the sect of Hanefite-Maturidism after they became muslims are studied in this part. The second part of introduction is assigned for explanation of relation between Kalam and the principles of Islamic jurisprudence (usul al-fıqh). In the last part of introduction, Mahmoud b. Zayd al-Lamishi is intoduced.The first chapter, ?ilahiyat (divinity)?, starts with being, knowledge, essence and attributes. In this chapter, the argumentations about these topics are studied, Lamishi?s view about those issues is compared with other theologians?. In addition, Kalami problems of these topics are scrutinized widely. In the thesis, these topics are not discussed only according to the opinions of al-Lamishi but also to the opinions of other theologians and are dealt with in detail.The second chapter has two parts consisting respectively the topics about ?prophecy? and ?doomsday afterworld?. In the first part, possibility, confirmation and necessity of prophecy and the issues like miracle and imamate are studied. In the second part, some topics related to eschatology are dealt with and the subjects like time of death (acal), intercession (shafaah), sensible vision (ruyat Allah) are evaluated.The third and last chapter is about ?relation between god and human?. In the first part of the chapter human acts and in the second part, belief are dealt with. The philosophical and conceptional dimensions of these subjects are examined. 277

Tez, bir giris ve iki bölümden olusmaktadır. Giriste, Mutezile ve Mâturidilikmezhebinin metot ve içerik yönünden benzestigi ve ayrıstıgı noktalara deginmekle birlikte,Mâturidi ve Kâ'bi hakkındaki bilgilerin, onların arasındaki bilimsel ve ideolojik iliskilerindegerlendirilmesi yapılmaktadır.?Allah Anlayısı? adlı I. Bölümde Mâturidi'nin Mutezile ve Ka'bi'yi elestirdigiAllah'ın Varlıgı ve Birligi, Zat-Sıfat iliskisi, Allah'ın Kelamı, ilahi Fiillerin ihtiyariligi,Allah'a Mekan isnadı, Allah'ın Görülmesi gibi konular degerlendirilmektedir.?insan Anlayısı? adlı II. Bölümde ise yine Mâturidi'nin Mutezile ve özellikle Ka'bi'yiinsanın iradesi ve fiilleri, Teklif, Rızık, Kaza ve Kader, Ecel, Büyük Günah gibikonulardaki elestirileri incelenmistir.Mâturidi, kendi vatandası olan Ka'bi'yi ve onun mensubu oldugu Mutezile mezhebinieserlerinde ön plana almasını, daha dogrusu bazı yerlerde ideolojik davranmasını ve bazıyerlerde de kavram kargasalarına girismesini göz önünde bulundurursak, Mâturidi'ninyasadıgı dönemde Mâveraünnehir bölgesinde de Mutezile mezhebinin etkili olduguanlasılmaktadır. Musahanov, Yuldus, al-Mâturidî?s Criticism of al-Mutazila (With reference to Abûal-Qâsim al-Balkhî ), Ph.D., Advisor: Prof. Ahmet Akbulut,, I+177 pp.The thesis consists of an introduction and two chapters. In the introduction, whilethe similar and different points in terms of methodology and contents between al-Mutazilaand Maturidism are dealt with, the information about al-Maturidi and al-Kabi, thescientific and ideological relationships between them are considered.In the first chapter entitled ?His Understanding of God?, such the subjects, inwhich al-Maturidi criticized al-Mutazila and al-Kabi, as Existence and Unity of God,Entity-Attribute relationship, Word of God, Voluntariness of Divine Actions, Attribution ofPlace to God and Vision of God are examined.In the Second Chapter entitled ?His Understanding of Man?, al-Maturidi?scriticisms towards al-Mutazila and al-Kabi concerning the will and acts of man, Taklîf,Rizq, Qadâ, Qadar, Ajal, and Grave Sin are studied.Given the fact that al-Maturidi focused in his works on al-Kabi and al-Mutazila, inother words, his adopting an ideological attitude and misconception in some places, itseems that in his time al-Mutazile had a considerable influence in Transoxiana 179

