Search

Anahtar Kelimeler: Din Psikolojisi, Gençlik, Tanrı tasavvuru, Benlik saygısı, İzzet-i Nefs ÖZETGENÇLERDE BENLİK SAYGISI VE TANRI TASAVVURUBu çalışmanın amacı gençlerde benlik saygısı ile tanrı tasavvuru arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bu amaçla İstanbul, Trabzon ve Isparta’dan tesadüfî örneklem metoduyla seçilmiş, 13-20 yaş arası, 261 gençten müteşekkil bir gruba Kişisel Bilgi Formu, Tanrı Tasavvuru Ölçeği ve Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği’nden oluşan anket formu uygulanmıştır.Araştırmadan elde edilen bulgulara göre araştırmanın örneklemini oluşturan ergenlik dönemindeki bireylerin tanrı tasavvuru boyutları ile benlik saygısı alt ölçeklerdeki düzeyleri arasında bir takım ilişki ve cinsiyet, yaş, sosyal çevre, öğrenim durumu gibi sosyo-demografik değişkenler ile aralarında anlamlılık seviyesine ulaşan farklılıkların var olduğu tespit edilmiştir.Çalışmanın sonucunda ebeveynlerin, gençlerin tanrı tasavvurları ve benlik saygıları üzerindeki etkileri oldukça dikkat çekmiş, gençlerin tanrı tasavvurlarının daha ziyade pozitif bir tutumda olduğu ve benlik saygılarının genel itibari ile yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Bunun yanında gençlerin dinî bilgi düzeyleri ve öznel dindarlık algıları ile tanrı tasavvuru boyutları ve benlik saygısı alt ölçekleri arasında ilişkilere rastlanmıştır.Keywords: Religious Psychology, Adolescence, God Representation, Self Esteem, Self Respect ABSTRACTSELF ESTEEM AND GOD REPRESENTATİON İN ADOLESCENCEThis study aims to explaine the relation between self esteem and god respresentation of adolescence. For this reason, 261 young person, between 13-20 years old, have been employed a poll on Personel Data Form, God Representation Scale and Rosenberg Self- Respect Scale.According to the findings of this study, there are different relations among the God representation dimensions with self esteem and other levels at subscales of the adolescence constituting the sampling of the study and it has been established that there are differences, relations and interactions at meaningfulness degree among socio-demographic variants like gender, age, social surroundings, educational backround.At the end of the study it has generated that, remarkably, the effects of parents on the adolescence’s god representation and self esteem, the God representation of youngs are more positive and self esteem levels are high in generally. On the other hand, there is a correlation between religious knowledge levels and personel religiousness perceptions with God representation dimensions and self esteem subscales.

Tarihi devirlerden bizlere miras kalan en büyük uygarlıklardan birisi hiç kuşku yok ki Eski Mısır Uygarlığıdır. M.Ö. 3100 yıllarına dayanan bu köklü uygarlık sadece eski olduğu için değil, neredeyse otuzdan fazla hanedanlık sayısı ve asırları içine alan sürekliliği ile de ilgileri üzerine çekmektedir. Eski Mısır Uygarlığı, ?Tanrı ve Öte Dünya İnancı?nı odak noktasına almış dini bir yapı sergilemektedir. Tam bir politeizm diyemeyeceğimiz, bazen de monoteist ya da henoteist karaktere bürünen tanrı anlayışı sayesinde Mısırda geniş bir tanrılar panteonu oluşmuştur. Mısırlı birey, bazıları genel bazıları yerel olan bu ilahlara daima saygı duymuş, onlara karşı sonsuz bir inanç beslemiş ve bu inancı, öte dünyada var oluşun ve tanrılaşmanın mertebesi olarak görmüştür. Tanrılar mahkemesinde kendisini bekleyen yargılamaya karşı dünyada ?Maat?ın yani yasa ve düzenin ilkelerine uyması gerektiğini bilmiş, yargılanmayı ise; gerekli dualar okunduğu, muskalar taşındığı, sihirli sözler söylendiği ve elbette ki mezara Ölüler Kitabı konduğu takdirde pek de korkulacak bir hadise olarak görmemiştir. Bu ritüeller yerine geldikten sonra Mısırlı zaten ?Duat? alemine yani alt dünyaya ait olacak, cennetin sınırsız tarlalarında gezinecek ve geceleri Ra'nın kayığını izleyerek zevk ve neşe duyacaktır. Dünyada bıraktığı evladı, dostu vb. ise onun mezarına yiyecek, içecek koymayı ihmal etmeyip ismini hep söylenir kılacağı için ölü ne yemek sıkıntısı çekecek ne de öte dünyada muzdarip olacaktır. Öte dünya, gereken ?Olumsuz İtiraf?lar yapılıp, tanrıların adı bilindikten sonra, mutlular diyarından başka bir şey değildir. Bunları yapmayanlar ise cehennemin kaynayan kazanlarına atılır ki, bu bir Mısırlı için düşünülecek en kötü sondur.Anahtar Kelimeler: Eski Mısır, Tanrı, Öte Dünya, Politeizm, Panteon, Tanrılar Mahkemesi, Maat, Ölüler Kitabı, Duat, Olumsuz İtiraf, Firavun One of the most significant civilizations that history has bequested to us, undoubtedly, is the Ancient Egyptian Civilization. This rooted civilization which dates back to 3100 B.C. stands out not only due to its antiquity, but also due to its more than thirty dynasties as well as its centuries-long persistance. The Ancient Egyptian Civilization presents a religios structure that places the belief of ?God and the Hereafter? at its focus. A wide pantheon of gods has emerged in Egypt as a result of its conception of god that is not exactly a polytheism, neither monotheism, nor henotheism. The Egyptian individual has always given respect to these gods?some of which were general and some local?, has developed absolute belief for them, and has interpreted this belief as the herald of existance in the afterlife, and to becoming god. The Egyptian had known that in order to prepare for the judgement that awaits him at the court of gods, he had to obey the rules of ?Ma'at?, i.e. of law and order; and has seen judgement as an event that is worth no worries as long as the necessary prayers are read, charms are made, magic words are said, and of course the Book of the Dead is placed in the tomb. When these rituals are complete, the Egyptian will belong to the world of ?Duat?, i.e. the underworld, will walk through the endless fields of heaven, and will feel pleasure and joy as he watches the boat of Ra by night. Also because his children, friends, etc. would bring food, drinks, and thus make his name remembered, the dead will feel neither hunger, nor suffering in the afterlife. As long as the ?Negative Confessions? are made, and the names of gods are known, the afterlife would be nothing but a land of the merry. Those who do not, however, will be thrown into the boiling caldrons of hell, which is the worst possible end for an Egyptian.Key Words: Ancient Egypt, god, afterlife, polytheism, pantheon, court of gods, Ma'at, Duat, Negative Confession 132

