Search

Nature-based solutions (NBS) bieden veel kansen om de waterveiligheid te verhogen en tegelijkertijd natuurwaarden te versterken. In dit artikel worden zowel een aantal ecologische en juridische aspecten besproken als de consequenties van NBS in voorlanden tussen dijk en water, ten behoeve van het overstromingsrisicobeheer.

Grote delen van de wereld hebben of krijgen mede door klimaatverandering in toenemende mate te maken met waterschaarsterisico’s. Ook Europa en Nederland zullen de dans niet ontspringen en zulle adequaat adaptatiebeleid moeten ontwikkelen en uitvoeren. Daarnaast zijn er binnen de EU en Nederland vergaande ambities om in 2050 een volledig circulaire economie tot stand te hebben gebracht. Eén van de strategieën om deze risico’s te lijf te gaan en bij te dragen aan de verwezenlijking van deze ambities is het hergebruik van (stedelijk) afvalwater. In dit artikel bespreken wij het Europeesrechtelijke kader en de implementatie daarvan in Nederland voor hergebruik van stedelijk afvalwater, met bijzondere aandacht voor Verordening 2020/741 inzake minimumeisen voor hergebruik van water die per 26 juni 2023 van kracht zal zijn. Vervolgens onderwerpen wij de ontwikkelingen in dit verband aan een discussie, waarbij we ingaan op de vraag of naar verwachting inderdaad grootschalig gebruik zal worden gemaakt van de mogelijkheden die de Verordening biedt en welke volgende ontwikkelingen te verwachten zijn.

Met interesse heb ik het artikel ‘De Omgevingswet als olifant in de porseleinkast: over haar verhouding tot gemeentelijke autonome regelgeving’ van De Jong en Broeksteeg in dit blad gelezen. Zij stellen daarin onder meer: ‘Deze auteurs creëren, zo zeiden wij hiervoor, een nieuwe categorie regels: autonome regels die in een medebewindsregeling worden gegeven. Zij relativeren daarmee de verschuiving van autonomie naar medebewind. Hun opvattingen gaan voorbij aan de rechtsgevolgen die deze verschuiving teweegbrengt. Dat de gemeente veel beleidsvrijheid heeft en soms zelfs agendavrijheid, maakt niet dat er geen sprake is van een toch wezenlijke beperking van de gemeentelijke autonomie en van de rechtsgevolgen daarvan.’ Als een van deze auteurs wil ik in deze reactie graag reageren op bovenstaande conclusie die De Jong en Broeksteeg trekken.

Op 26 mei 2021 heeft de rechtbank Den Haag een interessant en belangwekkend vonnis gewezen in een klimaatzaak. Anders dan in de Urgenda-zaak (ECLI:NL:RBDHA:2015:7196, ECLI:NL:GHDHA:2018:2610, ECLI:NL:HR:2019:2007.) draait het in de uitspraak niet om het handelen of nalaten van de overheid, maar om dat van een multinational; Royal Dutch Shell (RDS).

Deze kroniek beschrijft de hoofdlijnen van de ontwikkelingen in het omgevingsrecht in deze kroniekperiode, waarbij de nadruk ligt op ontwikkelingen die voor een brede groep juristen van belang zijn. Ook in deze kroniek wordt aandacht besteed aan de ontwikkelingen omtrent de Omgevingswet, waarvan de verwachte inwerkingtreding is uitgesteld naar 2022. Het gaat daarbij onder meer om ontwikkelingen in de wetgevings operatie, waaronder de totstandkoming van de aanvullingswetten Bodem, Geluid, Natuur en Grondeigendom en aanverwante regelgeving, die de stelselherziening moeten complementeren. Daarnaast komt een aantal belangrijke ontwikkelingen in de rechtspraak aan de orde, waaronder de jurisprudentie over de stikstofproblematiek.

Water wordt steeds vaker betrokken in de ruimtelijke ontwikkeling, bijvoorbeeld voor woningbouwlocaties. De mogelijkheid om drijvend te bouwen is niet beperkt tot woningen. Ook kan gedacht worden aan drijvende bedrijfsruimten, kassen of windturbines. Meer dan eens is de mogelijkheid voor een drijvend Schiphol geopperd. Omdat drijvend bouwen niet beperkt is tot woningen, is in deze bijdrage gekozen voor de term ‘drijvende opstallen’; drijvende gebouwen en andere bouwwerken.