Mercânî, XIX. yüzyılda Kazan'da yaşamış (1818-1889) ve özellikle kelâm, İslâm hukuku, tarih ve biyografi gibi ilim dallarında ses getiren önemli eserlere imza atmıştır.Öğrenimini devrinin önemli ilim merkezlerinden olan Buhara ve Semerkant'ta tamamlayan Mercânî bütün hayatı boyunca araştırma, eğitim-öğretim ve telif faaliyetlerine devam etmiştir.Kazan'daki müsteşriklerle diyalog halinde bulunmuş, Rusya ve Avrupa'daki ilmî ve diğer alanlarda meydana gelen gelişmeleri yakından takip etmiştir. Kısa süreli de olsa İstanbul ve Mısır'da önemli temaslarda bulunmuş buralardaki genel durumdan haberdar olmuştur.Rusya müslümanları arasında XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren daha belirgin hale gelen ve Cedîdcilik olarak isimlendirilen, din, eğitim ve kültür alanlarındaki yenileşme hareketinin öncülerinden biri olarak kabul edilmiştir.Mercânî'nin, İslâm inanç esaslarını özetlemesiyle meşhur Nesefî Akâidi gibi bir eseri şerhetmesi onun bu alanda hemen her konuyla ilgili görüşleri hakkında bilgi sahibi olmamıza imkân sağlamıştır.Mercânî Akâid ve Kelâm'ı birbirinden ayrı değerlendirmiştir. Kelâmî meselelerin inançla ilgili konuların arasına sokulmasına karşı çıkmıştır.Kendisi Hanefî-Matüridî bir çizgide olan Mercânî, i'tikâdî konuları açıklarken filozofların ve diğer mezheplerin görüşlerine de yer vermiştir.Filozofların bazı fikirlerinin yanlış anlaşıldığını belirtmiştir. Özellikle Eş'arî mezhebine ciddî tenkidlerde bulunmuştur. Shihab al-Din al-Marjani (1818-1889) was a prolific scholar who lived in Kazan and wrote important works in different fields like Kalam (Islamic Theology), Islamic Law, history, and biography. He completed his education in Bukhara and Samarkand, important academic centers of the time. He spent his entire life with scholarly pursuits.Marjani was in contact with the Orientalists in Kazan and followed the developments and studies in different fields in Russia and Europe. He made short but important visits in Istanbul and Egypt, and had a general information about the situation there.Marjani was one of the pioneers of Jadidism, the reformist movement on religion, education and culture which became more widespread among the Russian Muslims during the second half of the 19th century. His commentary on the Nasafi?s Aqaid, enables us to learn us about Marjani?s views in almost every issue in this field. Marjani evaluated the study of Articles of Faith (Aqaid) and study of Theology (Kalam) seperately. He objected the matters of Theology to be considered among the topics related to the Articles of Faith.A follower of the Hanafi school, Marjani also related the views of other schools and philosophers as he explained the matters on the Articles of Faith. He asserted that some ideas of philosophers were misunderstood and made serious criticisms about the Ash?ariyyah school. 111

Kadızâde Ahmed Şemseddin Efendi (1522-1580) Osmanlı Devletinin 17. şeyhülislâmıdır. Yaşadığı yıllar Osmanlı yükselme devrinin son zamanlarına rastlar. Üç farklı hükümdarın saltanatına şahitlik eden Kadızâde, devlete ait pek çok işte son derece önemli vazifeler üstlenmiştir. Bir Mâtürîdî âlimi olan Kadızâde, bu mezhebin görüşlerini benimsemekle birlikte kendi devrinin güçlü anlayışı olan Eş'arîlik çizgisiyle de uzlaşmayı sağlayacak bir ara yöntem takip etmiştir. Daha çok fıkıh sahasında çalışmalarını yoğunlaştıran Kadızâde farklı ilim dallarında da eserler vermiş velûd bir din bilginidir. Mevcut eserlerinden hareketle i'tikâdî görüşlerini öğrenebildiğimiz Kadızâde Ahmed Şemseddin Efendi'nin kelâm