Aristoteles evrendeki varlıkları, madde ve form ile kuvve ve fiil ilişkisine bağlı olarak açıklamakla, varlık anlayışının çıkış noktası olarak gerçeklikler dünyasını belirlemiştir. Platon gibi idealar dünyası oluşturma gayretine hiç girmemiştir. O, realist bir tavır takınarak varlığı açıklamaya çalışmıştır. O, felsefi sistemini birbirlerine bağımlı olan görünür gerçeklikler üzerine kurmuştur. O, hareket, değişim, oluş ve bozuluş gibi olayları; maddenin sahip olduğu form ve fiil haliyle açıklamıştır. Aristoteles'in teolojisinin oluşmasında, görünür evrenden seçtiği Tanrı'yla ilişkili kavramların önemi büyüktür. Ona göre evrendeki tüm varlıklar belli bir amaç taşırlar. Bu amacı gerçekleştirmek için çaba harcarlar. Maddenin, form kazanma arzusuna sahip olması, saf form olan Tanrı'ya yönelmesi bu gayeliliğe bağlıdır. En altta, gerçekliği olmayan saf madde, en üstte Tanrı bulunur. Aristoteles'in Tanrı'sı evrenin dışındadır. Tanrı aynı zamanda bütün varlıkların gaye nedenidir. Aristoteles'in bu gayeci anlayışı, monoteist dinlerin Tanrı anlayışına en çok yaklaştığı noktadır. Bu yüzden olsa gerek hem İslam felsefesinde hem de Batı felsefesinde etkisi asırlarca sürmüştür. Onun Tanrı'sı ilk hareket ettiricidir. İlk neden ve son nedendir. Tanrı'nın evrene müdahalesi söz konusu değildir. Maddi unsurlarla ilgilenmesi Tanrı'nın mükemmelliğine zarar verir. Tanrı mükemmeldir, birdir, saf formdur, saf fiildir ve düşüncenin düşüncesidir. Bu yüzden onun Tanrı'sı hayattır, mutluluktur ve Tanrı en yüksek iyiliktir.Anahtar SözcüklerAristotelesMetafizikTanrıVarlıkTözOluşFormNeden Aristotle establishes the world of realia as the point of origin of his understanding of existence by explaining the existence in the universe according to the relation of material and form with force and action. He never tries to form a world of idea, unlike Platon. He tries to explain existence in a realistic manner. He establishes his philosophic system on visible realia that are related with each other. He explains the events such as motion, change, genesis and corruption with the form and action that material has. The concepts that he chooses from the visible universe related to the God have a great importance in the composition of Aristotle?s teology. Accordig to him,each existance in the universe has a certain aim and endavours to realize this aim. The desire of the material about having a form and leading itself to the God, which is the pureform, are related to having this aim. The unreal pure material takes part at the bottom and the God at the top. The God of Aristotle is out of the universe. The God, by the way, is the reason of aim of all existence. This understandig of his is the point that it has in common at most with the understanding of God of monotheist religions. Most probabbly because of this reason, its effect lasted for centuries in both Islamic and Western philosophy. His God is the first one that let it start. It is the first and the last reason. There isn?t any interference of the God to the universe. Being interested in materialistic factors damages the God?s perfection. The God is perfect, unique, pure form, pure action and the thought of thought. Because of this, his God means life, happiness and the God is the highest favour.Key WordsAristotleMetaphysicsGodExistenceSubstanceGenesisFormCause 118

17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan Aydınlanma Felsefesi, 18. asırda, daha etkili olmuştur. Bundan dolayı bu asra Aydınlanma denilmiştir. Doğal din anlayışını incelediğimiz Rousseau, bu düşünce sisteminin temsilcilerindendir.Bu dönemde yer alan düşünürler, insan yaşamında aklı yegane rehber edinmişlerdir. Tanrı'yı ?hareket etmeyen hareket ettirici? şeklinde tanımlayan deizm, akılcı bir anlayışla geliştirilmiş ve Aydınlanma düşüncesi içerisinde yer almış tanrı tasavvurlarındandır. Deizmi doğal din kavramıyla anmak da mümkündür.Rousseau benimsediği doğal din düşüncesi sayesinde önceki deistlerden farklı olarak aklın yanında duygulara yönelmiştir. O, fikir dünyasında bazı kavramları sorgulayarak dönemin Hıristiyanlığına birçok eleştiri getirmiştir. The Enlightenment Philosophy, beginning from the second half of the seventeenth century, has been much effective in the eighteenth century. Because of this, this century is called as Enlightenment. Rousseau, whom we examine the natural understanding of the religion is among the representatives of this thought system.The thinkers holding a place in this century regarded the reason as a unique guide in the lifes of human beings. Deism, which defines God ?omniscient authorizer without transaction?, is developed with the understanding of the rationalist view and is among the God conception within the idea of Enlightenment thought. It is also possible to remember Deism with the concept of natural understanding of the religion.Thanks to Rousseau?s embodying natural understanding of the religion, he tends to the senses as well as the reason different from the other deists. By questioning some concepts in the world of idea, he brings a lot of criticism in Christianity of that period. 84

Mısırlıların elinde ampirik bir bilim olarak doğan matematik Eukleides tarafından aksiyomlar üzerinde yükselen dedüktif bilim olarak kuruldu. Aksiyomlar matematiğin temellerini oluşturur İki binyıldan fazla bir süre tartışmasız bir şekilde otoritesini kabul ettiren Eukleides geometrisi 18. yy.da Kant tarafından yeni bir anlayışla açıklandı. Kant'a gelinceye kadar bir analitik özellik taşıyan matematik, Kantla beraber sentetik özellik kazandı. Kant matematiği sentetik a priori olarak açıklamakla kalmadığı epistemolojisini de bu sentetik a priori kavramının üzerine kurdu. Deneye dayanmayan ancak varlığını deney dünyasında kanıtlayabilen yargı anlamına gelen sentetik a priori teorik akıl eleştirisi boyunca aklanmaya çalışılan kavramdır. Felsefesini sentetik a priori kavramı üzerine kuran Kant, bilgiye ait olan her şeyi bu kavrama göre düzenledi. Sentetik kavramına uyan konular bilgiye konu olabilirken sentetik kavramı dışında kalan konular insanın bilebileceği şeylerin dışında kaldı.Sentetik a priori kavramı yanında bir takım kavramlar daha kullanan Kant'a göre bu kavramlar bilgiye konu şeylerin belirlenmesinde önemli bir görev üstlenirler. Bu kavramlar, algı, deneyim, bilgi aşamalarını izleyen bilgi nesnesinin ortaya konulmasında ve sentetik a priorinin belirginleştirilmesinde rol üstlenirler. a priori sezgi formları olan uzay ve zaman, kategoriler, fenomen- numen, şemalar ve ideler bu temel kavramlardandır.Tanrı kavramı Kant felsefesinde epistemolojinin doğal bir sonucu ve ahlak düşüncesinin bir postulatı olarak gündeme gelmektedir. Zira Kant bilmeye konu olarak matematik ve fizik dışında metafiziğin konularının da bilgi nesnesi olup olmadığını araştırır. Metafiziği bilim olarak kurmayı deneyen Kant bunun olanaksız olduğunu gösterip aynı zamanda onun konularının da bilgi nesnesi olmanın ötesinde olduğunu ortaya koyar.Tanrı kavramı konusunda teorik akıl açısından bilinemezci bir tavır takınan Kant pratik akıl açısından ahlaki davranışların bir garantörü olarak O'nun varlığını temellendirir. Ahlaki davranışların bir garantörü olarak var olan Tanrı bu yönü ile imanın konusu olmaktadır.Eukleides geometrisi içerisinde barındırdığı güçlüklerin kesin bir tarzda belirginleşip ve sıkı bir eleştiriye tabi tutulması ile asırlardır devam ettirdiği otoritesini 19. yy.da kaybetmiştir. Ortaya konulan yeni geometri anlayışlarının en az Eulkleides'çi geometri kadar geçerli olduğunun ortaya konması ile eski geometrinin mutlakıyetinin yıkımında geri dönülemez bir hal almıştır. Kendi zamanın bilimsel paradigmasına göre bir felsefi sistem olarak kurulan Kant felsefesi 19. yy. da matematikte ve devamında tabiat bilimlerinde meydana gelen bu eleştiriler ve ilerlemelerle temel dayanağını kaybetmiştir. Temelleri sarsılan eleştiri felsefesi trajik bir biçimde kendi yapmak istediği her şeyi kritik ederek gerçeğe ulaşma düşüncesinin kurbanı olmuştur. Günümüzde matematik ve geometri artık Kant'ın iddia ettiği gibi sentetik a priori değil, birincisi analitik ikincisi ampirik bir bilimdir.Tanrı Hakkında teorik akıl açısından bilinemezci bir tavrın aksine günümüz astrofizik ve kuantum fiziği Tanrı'nın hakkında olumlu olarak konuşabilmektedir. Tanrı artık bilimsel çalışmalar ışığında varılan sonuçlar açısından insanoğlunun bilgi alanının bir konusu olabilmektedir. Mathematics, breaking through as an emprical science in the hands of Egyptians, was established on axioms as a deductive science by Eukleides. Axioms provide a basis for Mathematics. Euclidean geometry, which got its mastery accepted by people indisputably for more than two thousand years, was explained with a new perception by Kant in the 18th century. Mathematics, conveying analytical feature before Kant, began to convey synthetical feature. Kant, not only interpreted mathematics as a synthetical a priori, but also established his epistemology on this concept. Sythetical a priori, which means being valid independently of observation, is a concept (which is) tried to be cleared through theoretical criticism of reason. Kant, who established his philosophy on the concept `synthetical a priori?, organized everything related to knowledge according to it. While the subjects in accordance with the concept ` synthetic? could be subject to knowledge, the subjects which are out of synthetic concept were recognized as the knowledge staying out of the things the humanbeings can know.According to Kant, using a set of concepts except of `synthetic a priori?, these concepts have a very crucial role to identify the things subject to knowledge. These concepts take a role in putting forward the object of knowledge following the process of perception, experience and information. Space and time, categories, phenomenon- noumenon, schemas and ides; which are the intution forms of a priori, are some of these main concepts.In the philosophy of Kant, the concept `God? is a natural result of epistemology and a postulate of the thought of morality, because Kant investigates that except of Maths and Physics, the metaphysical subjects are object of knowledge or not. Kant, trying to establish metaphysic as a science, points out that is impossible and the metaphysical subjects are beyond to become the object of knowledge.In respect of the concept `God?, Kant takes an agnostical manner in terms of teorical reason and he takes the existence of God as the guarantee of the moral behaviors in terms of practical reason. The God, existing as a guarentee of the moral behaviours, in this respect becomes the subject of faith.The Euclidean geometry lost its authority (which had been) lasting for centuries, in 19th century after its difficulties became absolute and it was criticized strictly. When the new geometry perceptions were proved to be as valid as Euklidean geometry, it bacame irrevocable. Kant?s philosophy which was established as a philosophycal system according to the scientific paradigmas of his contemparary term, lost its fundamental base in the 19th century as a result of the criticisms and developments in Mathematics and Natural Science. The criticism philosophy tragically became the victim of the thought of finding the fact by criticising everything. Nowadays, Mathematics and geometry aren?t synthetic a priori as Kant claimed, but they are accepted firstly analytical and secondly empiric science.About the `God?, from the point of theorical reason, astrophysics and physics of quantum descibe positively on the contrary of an agnostical manner. The `God? can be the subject of the knowledge field of humanbeings in the light of scientific researches. 85