Bodemdaling is in Nederland een groot maatschappelijk probleem, met name in de laaggelegen veengebieden. In dit artikel wordt beschreven dat een andere, meer doeltreffende aanpak van bodemdaling nodig is om de nadelige gevolgen van bodemdaling zoveel mogelijk te beperken, maar dat er tegelijkertijd juridisch-bestuurlijke knelpunten bestaan voor zo’n aanpak. Eerst wordt geschetst wat de (menselijke) oorzaken van bodemdaling zijn en welke problemen bodemdaling veroorzaakt in landelijke en stedelijke veengebieden. Vervolgens gaat het artikel verder in op de juridisch-bestuurlijke knelpunten die verhinderen dat een andere, meer effectieve aanpak van bodemdaling tot stand komt: bestuurlijke versnippering en de nadelige gevolgen daarvan (gebrek aan bestuurlijke regie en een gebrekkige afstemming van taken en bevoegdheden) en het veelal ontbreken van een bodemdalingsdoelstelling. Tenslotte worden enkele voorstellen gedaan waarmee deze knelpunten mogelijk kunnen worden weggenomen.

In times of past crises, the term world law served both as rhetorical tool (to give people hope), and as key term in academic and political blueprints for a post-crisis world order. This article describes how world law was used in Dutch (wereldrecht), German (Weltrecht) and French (droit mondial) popular, political and academic debates. What did those terms mean in the past? And what is their actual and potential relevance in contemporary discussions? How can world law promote global solidarity in the present time? The article ends with some general reflections on the potential value of the world law tradition(s) in today’s debate on how to shape the international legal order in the (post)corona era.

For the fourth time an external audit has been performed on the quality of the Key Register Topography (BRT). The following quality aspects have been rated: logical consistency, positional accuracy, temporal quality, completeness and thematic accuracy. Most of the quality scores are better compared to the previous external audit or are the same and without errors. The only quality aspect that does not meet the norm of 95% right, is the positional accuracy of the object class ‘Registrative area’. All other quality aspects meet the norm. Based on the findings, recommendations are made with regard to the data, the catalog and the methodology used for this audit. Er is voor de vierde keer een externe audit uitgevoerd op de kwaliteit van de Basisregistratie Topografie (BRT). De volgende kwaliteitsaspecten zijn beoordeeld: logische consistentie, positionele nauwkeurigheid, actualiteit, volledigheid en thematische nauwkeurigheid. Het merendeel van de kwaliteitscijfers is verbeterd ten opzichte van de vorige externe audit of is net als toen foutloos. Het enige kwaliteitsaspect dat niet aan de norm van 95% juist voldoet, is de positionele nauwkeurigheid van de objectklasse Registratief gebied. Alle overige kwaliteitsaspecten voldoen aan de norm. Op basis van de bevindingen worden er aanbevelingen gedaan met betrekking tot de data, de catalogus en de gebruikte methodiek voor deze audit.