sahasında kaleme aldığı hâşiye ve ta'lik türündeki eserlerinin bugüne taşınamamış olması, onun kelâmî yöntemini tesbitte yeterli bilgiden mahrum olmamıza sebep olmuştur. Kadızâde Ahmed Şemseddin Efendi (1522-1580) was the 17th Ottoman Sheikhulislam. The period he lived was the final days of the rise of the Ottoman state. Kadızâde served during the reign of three different sultans and made important decisions. Focused mostly on Islamic jurisprudence, Kadızâde was a very prolific scholar who wrote works in different branches of Islamic studies. The fact that most of his works on Kalam has not reached our time deprives us from a very valuable source for studying his method in this field. Although Kadızâde adopted the views of Maturidi school of thought, he follows an intermediary method to maintain reconciliation with the Ash?ari school of thought, which was influential at his time. 128

İslam kültür tarihinde tartısılan birçok sorun vardır. Bu sorunlardan biri deyönetim siyaset sorunudur. Hz. Peygamber'in efatından hemen sonra baslayıpgünümüze kadar Müslümanları en fazla mesgul eden, Müslüman toplumunfırkalara bölünmesine neden olan en önemli ve ilk sorun olmasına rağmen, teorikolarak İslam düsüncesinin belki de en son ele aldığı bir sorundur. Hatta ?mamMaturidi Kelam ilminin sistematiğine aykırı olarak o konuyu hiç Kitabu't-Tevhidine bile almamıstır.?mam Maturidi tefsirinde siyasi kavramlara ve siyasetle ilgili ayetlereneredeyse temamen dini anlamlar yüklemistir. Sadece yer yer diğer din vemezheplerin görüslerini serdederek onlara gereken cevapları vermektedir.Maturidi kendi düsünce sistemini dini argümanlar üzerine bina etmistir. Zamanzaman diğer alimler tarafından siyasi anlamlar yüklenilen kavram ve ayetlere dahaçok dini anlamlar yüklemektedir. İslam dininin temel kriterleri konusundasiyasetin ve politikanın izafi, günübirlik, değisken ve insan tecrübesine bırakılanölçülerine tabi kalmadan bir takım değerlendirmeler yapmıstır. There are many problems discussed in the history of Islamic culture.One of these problems is government and politics. Although it started just afterthe death of the Prophete and remained to be the most challenging problemresulted in conflicts among the Muslim community , the case of government andpolitics was taken into account as a last problem. Even ?mam Maturidi, contraryto the systematics of theology, didn?t included the case in his book namedKitabu?t Tevhid.In his interpretation, ?mam Maturidi almost gave religious meanings tothe political concepts and verses related to the politics. He occasionally quotedsome other religions? and sects? views and answers them only. Maturidi is areligious scholar who based his thought system on religious arguments. Hesometimes gives religious meanings to the political concepts and verses which areunderstood politically by other scholars. He draws some conclusions offundamental criteria of Islam, without reference to the fact that these conceptsare subject to relative, variable, and that temporary assesments and to a certainextent they were left to the human experience 100

İslam ilimlerinin en önemli disiplinlerinden birisi Kelam'dır. Kelam ilmi,Allah'ın varlıgından ve birliginden, baslangıç ve son olarak bahseden bir ilim olaraktanımlanır. Aynı zamanda kelam, slam'ın inanç ve itikat konularını savunma veispat etme anlamında çok önemli bir ilimdir.Kelam tarihinin en önemli sahsiyetlerinden birisi de bir Türk bilgini olan EbûMansur el-Mâtürîdî'dir. Mâtürîdî, kendine has yöntemleri ile kelam sahasında dinibir otorite olarak kabul edilir.Biz bu tezimizde, Ebû Mansur el-Mâtürîdî'nin hayatı, kelami metodu veeserleri hakkında bilgi