Farabi İslam düşüncesinin en önemli filozoflarından birisidir. Farabiinin Tanrı konusundaki görüşleride önemlidir. Bu çalışma ile Farabiinin Tanrı anlayışının analizi amaçlanmıştır. Farabi felsefesinin farklılığı açık ve net olmasıdır. O kendinden önceki filozofların bazı görü?lerini benimsemiş bunları kendi kültür çevresinde yeniden yorumlamı?tır. Çalışma 3 bölümden olu?maktadır. Farabinin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra birinci bölümde görü?lerinden etkilendiği filozofların Tanrı anlayı?larına değinilmi?tir. ?kinci bölümde Farabinin Tanrı anlayı?ı incelenerek Tanrının varlığı nitelikleri varlığın kaynağı olması ve varlıkların varlıklarını Tanrıdan nasıl aldıkları konuları araştırılmı?tır. Farabiye göre Tanrının bilgisi aynı zamanda onun yaratması demektir. Bu konuda Farabi alemin birinci aklın kendi kendisini ve Tanrıyı dü?ünmesi neticesinde zorunlu olarak Tanrıdan sudur ettiğini kabul eder. Üçüncü bölümde ise Tanrı ? Evren ili?kisi incelenmi?tir. Bu bölümde Farabiye göre alemin kısımları olan ay üstü dünya ile ay altı dünya ve buralarda bulunan varlıkların açıklaması yapılmaya çalı?ılmı?tır Al ? Farabi is one of the most important philosophers in the Islamic thought. Farabis views about God is important, too. In this study, the analysis of Farabis views on the God is target. The difference of philosophy of Farabi is that is being clear. He adapted some of doctrines of previous philosophers and reconstructed them in a form adaptable to his cultural environment. The study is consists of three parts. After than we have dealt with Farabis life and Works. At the first part; it was talked that philosophers the issue of God that he was influenced of their views. At the second part by studying the views of Farabii on the issue of God, the subjects like Gods exiestence, his qualities, the source of exiestence reality, and how the creatures got their exiestence from God, were searched. According to Farabis got the knowledges of God, at the sometime, it is the meaning of his creation. Farabi thinks that universe came out from God abligatorily, at the first mind thougt about himself and God. At the third part the relation of God ? Universe was examined. In this part we tried to explain Farabis view of the sub? moon earth and over-moon earth which are the parts of the universe and the creatures living there. 89

Tezimizin konusu İbn Rüşd'e Göre Tanrı'nın Bilgisidir. Dinî düşüncenin temelini oluşturan Tanrı tasavvurlarının belirlenmesinde, Tanrı'ya atfedilen sıfatlar önemli bir yere sahiptir. Bu sıfatlar arasında İslam düşüncesini en çok meşgul edenin ise ``İlahî bilgi'' olduğu söylenebilir. Çünkü Tanrı'nın bilgisi, Tanrı-insan-âlem münasebetinin kurulmasında belirleyici bir rol oynamaktadır.Çalışmamızda İbn Rüşd'e göre Tanrı'nın bilgisi, zaman, irade, yaratma ve insan hürriyeti bağlamında ele alınmaya çalışılmıştır.Çalışmamızın sonucunda İbn Rüşd, ilahî bilgi ile beşerî bilginin farklılığına işaret ederek, yaratılmış varlıklarla Tanrı'nın zatını ve sıfatlarını doğrudan bir ilişki içine sokmadığı anlaşılmaktadır. Ona göre ilahî bilginin nasıllığı beşerin idrak kabiliyetini aşarken, bu konuda agnostik davrandığı sonucuna ulaşmaktayız.Tez çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, genel olarak bilgi ve bilginin kaynakları üzerinde durulmuştur. Çalışmamızın ikinci bölümünde, İlkçağ ve İslam filozoflarına göre Tanrı'nın bilgisi üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümümüzde ise; İbn Rüşd'ün felsefî düşüncesinde Tanrı'nın bilgisi, zaman, irade, yaratma ve insanın hürriyeti çerçevesinde incelenmiştir. According to İbn Rushd, the subject of the thesis is the knowledge of God. In the determination of concepts of God which form the basis of religious thought, the attributes ascribed to God have an important place. It can be said that the divine knowledge keeps the place so much among these adjectives. Because, the knowledge of God has a decisive role in establishing the relationship God-person-earth.In our study the knowledge of God according to ibn Rushd is tried to explain in the context of time will creation, human freedom.In the final of our study it is understood that ibn Rushd had not put into a direct relationship the essence and title of God with created assets indicating the difference of divine knowledge and human knowledge. We conclude that he acts as an agnostic about this subject when the how of the divine knowledge exceeds the ability to comphrend of human, according to him.This thesis is composed of three parts. In first part it is focused on the sources of information and knowledge in general. In second part, it is focused on God's knowledge, according to the islamic and ancient philosophers. And, in third part, God's knowledge in the thought of İbn Rushd, is examined within the framework of time will creation and human freedom. 128