This report describes the genesis and potential of the subsoil of the area designated as “IJssel Vecht delta”. The report contains one of preliminary studies for drawing up a vision for the area within the framework of the Programmatic Approach to Large Waters (PAGW). On behalf of the other PAGW partners, Staatsbosbeheer draws up the vision process for the IJssel-Vecht Delta and is the client for this study. The subsoil of the (current) IJssel Vecht delta is formed in an estuarine environment. A large peat area has been cut and swept away by erosion and sedimentation from the sea, rivers and streams. This resulting in a wide variety of ecological conditions. From the early Middle Ages onwards, man and society intervened more and more in this natural landscape. Dikes and dams have appeared, polders and reclaimed land have been built, peat was extracted and land use has become increasingly intensive. Nevertheless, that natural genesis still manifests itself in the subsoil of the area. It is reflected in the existing soil types, the differences in elevation or landscape patterns that testify to that dynamic estuary. Although important abiotic processes have disappeared (the sea influence) or decreased in intensity, wind, discharge differences of rivers and streams and groundwater flow still play key ecological roles. Or these processes can be restored or intensified again. In this respect, enlarging of and improving conditions in existing N2000 reserves, developing new nature areas and specific management aimed at restoring ecological gradients and natural differentiation are essential. The original estuary of the IJssel and Vecht deltas vanished. But the dynamic transitional environments of lakes, rivers, gullies and swamps - here referred to as gradient swamps of the inland delta - are on a drip, waiting for resuscitation. This report describes the first steps in this direction. Dit rapport beschrijft de genese en potenties van de ondergrond van het gebied dat is aangeduid als “IJssel Vechtdelta”. Het rapport bevat één van voorstudies voor het opstellen van een visie voor het gebied in het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW). Het Staatsbosbeheer trekt namens de andere PAGW partners het visieproces voor de IJssel Vecht Delta en is opdrachtgever voor de onderhavige studie. De ondergrond van de (huidige) IJssel Vechtdelta is gevormd in een estuarien milieu. Een groot veengebied is daarbij door erosie en sedimentatie vanuit de zee, de rivieren en de beken doorsneden en weggeslagen. Met een zeer gevarieerd milieu van overgangen tussen gebieden met zeer uiteenlopende milieuomstandigheden als gevolg. Vanaf de vroege Middeleeuwen grepen mens en maatschappij steeds verder in die natuurlijke ontstaansgeschiedenis in. Er zijn dijken en dammen verschenen, polders en droogmakerijen aangelegd, gebieden uitgeveend en het grondgebruik is steeds intensiever geworden. Niettemin manifesteert die natuurlijke genese zich nog steeds in de ondergrond van het gebied. We zien dat terug in de opbouw van de bodems, de verschillen in hoogteligging of landschapspatronen die getuigen van dat dynamische estuarium. Hoewel belangrijke abiotische processen zijn verdwenen (de zee invloed) of in intensiteit afgenomen, vervullen wind, afvoerverschillen van rivieren en beken en grondwaterstroming nog steeds ecologische sleutelrollen. Of processen kunnen hersteld of weer geïntensiveerd worden. Uitbreiding, specifieke inrichting en beheer gericht op ecologische gradiënten en verbindingen, zijn essentieel. Het oorspronkelijke estuarium is (letterlijk) begraven. Maar de dynamische overgangsmilieus van meren, rivieren, geulen en moerassen - hier aangeduid als gradiëntenmoerassen in een binnendelta – liggen aan een infuus, wachtend op reanimatie. Dit rapport beschrijft hiervoor eerste aanzetten.

Biostimulants are increasingly used in agriculture and horticulture as methods are sought to limit the use of artificial fertilizers and pesticides. These products may contain microbial or non-microbial substances as well as combinations thereof. Biostimulants are defined as products that stimulate the plant nutrient supply, independent of the nutrient content of the product, with the sole purpose of increasing plant nutrient use efficiency, tolerance to abiotic stress, the availability of nutrients retained in the soil or in the rhizosphere and improving overall quality characteristics of the plant increasing. This report describes the different types of microbial and non-microbial biostimulants and discusses the knowledge that is available regarding their modes of action. The mechanisms behind the effects of these products differ, but there is also substantial overlap. Many products have an effect on the resistance and resilience to both abiotic and biotic stress by means of effects on plant hormones and plant physiology or through effects on soil resistance and resilience (e.g., the microbiome). Despite the enormous amount of knowledge that has been gathered about biostimulants in recent years, many open questions and obstacles remain in their application. The main obstacles in practical use are uncertainty about the exact composition of products and the conditions (e.g. abiotic conditions, crop, growth phase) under which the products are most effective. Biostimulanten worden steeds vaker gebruikt in de land- en tuinbouw, omdat gezocht wordt naar methoden om gebruik van kunstmatige meststoffen en pesticiden te beperken. Deze producten kunnen microbiële, nietmicrobiële stoffen of combinaties van deze ingrediënten bevatten. Biostimulanten zijn gedefinieerd als een product dat de plantenvoedingsprocessen stimuleert, onafhankelijk van het nutriëntengehalte van het product, met als enige doel: het gebruik van nutriënten door de plant efficiënter te maken, de tolerantie tegen abiotische stress te verhogen, de kwaliteitskenmerken te verbeteren, en de beschikbaarheid van in de bodem of in de rhizosfeer vastgehouden nutriënten te vergroten. In dit rapport worden de verschillende typen microbiële en niet-microbiële biostimulanten beschreven en wordt ingegaan op de kennis die beschikbaar is over hun werkingsmechanismen. Uit dit overzicht blijkt dat de mechanismen achter de werking van deze producten verschillen maar er ook veel overlap is (Figuur 1). Tevens zien we dat veel producten een effect hebben op zowel de weerbaarheid tegen abiotische als biotische stress d.m.v. effecten op planthormonen en inhoudsstoffen van de plant of door effecten op de bodemweerbaarheid (microbioom). Ondanks de enorme hoeveelheid kennis, die de afgelopen jaren is verzameld over biostimulanten, blijven er nog veel openstaande vragen en obstakels bij de toepasing. De belangrijkste obstakels voor de praktijk zijn onduidelijkheid over de exacte samenstelling van producten, en over de omstandigheden (bv. abiotische condities, gewas, groeifase) waaronder de producten werkzaam zijn.

