ÖZET Sistem güvenilirlik analizlerinde önceleri tüm dikkatler donanım güvenilirliğine yönlendirilmiş, insanın da sistemi oluşturan diğer elemanlardan birisi gibi ele alınıp, sistem güvenilirliğinin değerlendirilmesine daha gerçekçi yaklaşım sağlamak amacıyla yapılan çalışmalar son yıllarda hız kazanmıştır. Yapılan bu çalışmada bireysel olarak insan güvenilirlik fonksiyonu, insan güvenilirlik öngörümü ve insanı içeren sistem güvenilirliklerinin etkin şekilde modelleme ve analiz teknikleri, insan hatalarının nedenleri ve olasılıkları, bakım-idame ve kalite kontrol faaliyetlerinde insan güvenilirlikleri, insan-bilgisayar etkileşimi ve yazılım güvenilirliği konularında inceleme ve araştırmalar yapılarak özgün modeller geliştirilmeye çalışılmıştır.. İnsan performansı güvenilirliğinin mana ve öneminin belirtildiği giriş bölümünden sonra genel güvenilirlik kavramı, uygulama sahaları ve yararlan, üretici ve tüketici açısından optimum güvenilirlik seviyelerinin tesbiti konulan ile genel arıza neden ve tipleri incelenmiştir. Güvenilirlik analizlerinde önemli yeri olana güvenilirlik küvet eğrisi, yaşın, faaliyet süresinin ve stresin güvenilirlik üzerine etkileri araştırılmıştır..Matematiksel ve temel güvenilirlik kavramları bölümde: -/X(t)dt Rft) - e ° şeklinde ifade edilen genel güvenilirlik fonksiyonunun eldesi, arıza yoğunluk fonksiyonu (f(t), hazard oranı (A.), arızalar arası ortalama zaman (AAOZ) gibi fonksiyonlann eldeleri ve aralarındaki ilişkiler belirlenmiştir. Üssel, VVeibull, Normal, Lognormal; güvenilirlik, arıza oranı ve anzalar arası ortalama zaman fonksiyonları, özellikleri, uygulama sahaları araştırılmıştır. Güvenilirlik fonksiyonlarının nasıl saptandığı, güvenilirlik küvet eğrisindeki; erken, şans ve eskime güvenilirliklerini nasıl dağılım gösterdiği incelenmiştir.. Sistem güvenilirliklerinin modelleme ve analizi tekniklerinin sunulduğu bölümde, sistemlerin yapılanna ve tamir edilebilme gibi özelliklerine bağlı olarak kombinasyonel modellemede; seri, paralel, yedekli, karmaşık sistemlerin güvenilirlik modellerinin kurulması ve hesaplama teknikleri izah edilmiştir.Ayrık ve zaman sürekli sistemlerin Markov modellemesinde ise modelin nasıl kurulacağı, durum denklemlerinin nasıl elde edileceği ve çözümleneceği, durağan durum olasılıklarının, sistem hazır bulunuşluğunun nasıl hesaplanacağı konusunda yapılan inceleme ve araştırma sonunda saptanan ve geliştirilen teknikler sunulmakta ve güvenilirlik fonksiyonunun Markov modellemesi yapılmaktadır. Ayrıca, sistem güvenilirlik hesaplamalarında BAYE'S teoremi, farklı stres düzeylerine maruz sistemlerin güvenilirlik analizi ile sistem güvenilirliğinin değerlendirme kriterlerinin neler olabileceği incelenmektedir.. İnsan performası güvenilirliği ile ilgili matematiksel ve istatistiksel fonksiyonların neler olabileceği ve nasıl elde edildikleri araştırılmıştır. Ayrık görevlerde, İnsan hata oranı, ardışık görev hata olasılıkları incelenmiş, zaman sürekli görevlerde insan performansı etkinlik fonksiyonu olarak: / -/e(t)dt Rfo(t) = e ° şeklinde ifade edilen insan performans güvenilirlik fonksiyonu ve Ch(t)~/p(t)dt şeklinde ifade edilen hata düzeltebilme fonksiyonlarının o matematiksel olarak eldesi, ardından;izleme, dikkat, kontrol gibi görevlerde; kaçırma, yanlış teşhis gibi hataların, hata düzeltme zamanlarının tesbiti amacıyla yapılan çalışmalar deneysel çalışmalar incelenmiş ve istatistiksel dağılımlarına ilişkin saptanan sonuçlar belirlenmiştir.. İnsan üzerindeki stres ile performansı arasındaki ilişki incelenerek yapılan araştırmalar sonucu belirlenen mesleki stresin nedenleri, özellikleri, birey üzerindeki etkileri ve faktörleri listelenmektedir.. Çalışma ortamının insan performansı üzerine olan etkileri araştırılmış, bu hususta yapılan çalışmalar incelenerek; vardiya, çalışma ortamının sıcaklığı, titreşim ve güdüleme gibi faktörlerin bilhassa bakım ve idame faaliyetlerinde insan performansı üzerine olan etkilerinin sayısal olarak öngörümleri özetlenmiştir.. İnsan hatalarının nasıl ortaya çıktığı, insan hata mekanizması, insan hata faktörleri konulan, insan hatalarının; tasarım, işletim, üretim, kontrol gibi sahalardaki tip ve nedenleri, hata faktörleri araştırılarak sınıflandırılmıştır. vı. İnsan güvenilirlik verileri