Kırgızlar itikadî yönden Ebû Mansûr Mâtûridî'nin takipçileri olarak bilinmektedirler. Fakat onların çoğunun, Karahanlılar döneminden sonra tasavvuf ve tarikat mensuplarının yoğun faaliyetleri sonucunda İslamiyet'i kabul ettikleri göz önünde bulundurulduğunda, Kırgızlar arasında Eşarî, tasavvuf ve tarikatların kader ve insanın özgür iradesi konusundaki görüşlerinin hâkimiyeti söz konusudur. Zira bu konuların hem sözlü kültüre, hem de günlük hayata yansımaları bu yöndedir.Eşarîlik, tasavvuf ve tarikatların kader (alın yazısı) konusundaki görüşleri, her ne kadar `tenzih' amaçlı geliştirilmiş olsa da, aslında bu tutum Allah'ı kaba kuvvet, kuralsız, kaprisli ve zorba görünümüne sokmakta, insanlar arasında tevekkül, teslimiyet ve korku duygusuna dayanan zihniyetin oluşmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla yoğun bir şekilde eleştiriye maruz kalmaktadır. Özellikle Sovyetler Birliği dönemindeki ilmî ateizmin sistemli bir şekilde yürüttüğü eleştirileri ve yaptırımları, birçok Kırgız'ı dinden korkma ve kopma noktasına kadar getirmiştir. Onlar arasındaki kopmalar, doğal olarak bir kısmını başka tür inanç arayışına itmiştir. Özellikle ataların dini ve eski Türk dininin bir yorumu olan Tengircilik, birçoğu için kurtuluşun yolu olarak kabul edilmektedir. Ancak göz ardı edilen nokta, birçok insanın korkma, kopma ve sapmalarına neden olan sebebin Müslümanların Allah anlayışlarından (Eşarî zihniyetinden) değil, İslam'dan aranmasında; dinin gelenek ve anlayışlarla özdeş hale getirilmesinde yatmaktadır. Kyrghyz are being known as the followers of Abu Mansur Maturidi in the creed way. But when considering that most of them accepted Islam in end of their dense activities of mysticism and sect members after Kara-Khanid Khanates reign, the domination of their views of Ash?arî, mysticism and the sects among Kyrghyz in fate and the free will of human exists. But the reflections of these subjects both to the verbal culture and to the daily life are in this way.The their views in the fate (determinism) subject of Ash?arism, mysticism and sects, although improved for ?sin cleansing? aim, this attitude really is being put Allah to the appearance of rude power, irregular, capricious and brutal, causes to form the mentality based on faith, submission and fear sense among human. So it is being exposed to the dense criticism. Especially the criticisms and the sanctions of scientific atheism conducted systematically during Soviet Union were brought to many Kyrghyz the fearing and the leaving point from religion. The leaving among them caused a part of them to look for another belief naturally. Especially Tengircilik being a comment of the religion of the ancestors and Old Turkish Religion (Shamanizm) is being accepted for many as a way of salvation. But the disregarded point that the reason caused fearing, leaving and deviations of many human is not only on the understanding of Allah of Muslims (Ash?arî mentality) but also on the looking for Islam; on bring religion to identical state with traditional and the understandings. 178

İnsanın anlamlı bir yaşam sürdürebilmesi adına sağlıklı ve doğru bir Tanrı tasavvuru oluşturması şarttır. Bu zorunluluk da bizi Tanrı hakkında konuşma problemiyle karşı karşıya getirmektedir. Bu problemin çözümü için insanın öncelikle Tanrı hakkında düşünmesi ve O'nunla ilgili konuşmanın imkanının olup olmadığını öğrenmesi gerekmektedir. Tanrı-insan iletişiminin ve tanrıya dair bilgi elde etmenin sıfatlar üzerinden gerçekleştiğini düşündüğümüz takdirde insanların, sıfatları iyi anlamak durumunda olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda Tanrı hakkında konuşamamak onunla iletişimi imkansız kılacak ve tanrıya dair bir bilgiye ulaşılamayacaktır. İşte bu yüzden, insanlar Tanrı hakkında konuşabilmek ve bilgi sahibi olabilmek için sıfatlar hakkında tartışmışlar ve böylece sıfatlarla ilgili farklı anlayışlar ortaya çıkmış, zat- sıfat ilişkisi sorgulanmış ve Mu'tezile bu konuda tutarlı bir tenzih anlayışı ortaya koymuştur. Onların tenzih anlayışı, Allahın birliği ve benzersizliği üzerinde durmaktadır. Felsefeden, Hıristiyanlık ve Yahudilikten gelen çoğulcu ve insan biçimci Tanrı anlayışlarından korunmak adına Mutezile bu konuyu ısrarla ele almış, tenzih doktrininin temellerini atmıştır.Anahtar Kelimeler: Allah, Tasavvur, Sıfat, Tenzih, Mu'tezile The people must have an healthy and accurate Idea of God for maintaining a meaningful life. First of all the people should think and interrogate how to speak about God. The obligatory direct us speaking about God. First of all, to solve this problem, we must think about God and learn if it is possible to talk about him. If we think the communication between God and human and get information about God, we must mention about attributes.Therefore not to speak with God make our communication impossible and for this reason it wouldn?t be able to reach information about God.Thus, people have discussed about the attributes to speak about God and got information about Him, and different approaches appeared about the attributes, interrogated relation between personality and the attributes and Mu?tazila introduced a coherent idea about apprehension of Tanzih.Their idea of Tanzih asserted association and unique of God. Mu?tazila handled this topic earnestly and suggest firstly idea of Tanzih for avoiding idea of pluralist and antrophomorphist God that come from philosophy, Christianity and Judaism.Key Words: God, Idea, Attribute, Tanzih, Mu?tazila 88

Tezimizde Kant'ın Tanrı anlayışını inceledik. Bu incelemeyi yapmak için Kant'ın teorik ve pratik olmak üzere ikiye ayırdığı akıl ile pratik aklın bağlandığı din alanına bakmak gerekmiştir. Ayrıca konumuza giriş mahiyetinde olması için felsefe tarihinde Tanrı kavramından bahsettiğimiz bir bölüm yeralmaktadır. Şu halde tez, `Teorik Akılda Tanrı', `Pratik akılda Tanrı', `Dinde Tanrı' ile konunun daha iyi anlaşılması için ele aldığımız `Felsefe Tarihinde Tanrı' kısımlarından meydana gelmektedir.Kant, Tanrı kavramının teorik akılda sorunlu olduğunu belirtir. Çünkü Tanrı kavramı aklın sınırlarını aşmaktadır. Dolayısıyla Tanrı'nın var olduğunu ısbatlamak mümkün değildir. Bunun yanında, Tanrı kavramı bilgi vermese de verili bilgiye sistematik bir yapı kazandırır. Bu nedenle, Tanrı kavramı teorik akılda inşâ edici değil, düzenleyicidir. `Teorik akılda Tanrı' bölümünde bu hususları açıklamaya çalıştık. Pratik akıl bölümünde ise Tanrı kavramı inşâ edici olmasının yanında, ısbatın pratik akıldaki versiyonu olacak şekilde postula edildiğini göstermeye çalıştık. Dolayısıyla teorik anlamda olumsuz olan Tanrı kavramı pratik anlamda olumludur. Kant için pratik akıl dine ilermektedir ve bu ilerleyiş Tanrı'nın daha etkin bir kullanımını beraberinde getirmektedir. Bu anlamda kilise, Hz. İsa, resmi iman gibi Hıristiyanlığa ait unsurlar Tanrı'nın bir kavram olmasının ötesinde inanç nesnesi olarak ele alınmasını sağlamaktadırlar. Nitekim `Dinde Tanrı' bölümünde bunları göstermeye çalıştık. Sonuç bölümünde, Kant'ın sistemi içerisinde oluşan Tanrı anlayışını eleştirdik. Teorik anlamda Tanrı kavramı için akla çekilen sınırı yerinde bulmamıza rağmen, pratik anlamda aklın Tanrı'yı kullanmasını yetersiz bulduğumuzu belirttik. Bu anlamda, Kant'ın felsefe sisteminin Tanrı anlayışı ile dini inancın Tanrı anlayışının farklı olduğunu ifade etmeye çalıştık. This thesis analyzes Kant?s understanding of God. To may do that the dissertation will initially look reason, which was divided by Kant in theoretical and practical reason. Moreover, to introduce the subject we will examine the concept of God in the history of philosophy. Thus, the thesis includes a chapter by the title `God in the History of Philosophy? that was necessary to may understand `God in the Theoretical Reason?, `God in the Practical Reason?, and `God in the Religion?. Kant claims that the concept of God is problematic in theoretical reason because this concept transcends the limits of the reason. Consequently, it is impossible to prove the existence of God. However, even though this concept cannot be a subject of knowledge it can promote knowledge to reach the systematic unity. Thus, in theoretical reason the concept of God should be used regulative rather than constructive. We tried to show that this concept was regarded as constructively by practical reason and used by it to postulate the existence of God contrary to theoretical reason. Therefore, although it has negative meaning in theoretical reason, it can be used positively in practical reason. According to Kant, practical reason leads to religion and God can be seen more effectively in it. This thesis tried to show that some components of Christian religion such as church, Jesus and ecclesiastical faith convert the conceptual structure of God into religious structure. So, in the chapter `The God in Religion,? it is indicated that Kant?s concept of God was mediated through Christianity. In the last chapter, we criticized the concept of God which was constructed by Kant according to his own system. Although it can be found as conformable to limit the theoretical reason in aiming to know God, but also it can be regarded as insufficiency of practical reason in the using of God. In this meaning, we indicated that there is an important difference between God of his philosophical system and religion?s God. 163