Een belangrijk onderdeel van het Klimaatakkoord is het vergroten van het aandeel hernieuwbare energie op land tot 35 TWh in 2030. In de zogenoemde Regionale energiestrategieën (RES’en) worden daartoe afspraken gemaakt tussen de betrokken overheden over welk aandeel hernieuwbare energie zij voor hun rekening nemen. Er is echter geen juridische verplichting waarmee de inhoud van de RES’en kan worden afgedwongen. In deze bijdrage wordt onderzocht in hoeverre de Omgevingswet kan bijdragen aan een sterkere juridische verankering van de doelstellingen voor de realisatie van hernieuwbare energie en de verdeling van die doelstellingen tussen de betrokken bestuursorganen. Conclusie is dat het instrumentarium van de Omgevingswet het realiseren van hernieuwbare energiebronnen wel kan faciliteren en stimuleren, maar een juridisch afdwingbare borging van de realisering en verdeling van de energiedoelstellingen zelf niet mogelijk is.

Is het huidige Nederlandse juridische instrumentarium afdoende om de ambitieuze klimaatdoelstellingen voor 2030 te verwezenlijken? Of bestaat er behoefte aan een andere interpretatie en toepassing van bestaande instrumenten, aan de doorontwikkeling van het bestaande recht of aan geheel nieuwe juridische instrumenten? Deze bundel bestaat uit vier delen. In 21 bijdragen wordt u meegenomen langs diverse juridische vragen. Het eerste deel bevat een algemene analyse van de aard en omvang van de taakstelling waarvoor Nederland staat. Het centrale thema van het tweede deel is aansprakelijkheid in verband met klimaatverandering. In het derde deel wordt ingegaan op de energietransitie en in het vierde deel op klimaatadaptatie. Dit boek is geschikt voor een ieder die geïnteresseerd is in de juridische aspecten van de mitigatie van klimaatverandering, energietransitie en adaptatie in Nederland.

Tegenwoordig lijkt te worden aangenomen dat de focus van het waterschap verschuift van het waterbeheer in een bepaald gebied naar het klimaatbestendig maken van (delen van) Nederland. En daarmee van een specifiek belang naar een algemeen belang, wat afschaffing van de geborgde zetels in het waterschapsbestuur zou rechtvaardigen. Maar welke wettelijke taak heeft het waterschap of zou het moeten hebben? Het antwoord hierop is volgens auteurs van wezenlijk belang voor de vraag welke vorm van democratische legitimatie bij de waterschapsorganisatie past. In deze bijdrage wordt dan ook deze fundamentele voorvraag ter discussie gesteld en wordt het systeem van de geborgde zetels in dat licht bezien. Hoewel beaamd wordt dat de rol van het waterschap met het oog op klimaatverandering belangrijker wordt, is de veronderstelling dat het waterschap er hierdoor allerlei nieuwe taken en verantwoordelijkheden bijkrijgt, en zodoende veralgemeniseert, onjuist. Door klimaatverandering zal het belang van het waterschap alleen maar toenemen. Vraagt dat niet juist om een bestuur waarin álle bij de taken betrokken belangen zijn vertegenwoordigd?