bölümünde, sistem güvenilirlik çalışmalarına esas teşkil edecek insan performansı güvenilirlik verilerinin kaynaklan, sistem geliştirme aşamalarında ihtiyaç duyulacak insan faktörü verileri, insan performansı veri sistemi, insan veri bankası modelleri incelenmektedir. Ayrıca, çeşitli kaynaklardan temin edilen insanın; genel, kontrol elemanları ve göstergelerdeki hata oranlarına ilişkin örnek insan hata oranı tabloları verilmekte, kullanımları izah edilmektedir.. İnsan güvenilirliğinin öngörümü ve ölçülendirilmesi amacıyla geliştirilen insan hata oranı öngörüm teknikleri (Technique for Human Error Rate Prediction (THERP)), incelenerek genel strandartları, teknik içinde yer alan görev analizi olasılık ağacı metodu, hata oranı, bağımlılık, Pontecorvo metodu ve blok diagram metodu açıklanmıştır.. İnsan güvenilirliğinin modellenmesi bölümünde, normal çalışma ortamında zaman sürekli görevi yerine getiren insanın, ardından kritik ve kritik olmayan iki tür hataya sebep olabilecek insan faaliyetinin Markov modellemesi yapılarak -Durum denklemleri elde edilmiş, -Laplace dönüşümü ile denklemler çözülmüş, -Güvenilirlik fonksiyonu: RJt) = e~* -İlk insan hatasına kadar ortalama zaman fonksiyonu: İH KOZ = 1 / X -İnsan arıza yoğunluk fonksiyonu: f(t) = Xe'u elde edilmiştir. Ayrıca gerilim ortamında insan faaliyetinin Markov modellemesi incelenerek iki farklı stres düzeyine(gerilimli, normal), telafi edilebilir ve edilemez türden hatalara sahip insanın zaman süreki faaliyetinin Markov modeli kurularak durum denklemleri ve güvenilirlik fonksiyonu elde edilmiştir.. Sistem güvenilirliklerinin insan hataları ile modellenmesi bölümünde, çeşitli tipteki sistem faaliyetlerinin insan hatalarını ve donanım arızalarını içerecek şekilde modelleri kurulmakta, güvenilirlik ve hazır bulunuşluk analizleri yapılmaktadır İki birimlik aktif paralel sistemin Markov modellemesi ve güvenilirlik analizi incelenmekte, -Her bir elemanı gerek insan gerekse donanım nedeniyle arızalanabilecek tamir edilebilir iki elemanlı paralel sistemin modeli kurulup,. Sistemle ilgi durum denklemleri elde edilmekte. Durum denklemleri Laplace dönüşümü ile çözümlenmekte vıı. Durağan durum olasılıkları. Arızaya kadar ortalama zaman, en az bir elemanın insan hatası veya donanım arızası nedeniyle devre dışı kalma olasılıkları elde edilmektedir. -Tamir edilebilir iki elemanlı yedekli sistemin güvenilirlik analizi incelenmekte ve kritik insan hatası içeren, tamir edilebilme özelliği olmayan iki birimlik parelel sistemin faaliyetinin modeli kurulmakta, modelle ilgili diferansiyel denklemlerin eldesi ve çözümü sonucu güvenilirlik ve arızaya kadar ortalama zaman fonksiyonları elde edilmektedir.. Etkin insan bileşenli sistem tasarımı bölümünde sistem mühendisliğince kullanılan sistem etkinliğini biçimlendiren metod olan matematiksel modelin tercih nedenleri, sistem tasarımında insan ve alet genel takas kriterleri, sistem geliştirme yaklaşımlarında gerekli insan performası girdilerinin neler olabileceği, insan ve makina güvenilirliklerinin mukayesesi konularında derlenen özet bilgiler sunulmaktadır.. Bakım ve idame ile kalite kotrol faaliyetlerinde insan güvenilirliği bölümünde: - Bakım ve idame faaliyetlerinde insan faktörü, karekteristikleri, sistem hazır bulunuşluğu üzerinde inşa hatasının etkileri, insan faktörünü göz önüne alarak etkin bakım ve idame öncelikli tasarımda dikkat edilmesi gereken noktalar, insan gücü gereksinin modelleri, - Kalite kontrol faaliyetlerinde insan güvenilirliği, muayene hataları, muayene elemanının ölçülendirilmesi gibi konularda çeşitli kaynaklardan yapılan araştırma sonuçlan özet bilgi halinde sunulmaktadır.. Bilgisayar ortamında insan performansı güvenilirliğinin araştırıldığı bölümde öncelikle insan-bilgisayar etkileşimi ele alınmaktadır. Bilgisayar sistemi, veri giriş aygıtları, çıktı tasarımları açısından insan performasını etkileyici faktörler ve bilgisayara dayalı bilgi sistemlerinde insan hataları incelenmektedir. Ayrıca, bilgisayar programla faaliyetlerinde insan hataları ve bu hataları azaltıcı teknikler, yazılımın kalitesini belirleyen faktörler, yazılım güvenilirliğini belirlemeye yarayan; Shooman, Jelinski-Moranda, Nelson v.b. modelleri ile güvenilir yazılım teknikleri açıklanmaktadır. vıu 220