Tezimizde Yunus Emre'nin Divan ve Risale'sinde üzerinde uzun uzun durduğu, onun düşüncesinin temel iki konusu olan Tanrı ve insana ilişkin görüşlerini vermeye çalıştık. Bu iki konu ve bunların yakından ilişkili olduğu aşk ve dini tecrübe konularına ilişkin görüşlerini din felsefesi açısından çözümlemeye tabi tutarak ele aldık. Bunu yaparken Yunus'un entelektüel manada dönemini yakaladığını, döneminde sistemleşmiş vahdet-i vücud düşüncesini kavradığını ve bu düşünce sistemini halk nezdinde anlaşılır kılmaya gayret göstererek zamanını aştığını gördük.Yunus, Tanrı, insan ve insan ?Tanrı arasındaki ilişkide takip edilmesini tavsiye ettiği yolla ilgili, inandığı dinin sınırları içinde kalmaya özen göstererek, düşüncelerini açıklamaya ve rasyonel açıdan temellendirmeye çalışmıştır. Bu bağlamda Tanrı ve insan konularıyla ilgili felsefi ciddi saptamalar ve çözümlemeler yapmıştır. Tezimizde onun Divan ve Risale'sinde dağınık halde bulunan bu saptamalarını ve çözümlemelerini bir bütün halinde gözler önüne sermeye çalıştık. Bunalım yüzyıllarından biri olarak niteleyebileceğimiz yaşadığı dönemde, toplumun ihtiyaçlarını iyi okuyan Yunus, toplumun kültürel birikimini yeniden yorumlayarak ortaya koymuş olduğu çözüm yolunu bir mürşid edasıyla anlatmaya, açıklamaya ve bunu yaparken de kökleriyle bağını koparmamaya özen göstermiştir.Yunus'u felsefi platformda anlamak onun fikir dünyasını anlamaya katkı sağlayacaktır. Yunus vahdet-i vücud düşüncesinin toplumsal planda ilk anlatım denemesini gerçekleştirmiştir. Vahdet-i vücud gibi anlatılması ve algılanması zor bir düşünce sistemini anlatma yöntemlerini ve metodlarını görmede Yunus'u incelemenin araştırmacılara yeni ufuklar açacağı kanaatindeyim. Aynı zamanda, onun Tanrı ve insanla ilgili düşüncelerini felsefi yönden ele aldığımız bu çalışma ilerde Yunus'u modern varoluşcularla karşılaştırarak benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymak isteyenlere de yardımcı olacaktır. Teist bir varoluşcunun düşünce dünyasının ufuklarında dolaştığımız bu tezin temel kavramları Tanrı ve insandır.Anahtar Kelimeler: Tanrı, İnsan, Aşk, Dini Tecrübe ve İnsan-ı Kâmil v.b.'dir. In our thesis, we have tried to express the reflections of Yunus Emre on God and man, which are the two main subjects of his thought and on which he laid much stress in both his Tractate and Diwan. We have discussed his thoughts on these two subjects and the subjects of love and religious experience with which those subjects have close relationship, analyzing them from the point of philosophy of religion. While doing this, we have found that Yunus had intellectually caught up with his period, grasped the then systemized thought of the unity of existence, and gone beyond his age trying hard to make this system of thought clear for the common public.Yunus tried to express and rationally ground his thoughts on God, man, the way he advised to follow for the relation between man and God , paying attention to stay within the limits of the religion he believed. In this context, he made careful philosophical analysis and determinations concerning the subjects of God and man. We have tried to reveal these analyses and determinations dispersedly placed in his Diwan and Tractates as a whole in our thesis. Yunus, who read well the needs of the society during the period in which he lived and which we may call one of the distressful centuries, paid attention to explain and to describe the solution he proposed in a manner of a guru through re-interpreting the cultural background of the society and also not to drift away from his roots while doing this.To understand Yunus in a philosophical platform will contribute to understand his world of ideas. Yunus brought about the first trial of social explanation for the thought of unity of existence. I am of the opinion that to investigate Yunus will expand the horizons of the researchers to see the style and methods to explain such a difficult system to understand and perceive as the unity of existence. Furthermore, this study in which we philosophically dealt with his thoughts concerning God and man will help in the future to the ones who want to compare and contrast Yunus with the modern existentialists. The key terms of this study in which we discoursed the world of thought of a theist existentialist are God, Man.Key Words: God, Man, Love, Religious experience and Perfect Human Being etc. 114

Son yüzyılın en önemli ateistlerinden olan Antony Flew, 2004 yılında ateizmden teizme geçtiğini açıklamıştır. Bu çalışma, hayatının büyük bir bölümünde ateşli bir ateist olan ünlü bir filozofun, evrenin zekice tasarımına ve dolayısıyla teizme inanmaya başlamasının ilgi çekici hikâyesinin incelenmesidir. Tezin birinci bölümünde cevabını aradığımız sorular şunlardır: Atezim nedir? Ateizmin çeşitleri nelerdir? Tarihsel geçmişi açısından hangi dönemlere ayrılır? Yeni dönem ateistleri kimlerdir? Yeni ateizm nedir? Yeni ateizmin takipçileri kimlerdir? Ateizm karşıtı görüşler nelerdir? Tezin ikinci bölümünde Antony Flew'un Tanrı inancındaki değişim incelenmektedir. Bu bölümde cevabını aradığımız sorular şunlardır: Antony Flew'un ateist dünyadaki önemi neden kaynaklanmaktadır? Flew'un daha önce ateizmi seçmesinin nedenleri neydi? Ateist olduğu dönemde kozmolojik argüman hakkındaki görüşleri neydi? Ateist olduğu dönemde teleolojik argüman hakkındaki görüşleri neydi? Yarım yüzyıllık ateizm savunmasından sonra niçin teizme geçti? Teizme geçişinde Flew'u etkileyen bilimsel gelişmeler nelerdir? Big Bang kozmolojisi nedir? Hassas Ayar kanıtı nedir? İnsancı İlke nedir? Değişim sonrası Flew'un temel görüşleri nelerdir? Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslamiyet hakkındaki görüşleri nelerdir? One of the most important atheist was Antony Flew in this century. But in 2004 he changed his mind and converted to theism from atheism. This is a fascinating account of how a distinguished philosopher who was a popular atheist for most of his life came to believe in the intelligent design of the universe and theism. Answer questions in the first chapter of the thesis we are: What is atheism? What are the kind of atheism? What period is devided into atheism? Who are the new era atheists? What is the new atheism? Who are the advocates of the new atheism? In the second chapter of the thesis is examined changes in beliefs Flew?s God. Answer questions in the second chapter of the thesis we are: Why is Antony Flew important in the atheist world? What was the cause of atheism select? What was his thinking abaout the cosmological argument before theism? What was his thinking about the theological argument before theism? After half a century defending atheism, why he converted theism? What are the scientific advances that affect Flew? What is Big Bang? What is Fine Tuning? What is Anthropic Principle? What are the changes based on his opinions? What are his opinions about Christianity, Judaism and Islam? 86