Het zogenoemde bange bestuurders-argument vormt de hoeksteen voor een afwijkend, restrictief aansprakelijkheidsregime voor bestuurders. Dit argument komt erop neer, dat (te) veel aansprakelijkheid ertoe leidt dat bonafide bestuurders zich in onwenselijke mate risicomijdend zullen gedragen, en daarom zou voor bestuurders een hogere aansprakelijkheidsdrempel nodig zijn. In deze bijdrage wordt het bange bestuurders-argument ontrafeld, om te bezien of dit wel kan rechtvaardigen dat bestuurders jegens derden aanvullend worden beschermd tegen aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad. Daarbij worden de aannames die ten grondslag liggen aan het bange bestuurders-argument tegen het licht gehouden.

In deze bijdrage zal ik betogen dat het de hoogste tijd is om een term af te stoffen die in vroegere crisistijden veel mensen hoop en vertrouwen gaf, en die zijn nut ook vandaag de dag zal bewijzen in het maken van de juiste keuze. Die term is wereldrecht.

Spiegelbijeenkomsten zijn inmiddels een bekend fenomeen in de Rechtspraak: in vrijwel alle rechtbanken en gerechtshoven worden sinds 2009 spiegelbijeenkomsten georganiseerd. In deze bijdrage beschrijven we de uitkomst van een recent onderzoek naar spiegelbijeenkomsten in de Rechtspraak. We beschrijven eerst kort wat spiegelbijeenkomsten zijn. Daarna beschrijven we de opzet en de uitkomsten van het onderzoek. We beschrijven de organisatie van spiegelbijeenkomsten, vatten de tijdens spiegelbijeenkomsten ontvangen feedback samen en zetten uiteen hoe de gerechten deze feedback hebben verwerkt. We sluiten af met een reflectie op de onderzoeksresultaten.

Het ‘schrappen’ van Natura 2000-gebieden is niet mogelijk. Juridisch zou mogelijk zijn de instandhoudingsdoelstellingen van dergelijke gebieden te wijzigen. Of dit ecologisch zinvol is, is een andere vraag. Het is zeer onwaarschijnlijk dat dit wezenlijk zou bijdragen aan de oplossing van de stikstofcrisis. De oorzaken van deze crisis zijn te hoge stikstofdeposities en een inefficiënt en bureaucratisch Nederlands juridisch kader. Aan beide moet worden gewerkt.

In cassatie is Urgenda opnieuw in het gelijk gesteld; de Hoge Raad heeft de Staat bevolen om de Nederlandse broeikasgassen eind 2020 met ten minste 25% te reduceren ten opzichte van 1990. Daardoor moet de Staat veel aanvullende klimaatmaatregelen treffen in een relatief korte tijd. Nederland staat bekend als een rijk en vernuftig land dat al eeuwen de overhand heeft in de strijd tegen het water. Dus waarom maken de rechters van het Urgenda-proces zich zo zorgen over de opwarming van de aarde? Waarop is het bevolen reductiedoel gebaseerd? Wat maken die paar procenten emissiereductie nou eigenlijk uit? En vanwaar die haast? In deze bijdrage wordt de onderbouwing van het klimaatbevel uit het Urgenda-proces nader bestudeerd. In dat kader wordt ook stilgestaan bij de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering, en de implicaties van een opgewarmde aarde voor Nederlandse inwoners. Ook zal in deze bijdrage een aantal kritiekpunten op de Urgenda-uitspraak uit de juridische en maatschappelijke discussie worden geadresseerd. Dit alles gebeurt onder verwijzing naar de relevante klimaatafspraken, klimaatwetenschappelijke rapporten en EHRM-jurisprudentie. Geconcludeerd wordt dat het Urgenda-arrest in juridisch opzicht weliswaar baanbrekend is, maar dat het klimaatbevel – gelet op de feiten die niet tussen partijen in geschil zijn – eigenlijk zeer conservatief te noemen is.

