Preobražaj malih gradova u Srbiji – od urbanog propadanja do novog identiteta

U radu se analizira funkcionalno-prostorna transformacija malih gradova u Srbiji u periodu postsocijalističke tranzicije, prihvatajući mišljenje da su mali gradovi na prekretnici demografskog, ekonomskog i socijalnog razvoja. Dok prostorni planeri neprekidno upozoravaju na neophodnost decentralizacije i uravnoteženog regionalnog razvoja, stvarni trendovi pokazuju da mali gradovi gube urbane funkcije, slabe u ulozi centara ruralnog razvoja i suočavaju se sa ubrzanim procesom urbane degradacije. Otuda potreba da se preispita funkcionisanje mreže urbanih centara, sa težištem na treći nivo – opštinske centre, koji se u kontekstu ovog rada svrstavaju u kategoriju malih gradova (prvi i drugi nivo su nacionalni i regionalni centri prema osnovnoj hijerarhiji urbanih centara). Istraživanje je obuhvatilo ocenu održivosti malih gradova – opštinskih centara u Srbiji, u relaciji sa njihovim tipološkim karakteristikama. U prvom koraku, izdvojeni su pojedini tipovi malih gradova prema veličini, regionalnom položaju, dostupnosti i funkcijama. U drugom koraku, izdvojeni tipovi su analizirani preko odabranih indikatora koji uključuju demografski, ekonomski i socijalni aspekt održivog razvoja. Konačno, kvantitativna analiza razvojnih trendova dopunjena je kvalitativnim studijama slučaja za nekoliko malih gradova u Srbiji. Namera je da se osvetle perspektive i mogućnosti za male gradove, kao i da se prilagode već stečene predispozicije i atraktivnost, kako bi mogli da odgovore savremenim razvojnim izazovima.
The paper discusses urban transformation of small towns in Serbia in the period of post-socialist transition by taking a stand that small towns are at a turning point in terms of demographic, economic and societal development. While spatial planners are bringing the attention to the need for decentralisation and balanced reguonal development, real trends show that small towns are losing urban functions, have a weakening role as centers of rural development, and face accelerated process of urban decay. These challenges require evaluation of the functional aspects of urban network with the focus on the third level – municipal centres (first and second level reffer to the national and regional centers), which are in the context of this paper considered within the category of small towns. The main aim of the research is to provide an assessment of typological aspects in relation to the sustainability of small tows in Serbia. Firstly, different types of small towns were identified and singled out according to size, regional location, accessibility and urban functions. Secondly, the selected types were analysed by using demographic, economic and social indicators for sustainable development. Finally, quantitative analysis of development trends was complemented by a set of qualitative case studies of several small towns in Serbia. The intention is to shed light on the perspectives and opportunities for small towns, as well as to adjust the indogenius capacities and attractiveness to respond to contemporary development challenges.