Gençlik dönemi üzerinde gerçekleştirilen çok sayıda araştırma yapılmasına rağmen yetiştirme yurdu ergenleri üzerinde yeterince çalışma yapılmamış Allah tasavvuru konusunun ise işlenmemiş olması dikkate alınarak gerçekleştirilen bu araştırmada 13?18 yaş arası yetiştirme yurdu gençlerinin Allah tasavvuru incelenmiştir. Ayrıca yetiştirme yurdu gençlerinin Allah tasavvuru; yaş, cinsiyet, eğitim düzeyleri, yurtta kalma nedenleri ve süreleri gibi değişkenlere göre incelenmiştir.Araştırmanın örneklemi 2008 yılında Malatya Erkek-Kız Yetiştirme yurtlarında kalan 13?18 yaşlarındaki ergenlerden oluşmuştur. Çalışmada veri toplama amacıyla kaynak taraması, anket, mülakat ve katılımcı gözlem metotları kullanılmıştır. Araştırmada elde edilen veriler bir istatistik programı olan SPSS 15 analiz programı ile değerlendirilmiş ve Pearson testi ile frekans dağılımları yorumlanmıştır. Araştırma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın konusu, önemi, amacı, varsayımlar, sınırlılıkları ve metodu hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde sosyal hizmetler, yetiştirme yurtları, gençlik dönemi ve özelliklerinin yanında yetiştirme yurdu gençliği ve tasavvur hakkında kaynak taramaları sonucu elde edilen bilgilerle araştırmanın teorik boyutu ortaya konulmuştur. İkinci bölümde ise, anket, mülakat ve gözlem sonucu elde edilen bulgular ve değerlenmeleri yer almaktadır. Sonuç ta ise;1-Aile ortamından uzak bir ortam olan yetiştirme yurdunda kalmak gencin Allah tasavvurunun şekillenmesinde etkili olmuştur.2-Yetiştirme yurdu gençliğinin yaş, cinsiyet ve yurtta kalma süreleri Allah algılanışında farklılaşmalar meydana getirmiştir.3-Yetiştirme yurdu gençliği dini şüphe yaşamaktadır.4-Gençlerin yetiştirme yurtlarında bulunmaları onların kader inançlarını etkilemiştir.5-Yetiştirme yurdu gençlerinin kader inançları onların yaşadıkları olumsuz tecrübelerini telafi etme yönünde şekillenmiştir.6-Yetiştirme yurdu gençleri kader konusunda teslimiyetçi bir yaklaşıma sahip olduğu tespit edilmiştir.Anahtar kelimeler: Yetiştirme yurdu, korunmaya muhtaç çocuk, ergen, Allah tasavvuru, din. Although there are many investigations on adolescent but not enough investigation has been done on adolescent in rearing home. It is interesting that any investigation about concept of God and religious undarstanding of the youth in rearing home has not been taken into consideration in Turkey. So I tried to analyse God concept and religious understanding of parish adolescent. God concepts and religious understanding are analysed according to their age, gender, educational level, reasons of living and duration in the home.Test subjects are consist of 13-18 years old boy who are staying in Malatya Society for the Protection of Children in 2008. In research, questionnaire, interview and participant observation technics are used to get data. Data is evaluated in SPSS program.The researh consists of introduction and two other additional chapters. In introduction it is given some information about demographic characteristic of subject, aim, importance, hypothesises, limitation and methods of research.In the first chapter theoretical format of investigation, informations about social service, orphanages, adolescence and its characteristics have taken place. Second chapter consists of the findings and their evaluation. According to the conclusion of the researh, the formation the concept of God of adolescence is affected by their life situation and experiences. Result of the research as fellows;1. Stayin far away from family atmosphere has been effective on youngs? formation of God concept.2. Youth of orphanages? ages, sexes and staying periods in these orphanages has caused differences in the presence of God.3. Youth of orphanages has some doupt on religion.4. Youngs? staying in orphanages has effected their belief of fate.5. Youngs of orphanages? belief of fate has recovered their negative experiences.6. Youngs of orphanages have been in negative side (tend to give up easily) about fate.Key words: Rearing home, Parish boy, Adolescent, concept of God, religion 109

Düşünce tarihinin en eski ve karmaşık tartışmalarından birisi Tanrı sorunudur. Bu bağlamda Ateizm, ister batı'da ki ?dinsizlik, Tanrısızlık? veya İslam literatüründe ki ?ilhad, zındık, kâfir? kelimeleri ile ifade edilsin. İsterse de deizm, panteizm, naturalizm, septisizm ve agnostisizm gibi kavramlarla karıştırılsın. Tanrı problemi her zaman için insanın varoluşsal bir problemi olmuştur. O nedenle tarih boyunca problem değişik şekillerde ele alınmış ve çözümlenmeye çalışılmıştır. Her yaklaşım tarzı da içinde geliştiği çağ ile isimlendirilmiştir. Bundan dolayı Antik Dönem, Yeniçağ Dönemi ve Modern Dönem olmak üzere üç önemli çağdaki durumu ele alınırsa durum daha iyi anlaşılmış olur.Ateizmdeki farklı bakış açıları ve anlayışlar da kendi içinde sınıflandırılmıştır. Çağdaş ateist varsayımlar olarak değişik sınıflandırmalar yapılsa da, yaygın şekilde kabul gören sınıflama şu şekildedir: Mutlak Ateizm, Teorik Ateizm, Pratik Ateizm, İlgisizlerin Ateizmi ve İdeolojik Ateizm'dir. Ayrıca sınıflandırmanın yanında bir de ateist ekoller vardır. Bunlarda: Bilimsel Ateizm, Antropolojik Ateizm, Sosyopolitik Ateizm, Psikanalitik Ateizm ve Varoluşçu Ateizm'dir.21 yüzyılda oluşan yeni bir ateist ekol daha vardır. Buna da Yeni Ateizm ismi verilmektedir. Bu akımın önde gelenleri; Richard Dawkins, Steven Weinberg, Lewis Wolpert, Daniel Dennett, Victor Stenger ve Sam Harris gibi meşhur ateist düşünürlerdir. Bunların ana fikri, Tanrı diye bir şey yok bunun yanında var olan her şeyin ezeli, ebedi, sonsuz ve sınırsız bir kaynağı olmadığı bunun aksine her şey bir tesadüf eseri oluştuğuna dair inançlarıdır. Dawkins, tanrının varlığı ve dinlerin gerekliliği doğrultusunda öne sürülen geleneksel savlara karşı çıkar ve ateist bir dünya görüşünü savunmaktadır. Bunu kitabında şu şekilde açıklamaktadır: Benim saldırdığım şey, bütün Tanrılardır ve ne zaman ne şekilde icat edilmiş veya edilecek olurlarsa olsunlar doğaüstü olan her şeydir. Bütün kötülüklerin nedeni dindir. Din olmadan da huzurlu güvenli bir dünya olabilir demektedir. Thought of the most ancient and complex history of debate is the God problem. In this context, atheism should be expressed with words: in the west `atheism, ungodly` or in Islamic literature `ilhad, zındık, kâfir`, although like deism, pantheism, naturalizm, such as skepticism and agnosticism. God problem always has been a problem for human existence. Therefore, the problem handled in different ways throughout history and have been tried to be solved. Every approach style has been named with it?s era. Therefore Ancient Period, New Period and Modern Period should be addressed for better understanding.In different perspectives and understanding of atheism classified in itself. Even making different classification of contemporary atheist assumption there is widely accepted classification is as follows: Absolute Atheism, Theoretical Atheism, Practical Atheism, Disinterested Atheism and Ideological Atheism. Moreover categories there is also atheist school. It contains Scientific Atheism, Anthropological Atheism, Socio-political Atheism, Psychoanalytical atheism and the Existentialist atheism.In the 21 th century has a new school called ?New Atheism?. This trend of leading; Richard Dawkins, Steven Weinberg, Lewis Wolpert, Daniel Dennett, Victor Stenger and Sam Harris such as well-known atheist philosopher. Their main idea is there is no such thing as God. All the things are not eternal, infinite or has unlimited resource. Unlike everthing has been created in just coincedence. Dawkins, deprecate against to traditional arguments of God's existence and the necessity of religion. He also defends thought of atheist world. He explains this situation in his book in this wise: I attacked the thing that are all Gods, how they are to be invented or everything that is supernatural. Why is the religion of all evil. Also peaceful and safe world can be without religion. 128