Root-knot nematodes (Meloidogyne spp.) are a worldwide problem in many crops. These nematodes are a particular problem in glasshouse-grown chrysanthemums. In order to combat root-knot nematodes in the glasshouse, the soil is typically steamed every 5-6 growth cycles. However, this method is expensive, environmentally unfriendly and reduces the resistance and resilience of the soil against other pathogens and pests. In this experiment we added different biological pesticides and basic substances and biostimulants both individually and in combination in order to determine if there is an interactive or additive effect against damage caused by root-knot nematodes in chrysanthemums. We found that the use of the biological pesticide derived from garlic extract and the basic substance chitosan HCl and biostimulants comprised of sea minerals and plant oils reduced the damage to chrysanthemum caused by root-knot nematodes. A number of the treatments caused a reduction in plant biomass (e.g., soldier fly waste products and their interaction with chitosan HCl and interactions between the chemical nematicide oxamyl and several of the biostimulants). However, this reduction was minimal. Wortelknobbelaaltjes (WKA; Meloidogyne spp.) zijn een wereldwijd probleem in de teelt van verschillende gewassen en veroorzaken problemen in de grondgebonden teelt van o.a. chrysanten in de kassen in Nederland. Om WKA te bestrijden wordt gewoonlijk de grond elke 5-6 teeltcycli gestoomd. Maar deze methode is duur, kost veel energie en verlaagd de weerbaarheid van de bodem tegen andere ziekten en plagen. In deze proef hebben we biologische middelen en biostimulanten afzonderlijk en in combinaties toegepast om te bepalen of er een interactie of een additief effect is tegen WKA en de schade die ze in de gewas chrysant veroorzaakt. Het gebruik van de biologische bestrijdingsmiddelen van knoflook extracten en de basisstof chitosan HCl en ook de biostimulanten: zeemineralen en plantenolie hebben mogelijk positieve effecten tegen WKA. Een aantal van de behandelingen veroorzaakte een daling van het plantengewicht, b.v. de reststroom insectkweek (ook interacties tussen de reststroom insectkweek + de chitosan HCl), oxamyl, en ook oxamyl interacties met een paar van de biostimulanten interactie behandelingen, maar deze daling was gering.

De beheersing van waterschaarste zal de komende jaren een steeds grotere maatschappelijke uitdaging gaan vormen. Daarom bespreken wij in deze bijdrage de vraag in hoeverre het huidige juridische en beleidsinstrumentarium ter beheersing van waterschaarsterisico’s toereikend is voor de toekomst. Wij concluderen dat de traditionele vraaggestuurde en faciliterende houding van de overheid ook op de middellange termijn (2030) nog uitkomst kan bieden. Daarnaast moet er echter op korte termijn meer aandacht komen voor eigen verantwoordelijkheden en zelfvoorzienendheid, zowel bij bedrijven als bij particulieren. Bovendien dienen ook aanbodgestuurde strategieën die strekken tot de verkleining en verandering van de (regionale) waterbehoefte een grondslag te (gaan) vormen voor toekomstig verdelingsbeleid. In deze bijdrage bespreken wij daar diverse mogelijkheden voor in twee specifieke sectoren: de agrarische sector en het particuliere drinkwatergebruik.

Jaarlijks ontvangt Nederland een hoeveelheid water die, bij een landoppervlak van 35.000 km2, overeenkomt met een waterschijf van ongeveer drie meter hoog. Ruim twee meter komt binnen via de rivieren en bijna een meter via de neerslag. Hiervan verdampt een halve meter, zodat er een surplus overblijft van 2,5 meter. Dat staat gelijk aan een watervolume van 88 miljard kuub. Toch kampen we in onze delta tijdens droge tijden met een watertekort, zoals we de afgelopen zomers hebben gemerkt.

The Geomorphological Map of the Netherlands depicts the landforms in the Dutch landscape. The map is currently being updated because the accuracy and level of detail no longer match current user needs. This document describes the protocol for updating the map and the steps to be taken to assure the quality of the updates. The quality control involves fine-tuning the mapping methodology and an internal and external review procedure. In addition, we give an indication of the quality of two recently updated map sheets for areas in Zeeland and the Utrechtse Heuvelrug region. De Geomorfologische kaart van Nederland beschrijft de landvormen van het Nederlandse aardoppervlak. Deze kaart wordt momenteel geactualiseerd, omdat de nauwkeurigheid en het detailniveau niet meer aansluiten bij de huidige wensen van gebruikers. Dit document beschrijft het protocol dat gehanteerd wordt tijdens het actualiseren en de stappen die worden genomen om de kwaliteit van de actualisaties te waarborgen. De kwaliteitscontrole omvat een afstemming van de karteermethodiek bij aanvang van de actualisatie, een interne en een externe kwaliteitscontrole. Daarnaast geven we een kwaliteitsindicatie aan twee recentelijk geactualiseerde kaartbladen in Zeeland en op de Utrechtse Heuvelrug.