vermenin yanında, onun heretik akımlara yönelttigielestirilerden de bahsedecegiz. Bu baglamda, ?Zındık?, ?lhad? ve ?Dehri?kavramları hakkında bilgi verilecektir. Aynı zamanda Ebû Mansur el-Mâtürîdî'ninelestirdigi akımlar olan Senevîlik, Mecûsîlik, Merkayuniyye, Deysâniyye,Menâniyye, Sofistler, Sümeniyye, Tabiatçılar (Tabiîyyûn) ve nübüvveti inkar edenEbû sa el-Verrâk ve görüsleri hakkında bilgi verilecektir. One of the most important disciplines of slamic Science is ?Kelam?. KelamScience which mentiened the existance and uniqueness of Allah (God) as thebeginning and the final (end). At the same time, Kelam Science is so important onthe point of defending and proving the slamic belief and creed.One of the most important personages of Kelam History is a Turkish ScientistEbû Mansur el-Mâtürîdî, with his own methods, is accepted as a religious authorityat the field of Kelam.n his study (thesis), we are going to give information about Ebû Mansur el-Mâtürîdî?s life, his Kelam method, and his works; besides mentioning his critiquestowords to heretic movements. n this respect, some imformation is going to be givenabout the concepts of ?Zindik?, ?lhad? and ?Dehri?.At the some time some infomation is going to be given about the movementscriticized by Mâtürîdî, such as Senevîlik, Mecûsîlik, Merkayuniyye, Deysâniyye,Menâniyye, Sofistler, Sümeniyye, Tabiatçılar (Tabiîyyûn) and Ebû sa el-Verrâkwho denied the nübüvvet and we are going to highlight their point of wiew. 167

İmam Mâturûdi'nin gerek hayatı gerekse ailesi hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Tarihçiler onun Türk olduğunu söylemelerinin yanında nesebinin Ebu Eyyüb Halid b. Zeyd el-Ensari'ye dayandığını beyan edenler de olmuştur. Doğum tarihi kesin bilinmemekle beraber 238/852 yılında, Semerkant'ta doğmuş ve yine aynı şehir de 333/944 yılında vefat etmiştir. Mâturidi bilgisini Ebu Hanife'ye kadar varan alimlerden almıştır. Günümüze kadar gelen eserlerinin başında Kitâbu't-Tevhid ve Te'vilatu'l-Kur'an gelmektedir. Allah Teâlâ peygamberler göndermese bile insanlara verdiği akıl nimeti karşılığında onları cezalandırabilirdi. Çünkü O, aklı tefekkür yoluyla yüce bir yaratıcı anlayışına ulaşabilecek kapasitede yaratmıştır. Fakat Allah hem lütfü gereği hem de insanların bahane ileri sürmelerini ortadan kaldırmak için peygamberler de göndermiştir. Son olarak mam Mâturidi, akılla naklû bağdaştırmayı başaran, slam akidesi ve Kelâmı üzerinde Ehl-i Sünnetin aklû düşüncesini temsil eden, tüm hayatını Ehl-i Sünnet akidesini savunmaya ve mam-ı Azam Ebu Hanife'nin koyduğu esasları sistemleştirmeye harcayan büyük bir imamdır., We do not have a certain knowledge about the life of mam Maturidi and his family. Soma historiographers enunciated that he is originally Turk and his lineage back to Ebû Eyyûb Halid b. Zeyd el-Ensarû. His date of birth is not known exactly, but he borned at 238/852 in Semerkant and also died at 333/944 at the same city. Maturidi took his knowledge from the scholars (ulama) that reach their knowledge to Ebu Hanife. His consequantial works that reach today are Kitabu?t- Tavhid and Ta?vilatu?l-Qur?an. Even Allah did not send prophets, with the boon of mind that he gave to people, he could punish them against of it. Because he created the brain at a capacity that could understand a great creator. But Allah, with his condescension, to disposal the people?s feign, he send prophets. As a conclusion, Imam Maturidi succeed to harmonize mind with communicatied knowledges, he is symbolized as the think of mind of Ehli Sunnah about the belief of Islam and Kelâm (Logos) and he expended to systematize the principles of Imam Azam Ebu Hanife.