Konu dua-kader ilişkisi bağlamında ele alınıp, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.Giriş bölümünde, duanın kelam ilminde konu olarak neden ele alınmadığı üzerinde duruldu. Bunun yanında duanın bir iletişim biçimi olarak kelam ilminde taşıdığı öneme de yer verildi.Birinci bölümde dua kavramının temel anlamları ve Kuran-ı Kerim'deki kullanılışları ortaya konuldu. Anlam alanının belirlenmesi için kavramla yakın ve zıt anlamlı kelimeler de ele alındı.İkinci bölümde tezin ikinci kavramı kader üzerinde duruldu. Özellikle kelimenin kavramlaşmasında etkili olan kelami tartışmalar ışığında kavramın sahip olduğu anlam ele alındı. Kavramın Kuran-ı Kerim'de kullanılışlarına da bu bağlamda değinildi.Üçüncü bölümde, yazgıcı kader anlayışının duaya imkan verip vermediğinin anlaşılabilmesi için iki kavram, duanın tarafı olan Tanrı ve insan tasavvurları bakımından ele alındı. Duanın oluşturmayı hedeflediği değişimin kader anlayışı ile nasıl bağdaşacağı üzerinde duruldu. Böylelikle dua kavramının insanı, Tanrıyı ve koşulları değiştirmesinin imkanı açıklanmış oldu.Allah ? insan ilişkisinin doğru şekilde ortaya konulabilmesinde dua kavramı önemli bir yere sahiptir. Ancak kelam ilminde bu kavram yerine kader kavramının yazgıcı anlamda daha etkin olduğu görülmüştür. Oysa dua kavramı, fatalist kader yorumuna zıt bir anlam taşımaktadır. Bu yorumda değişime yer yok iken dua, en temelinde bir değişim çağrısıdır.Dua, hiçbir ön şart olmaksızın insanın birey olarak varlığını fark etmesi anlamını taşımaktadır. Zira insanın yaratanla direk bir iletişimi olan duada, yapıp etmelerin önceden belirlendiği kabul edilen kader yorumunun aksine bireyin özgürlüğü de önem kazanmaktadır. The subject, prayer-faith relationship was taken into consideration, includes introduction and three chapters.In introduction, I interpreted why prayer was not considered as a subject in Islamic theology. At the same time I emphasized the importance of prayer as a form of communication in theology.In first chapter I put forth the basic meanings of prayer concept and the usage of them in the Kuran. Todefine the radius of meaning, synonymous and antonymous words were also mentioned.In second chapter, I dwelt upon faith as the second concept of the thesis. I specifically deliberated the meaning of the concept in according to theological discussions which were effective to make the word conceptual. In this regard I mentioned the usage of the concept in the Kuran.In third chapter, I discussed notionally two sides of the prayer God and mankind to be understood whether the traditional faith belief gives ability to prayer or not. I emphasized how the change which is the target of the prayer compatible with the faith belief. In this way I explained how the prayer concept can change the mankind, God and conditions.The prayer concept is a very essential role to describe correctly the relationship of God and mankind. However ,instead of this concept the faith concept was seen fatalistically more effective in Islamic theology. Yet, prayer concept has an antagonistic meaning to fatalistic faith. There is no change in this explanation meanwhile the prayer basically is a change call.The prayer has the meaning of the mankind noticing himself as an individual without any preliminary conditions. Because in the prayer which has a direct communication between the Creator and mankind the freedom of individual to become important in contrary to fatalistic faith which all actions were predestined. 233

290

ÖZET Klasik pragmatistlere göre bütün dini söylemlerde pragmatik bir boyut «bulunmaktadır. Aynı şekilde onlar, bilimsel söylemlerde de pragmatik bir boyutun içkinliği üzerinde ısrarlıdır. Bu sebeple onlar, dini söylemlerin pragmatik boyutu ile bilimsel söylemlerin pragmatik boyutunun bir din-bilim ilişkisinin temelini tedarik edeceğini fikrini taşımaktadır. Nitekim Peirce'a göre hem dini hem de bilimsel inançların temelinde 'il Iume naturale' adını verdiği bir içgüdü yatmaktadır. James ise dini inançları bilimsel tespiti ve izahı mümkün gözlemlenebilir 'din duygusu'nda temellendirmiştir. Dewey ise dini inançları, insanı onun en yüksek gelişimini mümkün kılan 'sosyal inanç' a yönlendirmekteki başarısına göre doğru veya yanlış olarak kabul etmiştir. Öte yandan Peirce, 'agapizm' adlı doktrininden hareketle, dini tecrübeye, evrendeki her varlığın gelişiminin ve evrim sürecinin itici gücü olan bir sevgi yasasının egemen olduğunu savunur. James 'e göre ise bilimsel keşifler bilim adamlarının ahenk, düzen, sistem, ilke, prensip, birlik v.b.'ye dâir itkilerinin güdümü altında yürüttükleri araştırma ve faaliyetleri sonucunda gün ışığına çıkmaktadır. Bu sebeple o, pozitif ve gözlemlenebilir 'din duygusu' kökenli dini tecrübeyi de Tanrı'nın varlığının ispatında kullanmıştır. Dewey ise 'tecrübenin dini fonksiyonu'nun kendisini pozitif ve gözlemlenebilir 'dini davranışlar'da ortaya koyduğunu ve geçerliliğinin bu davranışların işe yararlılığı ile sınanabileceğin! savunmuştur. Peirce, bilimsel verilerin ışığında geliştirdiği evrimsel kozmolojisinden hareketle hem aşkın hem de içkin yaratıcı bir Tanrı tasviri ortaya koymuştur. James ise, insanların içinde bulunduğu duruma ilgi duymayan bir Tanrı tasarımına itibâr etmemiş ve bu sebeple aşkınlık yanında içkinliği de Tanrı'nın karakteristiği saymıştır. Dewey'e göre ise, insanlar bilimsel disiplinlervasıtasıyla yeni bilgiler edinmeye devam ettikçe, aşkın bir varlık olarak Tanrı'nm şu anda idrak edilemeyen karakteri zamanla en azından daha az idrak edilemez olacaktır. « Sonuç olarak, Peirce'a göre doğruluk, birbiriyle çatışan din ile bilimden müteşekkil iki karşıt doktrin halinde ikiye ayrılmış değildir. Bilim, yeni doğruların peşinde koşarken aslında Tanrı'nm yaratıcı aktivitesi ile işbirliği yapmaktadır. Din ile bilim, aynı kaynaktan gelen ve aynı amaca hizmet eden doktrinlerdir. Dolayısıyla bu ikisi uzlaştırılmalıdır. James ise, doğru ve faydalı dînî bilgiyi araştıran bir 'dınbilimi' tesis etmeye çalışmıştır. Dewey ise, geleneksel dini uzlaşıların, evrim sürecinin yön verdiği günümüz modern bilim çağının taleplerine uygun olarak yeniden düzenlenmesi gerektiğini düşünmüş ve bize 'doğal din'i empoze etmiştir. ABSTRACT According to classical pragmatists there exists a pragmatical dimension «within all religious orations. Likewise, they insist on the immanence of a pragmatical dimension within all scientific orations. Thus they have the idea that the pragmatical dimensions of the religious and scientific orations should procure the basis of the relationship of religion and science. Likewise, according to Peirce there exists an instinct within the basis of both religious and scientific beliefs which he calls as 'il lume naturale'. James bases religious beliefs on a 'religious sensation' whose scientific determination and explanation is possible. And Dewey accepted religious beliefs as true or false in the basis of their success in leading human towards 'social belief which' makes his higher growth posssible. On the other side, Peirce, moving from his doctrine called 'agapism', defends that a law of love which is the leading power of the growth and evolution process of every thing in the universe dominates the religious experience. But according to James, scientific discoveries come on the scene in the result of the investigations and activities of the scientists that they perform under the effect of their motives towards harmony, order, system, rule, principle, unity etc. For this reason, he used the religious experience which is based on positive and observable 'religious sensation' in the demonstration of the existence of God. On the other hand, Dewey had defended that 'the religious function of the religious experience' manifests itself in positive and observable 'religious behaviours' and its validity could be tested by the usefulness of these behaviours. Peirce, moving from his evolutional cosmology which he developed in the light of scientific data, disclosed a portrayal of creative God who is both transcendental and immanent. James had not shown consideration to theportrayal of God who had not taken the circumstances of human into consideration and for this reason he had taken both transcendence and immanence as characteristics of God. According to Dewey, as long as humans gain new knowledges by means of scientific disciplines, the abstruse * characteristics of God at the moment as a transcendental being will be at least less abstruse as time passes. As a conclusion, according to Peirce truth is not divided into two contrary doctrines as religion and science. In fact science cooperates with God's creative activity when it pursues new truths. Religion and science are doctrines which come from the same source and pursue the same goal. Thus, they have to be reconciled. James had tried to establish a 'religious science' which investigates true and useful religious knowledge. Dewey thought that traditional conventions have to be arranged again in our time of modern scientific era that evolution process guide and imposed us 'natural religion'. 153

