Teknoloji ve Emek: Türkiye'de otomobil sektörü

ÖZET Bu tezde, kapitalist dünyada 1980'li yılların ortalarından itibaren hızla yaygınlaşan Japon tarzı esnek üretim modelinin eleştirel bir incelemesi yapılmaya çalışılmıştır. Tezin birinci bölümünde, esnek üretimi, ait olduğu kapitalist üretim ilişkileri bağlamından kopuk bir tarzda ele alan ve esas olarak bir `olumlu yenilikler katalogu` biçiminde sunan yaklaşımların genel olarak birbirleriyle Örtüşen savları özetlenmektedir. İkinci bölümde Japon modelinin teknik ve organizasyonel boyutları ayrıntılı bir şekilde incelenmektedir. Bu bölümün bulguları, esnek üretim organizasyonunun, işletme yazınında ileri sürülenlerin aksine, çalışanların vasıf düzeylerini yükseltmediğini; üretim ve emek sürecinin `rasyonelleştirilmesine` dönük Taylorist pratikleri derinleştirdiğini; iş yoğunluğunu ve çalışma temposunu artırdığını ve emeğin denetiminde işçilerin kendilerini de devreye sokan yeni mekanizmalar geliştirdiğini ortaya koymaktadır. Emek sürecinin salt teknik bir süreç olarak çözümlenemeyeceği, zira üretim noktasında kurulan ilişkilerde, teknik/organizasyonel faktörler kadar, üretim noktasını çevreleyen ve/veya onunla içice geçmiş toplumsal, iktisadi ve siyasal faktörlerin de rol oynadığı varsayımıyla, üçüncü bölümde, Japon sermayedarlarının emek süreci denetiminde ulaştığı `başarı`ya, şirket güdümlü sendikalar, `esnek` iş yasaları ve öznel kriterlere dayalı performans değerlendirme sistemi ışığında açıklama getirilmektedir. 131Türkiye'de esnek imalat organizasyonlarının ortaya çıktığı 1990 'lan önceleyen tarihsel konjonktürün kısa bir tasviri ile başlayan dördüncü bölümde ise, Japon tarzı esnek üretimin Türkiye'deki örneklerinden biri olarak, Japon menşeli bir otomobil fabrikasında yapılan saha çalışmasının bulguları sunulmaktadır. Bulgular, genel olarak, incelenen esnek imalat örneğinin işçileri daha vasıflı hale getiren bir dinamik içermediğini; iş yoğunluğunun ve esnek çalışma düzeninin işçilerin başlıca rahatsızlık kaynakları arasında yer aldığım ve işçilerin, ekip çalışmasını ve iş rotasyonunu kendilerine yönelik daha fazla çalıştırma ve baskı uygulama mekanizmaları olarak gördüklerini ortaya koymaktadır. 132 SUMMARY This study aims to examine Japanese model of flexible production expanding rapidly throughout the capitalist world during the last two decades. The first chapter critically evaluates mainstream approaches that represent flexible production organization as a `catalogue of useful innovations,` ignoring the context of capitalist relations of production. In the second chapter, technical and organizational aspects of Japanese model of flexible production are analyzed in detail. Contrary to the arguments of the business administration literature, the findings of this chapter show that Japanese model does not increase skill levels of production workers. It deepens Taylorist practices of `rationalization` of production and labour process. Furthermore, this model increases the pace and intensity of work, and gives ways to new control mechanisms through which the workers themselves have to play an important role in achieving managerial objectives. The third chapter argues that labor process cannot simply be analyzed as a pure technical process because social, economic and political factors surrounding the production sphere influence the relations between capital and labor at the point of production as much as technical/organizational factors do. Based on this argument, this chapter attempts to explain the `success` of Japanese capitalists in 133the control of labor process in the light of company-led unions, `flexible` labor laws, and performance evaluation system based on the subjective criteria. The fourth chapter starts with a brief summary of the historical conjuncture preceding 1990s when flexible manufacturing organizations emerged in Turkey. Following this brief discussion, the chapter continues with the presentation of the findings of a case study carried out in a Japanese automobile plant in Turkey. The research findings show that the flexible production organization implemented in the plant does not have a significant effect on workers' skill levels. The intensity of work and flexible organization of work tasks are the major sources of the workers' complaints. Moreover, majoritiy of workers consider team work and job rotation as domination mechanisms through which they are forced to work harder. 134 152