In deze bijdrage bespreken wij het Nederlandse overstromingsrisicobeheer en de meest recente juridische en beleidsontwikkelingen op dat terrein. In het bijzonder gaan wij in op de ontwikkelingen rondom het concept ‘meerlaagsveiligheid’. Naast een sterke traditionele focus op de beperking van de kans op een overstroming vinden er namelijk steeds meer complementaire ontwikkelingen plaats die het beperken van de gevolgen van een eventuele overstroming centraal stellen. Gevolgbeperking kan plaatsvinden in het ruimtelijke spoor (ruimtelijke adaptatie; ‘laag 2’) of in het spoor van de rampenbeheersing (‘laag 3’). Wij achten dit positieve ontwikkelingen, maar menen dat deze in de huidige beleidsconstructie niet voldoende tot hun recht komen. Daarom doen wij enkele aanbevelingen voor de juridische verankering van deze twee gevolgbeperkende strategieën. Hiermee kunnen de effectiviteit en de veerkracht van het Nederlandse overstromingsrisicobeheer worden bevorderd en wordt bijgedragen aan het bereiken van de waterveiligheidsdoelen op de middellange (2030) en de langere termijn (2050).

Het ene na het andere ruimtelijke maatschappelijk probleem golft over ons heen in het afgelopen jaar. Een verkeersinfarct op wegen en spoorwegen. Nederland op slot vanwege de stikstof- en PFAS problematiek. Schiphol aan zijn grenzen, en dan ook nog het woningtekort, ecologische achteruitgang, en de energietransitie die maar moeizaam van de grond komt in Nederland. Zijn dit allemaal losstaande problemen of is er een verband tussen deze kwesties? Wij zijn van mening dat één overkoepelend probleem stelselmatig over het hoofd wordt gezien, namelijk: ruimtetekort.

Dat het eten van insecten (entomofagie) een veelbelovend alternatief is voor het eten van vlees is al geruime tijd bekend. Maar een willekeurige vriend, bekende of vreemde vragen of ze wel eens insecten thuis eten, levert vrijwel altijd een ontkennend antwoord op. Onderzoek laat zien dat er meerdere barrières zijn in keten van productie, verwerking en consumptie van insecten. Met name de consumentenacceptatie vormt een barrière. Op het gebied van verduurzaming van het productieproces, wetgeving en voedselveiligheid zijn er eveneens nog belangrijke stappen te zetten.

Er is helaas geen pasklaar antwoord op de vraag welk kader na het sneuvelen van het PAS in de toekomst voor de regulering van stikstofdeposities op natuurgebieden moet gelden. Het antwoord moet interdisciplinair en in overleg met – maar niet per se met instemming van – alle betrokken partijen worden ontwikkeld. Duidelijk is wel dat een koerswijziging nodig is. De depositie in de sterk overbelaste gebieden moet naar beneden, daadwerkelijk en niet alleen op papier. Het juridisch instrumentarium daarvoor bestaat. De aandacht zou moeten uitgaan naar oplossingen die onnodige administratieve en procedurele lasten voorkomen en waarbij economische belangen niet per se het zwaarst wegen. De grootste innovatie die we na de PAS-uitspraken kunnen realiseren is het maken van daadwerkelijk relevante en moedige keuzes.

Veel milieuvoorschriften zijn gericht tot ‘degene die de inrichting drijft’. Maar wie drijft de inrichting? In dit artikel bespreek ik de kenmerken van en criteria voor drijverschap. Vervolgens ga ik in op de verantwoordelijkheidsverdeling in situaties waarin een inrichting gedreven wordt door meerdere (rechts) personen. Ook beantwoord ik de vraag of het drijversbegrip en de daarvoor ontwikkelde zeggenschapstoets relevant blijven in het kader van de Omgevingswet.