Ill JOHN HICK' E GORE IMAN VE BILGI ÖZET Bu çalışmada John Hick'in iman, bilgi ve iman-bilgi ilişkisine dair fikirlerini ele aldık. Hick'e göre inanmak, İncil'de geçen vahiy önermelerini kabul etmekten ziyade; dünyadaki nesne ve olaylar vasıtasıyla Tanrı 'nm varlığını hissedebilmektir. Çünkü klasik teistik deliller, Tanrı'nın var olduğunu ispatlama konusunda yeterli değildir. Üstelik, Tanrı'nın varlığını mantıkî anlamda ispatlamanın da, dînî hayat açısından öyle çok büyük bir değeri yoktur. Bilgi elde etme konusunda en güvenilir metodun tecrübe olduğunu savunan Hick'e göre, diğer alanlarda olduğu gibi dînî konuda da aynı metoda güvenebiliriz; bu konuda tecrübelerimize güvenmemiz de rasyonel bir tutumdur. Hick, bilgilerimizde her zaman açıklayamadığımız sübjektif yönler olduğu iddiasındadır. Çünkü ona göre, dünya ve içindeki olaylar, hem dînî hem de naturalist olarak izah edilmeye eşit oranda elverişlidir. Wittgenstein 'e göre, biz nesneleri (özellikle de müphem nesneleri) `...olarak` algılarız. Hick'e göre, dünyadaki, tüm nesne ve olayları algılayışımız yorumsaldır. Hick Wittgenstein 'in bu teorisini genişletmiş ve alemdeki tüm nesne ve olayları `... olarak tecrübe ettiğimizi` öne sürmüştür. Ayrıca Tanrı kendi varlığına dair delilleri apaçık bir biçimde göndermeyerek, kişisel sorumluluk ve özgürlüğümüzü korumayı amaçlamıştır. Bilgilerimizdeki bu yorum öğesi, dînî bilgilerimizin doğrulanması ve güvenilirliği hususunda da bize bir dayanak noktası oluşturmaktadır. Çünkü doğrulamanın salt mantıkî bir süreç olmadığını iddia eden Hick, daha çok doğrulamanın psikolojik yönü üzerinde durmaktadır. İman esasları asıl fonksiyonunu pratiğe döküldüğünde kazanır. Hick'e göre, tam bir mümin olabilmek için inançlarımız doğrultusunda yaşamalıyız. Anahtar kelimeler: İman, bilgi, tecrübe, doğrulama, yorumlama. IV JOHN HICK ON FAITH AND KNOWLEDGE ABSTRACT In this study we have investigated John Hick's thoughts about faith, knowledge and the connections between them. According to Hick, faith is not only the acceptance of Biblical propositions, but also to perceive God through objects and events in the world. For, classical theistic proofs not sufficient to prove efxistence of God. Furthmore, it is not so much worty in religious life to proving existence of God in logical manner. Flick claims that, the most reliable method for having knowledge is experience. We can rely on experience in religious issues as well as other issues. And this relying is a rational attitude. For, religious experience gives us sufficient reason to verifying religious statements. Hick claims that, there is always a subjective side in our knowledge. It is possible to interpret the events and objects in the world both religious and naturalistic way. Wittgenstein claimed that, we perceive objects (especially the ambigious ones) as `seeing-as`. Hick claims that, the perceptions all the events and the objects in the world is interpretative. Hick developed Wittgenstein's theory and claims that, we experience all events and objects in the world as `experiencing-as`. In addition, God aims to protect our freedom and responsibility to revealing the proofs about Hi s existence in ambigious manner. This interpretative element in our knowledge, constitude a support to verify and trustworty of our religious knowledge. Because verification is not only a logical process, Flick emphasize very much on psychological side of verification. Faith obtains its function when it is practiced. According to Hick, we must live in accordance with our beliefs in order to be a pious beliver. Key words: Faith, knowledge, experience, verification, interpretation. 138

113

81

272

140

ÖZET Bu tez Spinoza felsefesinin en temel ve merkezi unsuru olan Tanrı kavramı ile ilgili sorunlar üzerine yoğunlaşmaktadır. Çalımamızın sonuçlan, Spinoza'nın sisteminin geleneksel Taun anlayışından bir sapma olduğunu iddia eden genel kanı ile karşılaştırılmaktadır. Bu anlamda amacımız, Spinoza'nın kişi olarak düşünülmeyen, iradeden yoksun, mutlak anlamda sonsuz ve tek cevher olan Tanrı anlayışını, doğası itibari ile yoktan var edebilen dinsel Tanrı anlayışı ile kıyaslamak ve karşılaştırmak, ve bu çerçevede yukarıdaki iddianın geçerliliğini incelemektir. Hedefimiz Spinoza'daki kendine özgü Tanrı anlayışının felsefi bir ilke olup olamayacağını rasyonel bir zeminde anlamaktır. IV ABSTRACT This thesis concentrates on questions related to the conception of Cod which is the fundamental and central element of Spinoza's philosophy. The outcome of our study is to be evaluated in the face of die common opinion that Spinoza's system is a deviation from the traditional understanding of Cod. In this sense our purpose is to inquire into the validity of such a claim by comparing and contrasting Spinoza's understanding of impersonalized Cod as the absolutely infinite and one substance with the God of religion whose essential nature is to create out of nothing. Our task is to understand whether the conception of Cod in Spinoza as 'sui generis' can be adopted as a philosophical principle in a rational way. m 111

William Ernest Hocking, felsefede objektif idealizmi savunan, empirik bir din felsefesi geliştirmeye çalışan, Amerikalı bir felsefecidir. O, dini ve Tanrı'yı incelerken pragmatik bir yaklaşım tarzı benimser. Önün, Diğer Zihin diye isimlendirdiği Tanrı'yı tanımak ve objektif bir kesinlik olarak bulmak mümkündür. İnsanın tabiî ve sosyal tecrübesinde Tanrı gözükme eğilimindedir. Kişi sır duygusu (sense of mystery) nâ sahipse bu tecrübelerinde Tanrı'nın varlığım idrak edebilir. Ancak bunun için, Sosyal Obje olarak da nitelenen Diğer Zihn'i tanımayı sağlayan, sosyal tecrübenin bizzat kendisini tanımayı engelleyen bazı güçlükler aşılmalıdır. Hocking solipsizmi çözen, `iletişim felsefesi` adı verilebilecek bir tür felsefe geliştirmeye çalışmıştır. Buna göre iki varlık birbiriyle samimi ilişkiler kurabilir. Bu noktada insan, (Tanrı olan) Diğer Zihin'le samimi ilişkiler kurabilir ve O'nu bilebilir. Ancak Diğer Zihn'i bilmek, O'nun dünyasını bilmek ve O'nu bir başkası tarafından bilinen bir varlık olarak bilmekle mümkündür. İnşânın samimi ilişki kurabileceği Diğer Zihnin kendisi ve nitelikleri hakkında bilgi elde etmek için de, mistik tecrübe programının Uygulanması, başka bir deyişle, mistik hayatın yaşanması gerekir. Hocking her ne kadar panenteizme yakın görünse de, onun Tanrı anlayışı Teizmin Tanrı anlayışı gibidir. Ona göre Tanrı Ve O'nun nitelikleri hakkındaki bilgi mistik tecrübede devamlı âlternasyon ile elde edilir. Bu tez, W.E.Hocking'in ulûhiyet anlayışını, başka bir deyişle, Tanrı'nın Zât'ı, sıfatları ve âlemle ilişkisi gibi konularda onun görüşlerini tespit ve değerlendirmeye yönelik analitik bir çalışmadır. 62

152