TEZ5941 Tez (Yüksek Lisans) -- Çukurova Üniversitesi, Adana, 2006. Kaynakça (s.110-116) var. vii, 117 s. ; 29 cm. This study aims to design the divinity imagination of the great scholar Abu Mansur al- Maturidi and compares him with other theologians for the purpose of bringing to light his original opinions. Essentially, Islam's divinity imagination has been desinged by the Holly Koran, also it has been declared the existence of Allah, His oneness and attributes enough. However, some discussions have arisen from the meaning problems of the religious language, socio-cultural environments foreign religions and philosophical schools. Some of these discussions have been made among theologians and some of them with foreign religions and cultures. So, it has been needed to defend the faith of Allah which is centrally Koran and Sunnah. In this environment, we meet Abu Mansur al-Maturidi who has lived in 10th century. He tries to design the fundamentals of Islamic faith, also prove and defend them. Maturidi has shaped the divinity imagination by direction of his epistemology, so, he has based it on the intellect, senses and information. According to scolar, the senses give us some certainly knowledge and the information which is alone or widespread too. As for intellect, we can control our sensorial and informative knowledge by it. Here by Maturidi proofs the existence of Allah with cosmological and theological arguments. He doesn't classify the detailed divine attributes but accepts them befitting Allah's dignity. As well, he says that he accepts the divine attributes are ancient and extant with Allah. The scolar separates from anthropomorphists because of their bodily and similitude believing. He also separates from Mu'tezilah because of their isolationist attitudes. Finally, he different thinks Ash'ariyah about creativity and acting attributes. According to Maturidi all attributes are ancient and extant with Allah. Bu çalışma büyük kelâm bilgini Ebû Mansûr el-Mâturidî'nin ulûhiyyet anlayışını belirlemeye ve diğer kelâmcılarla kıyaslayarak kendine özgü yönlerini ortaya çıkarmaya çalışmaktadır. Esasen İslam dininin uluhiyyet anlayışı Kur'ân'da açıklanmış; Allah'ın varlığı, birliği, sahip olduğu sıfatları hakkında yeterince açıklama yapılmıştır. Ne var ki, gerek din dilinden kaynaklanan anlama sorunları, gerekse sosyo-kültürel koşullar ile yabancı din ve felsefî akımların etkisiyle bazı tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu tartışmaların bir kısmı kelamcıların kendi aralarında geçerken bir kısmı da yabancı din ve kültürlerle yapılmış; Kur'ân ve sünnet merkezli Allah inancının savunulması ihtiyacı doğmuştur. Böyle bir ortamda 10. Yüzyılda yaşayan Ebû Mansûr el-Mâturidî de İslam inanç esaslarını belirlemeye, ispat etmeye ve savunmaya çalışan bir din ve kelâm bilgini olarak karşımıza çıkmaktadır. Mâturidî, uluhiyyet anlayışını kendi bilgi sistemi doğrultusunda şekillendirmekte; aklı, duyuları ve nakli esas almaktadır. Düşünüre göre duyular bize şüphe duymayacağımız bazı bilgiler verdiği gibi, gerek mütevatir gerekse âhad olsun haber de bize bir takım zorunlu bilgiler verir. Akla gelince, duyu ve haber yoluyla elde ettiğimiz bilgilerin doğruluğunu ancak onun aracılığıyla kontrol edebiliriz. Buradan hareketle Mâturidî Allah'ın varlığını kozmolojik ve teleolojik delillerle ispatlar. Ayrıntılı bir sıfat tasnifine gitmeksizin Allah 'ın şanına yaraşır biçimde pek çok sıfatı kabul eder ve bunların hepsinin ezelî, Allah'ın zatıyla kâim sıfatlar olduğunu söyler. Düşünür, uluhiyyet anlayışında tenzihe verdiği büyük önem sebebiyle teşbihî /tecsimî yapıdaki mezhep ve fırkalardan; mâna sıfatları Allah'a vermemeleri nedeniyle Mu'tezile'den, tekvînin ve fiilî sıfatların hâdis oluşunu kabul etmeleri nedeniyle de Eş'ariler'den ayrılır. Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No