Merkezi planlı ekonomilerin krizine alternatif açıklamalar

ÖZET `Merkezi planlı ekonomilerin krizine alternatif açıklamalar` bağlamında yaptığım bu çalışma, sözü edilen krizin temel öğelerini ayrıştırmamızı sağlamıştır. Bunun da ötesinde bu çalışma bu öğelere değişik kuramlar tarafından verilen öncelik ve ağırlıklar konusunda belli sonuçlara ulaştırmıştır. I.Kısım'ın ilk bölümünde ele alman, merkezi planlı ekonomilerin krizi bağlamında reformcular, reform modelleri ve kriz kuramlarına ilişkin sınıflandırmalar, bize herhangi bir tarihsel olgunun bir sosyal bilimci tarafından incelenebileceği yöntemsel çeşitliliği de sergilemektedir. Bu bölümde sınıflandırma girişimleri kapsamında ilk yer verilen Kornai, oluşturduğu yöntemle, kendi teorik çerçevesini oluşturan piyasa sosyalizmi modelinin henüz hiç uygulanamadığını, devlet-dışı sektöre önem verilmeyen bir yaklaşımın güdük kalacağını, bürokrasinin inisiyatifi elden bırakmama güdüsüyle plan-piyasa ilişkisinde varolan sistem içinde gerçek bir piyasa sosyalizminin vücut bulamayacağını, devletin rolünün makro düzeyde iktisadi yönetimle sınırlandırılması gerektiğini ima eden bir sistem oluşturmaktadır. Aynı bölümde piyasa ve bölüşüm temelinde bir sınıflandırma yapan Boratav, yaşanan Yugoslavya (özyönetim) ve Macaristan deneyimlerinin başarısız kaldığı noktaların altını çizerek kendi `hipotetik` modelini kurmaktadır. Bu bölümün üçüncü sınıflandırması Arın'a aittir. Arın, sınıflandırmasını reform modellerinin süreç içinde evrildikleri ve merkezi planlama sisteminden giderek uzaklaştıkları görüşü temelinde örmüştür. Szelenyi ise dördüncü bölümde reform modellerini üç başlık altında toplamıştır: Çevrimsel kriz kuramı, Genel kriz kuramı ve geçiş krizi kuramı. Kendisi ise yaygın büyümeden yoğun büyümeye geçiş sorunu işleyen geçiş krizi kuramına yakın durmaktadır. Ayrıca `Sovyet sisteminin Üçüncü Dünyacı eleştirisinde de Sovyet sisteminin bunalımı teknikçi ideoloji, işçi-köylü ittifakının bozulması ve merkezi planlı ekonomilerin dış dünyadan yeterince yalıtılmaması temelinde geliştiği tasarlanlanmaktadır. Birinci bölümün son teması ise liberal kriz açıklamalarından yapısal kriz hipotezine uzanan panoramik bir görüntü vermektedir. I.Kısım'ın ikinci bölümünde ele aldığımız büyümenin tıkanması üzerine yapılan tartışmalara göre, 1979-82 yılları ansı Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkelerinde `düşüş ve ekonomik kriz` dönemi olarak adlandırılıyor. îkinci bölümde ise Sovyetler Birliği'nin büyümesindeki düşüşü ampirik olarak ele alıp, bu düşüşü somutlayan bir çalışmaya yer veriliyor. II.Kısım'da ise Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa'da krizin `Sovyet resmi tezleri`, `bürokratik yozlaşma`, `devlet kapitalizmi` eleştirisi, piyasa sosyalizmi kuramı ve liberal tezler bağlamında elealınıyor. Yaklaşımları kollektivist mülkiyetli toplumların sosyo ekonomik karakterlerinin analizleri doğrultusunda tasniflendiği bu Kısım'da, ele alınan kuramların kollektivist ekonomilerin krizlerini açıklarken ağırlıklı olarak ele aldıkları temalar incelenmektedir. Ağırlıklı olarak ele alınan temalar, tek tek her kuramın kendi özgün incelemesi bağlamında irdelenmiştir. Ayrıca her kuramın kendi çerçevesini oluştururken saptadıkları özgün etmenlere de yer verilmiştir. Ele alınan kuramların ayrıştıkları ve ortaklaştıkları noktalar ele alınarak, yeni bir kriz kuramları sınıflandırması temellendirilmeye çalışılmıştır. Ağırlıklı olarak hemen her kuramın kendi özgün değerlendirmelerine tabi tuttuğu ve bu çalışmada ele alınan temalar fiyatlandırma mekanizma, bürokrasi, merkezi planlama, piyasa, yoğun-yaygın büyüme, yatırım politikaları, ücret politikalarıdır. Aynı zamanda her kuramın merkezi planlı ekonomileri kendi teorik çerçeveleri içindeki değerlendirmelerine de yer verilmiştir..I SUNUŞ: Merkezi planlı ekonomilerin krizine alternatif açıklamalar getiren değişik kuramların incelendiği bu çalışmada, Sovyetler Birliği' nde ve Doğu Avrupa ülkelerinde yaşanan toplumsal krizin özellikle ekonomik dinamiklerine ilişkin değişik kuramların farklı yaklaşımlarının incelenmesi hedefleniyor. Bu çalışmada, merkezi planlı ekonomilerin krizine yönelik açıklamaların sınıflandırılmasında resmi Sovyet tezleri, `bürokratik yozlaşma`, `devlet kapitalizmi` eleştirisi, piyasa sosyalizmi ve liberal batılı tezler olarak nitelediğim değişik kuramlar, krizin dinamiklerine ve tezahür ediş biçimine yönelik yaklaşımlarında pek çok noktada ortak bir payda tutturuyorlar; farklılık daha ziyade krizin dinamikleri ve tezahür ediş biçimleri noktasında değil, getirilen çözüm ya da merkezi planlı ekonomilerin sosyo-ekonomik analizlerinde ve getirilen çözüm önerilerinde ortaya çıkıyor. Bu çalışmanın birinci Kısmı'nın ilk bölümünde kriz açıklamalarını zımni de olsa içeren reform modelleri ne ya da reformculara yönelik sınıflandırmalar ile kriz kuramları çerçevesinde bir sınıflandırmaya yer veriliyor. Böylesi sınıflandırma girişimleri dökümü yapılmasındaki amaç, merkezi planlı ekonomilerin kriz sürecine yönelik geliştirilen değişik açıklamaları -her ne kadar ele alınan sınıflandırmayı yapan araştırmacının öznelliği içkin de olsa- toplu halde gözler önüne sermektir. Gözler önüne sermekten amaçlanan ise, bu çalışmayı ikinci Kısım'da yapılması hedeflenen sınıflandırma ile sınırlamamak, farklı sınıflandırmaları kendi teorik çerçeveleriyle birlikte inceleyerek farklı yaklaşımların iç nüanslarının kısmen de olsa yakalanmasını sağlamaya çalışmaktır. Birinci Kısım'ın ikinci bölümünde ise Doğu Avrupa ve Sovyetler Birliği'ndeki krizin açıklanmasına yönelik arka plan bilgisi vermesi amacıyla, zaman zaman ampirik çalışmalarla da desteklenen, ağırlığını ekonomik büyümenin oluşturduğu tartışmalara yer veriliyor. Çalışmanın ikinci Kısımı'nda ise `merkezi planlı ekonomilerin krizine alternatif açıklamaların bana göre tasnifi ele alınıyor. Bu tasnif, bütünü yakalama iddiası taşımıyor. Fakat bu Kısım'da amaçlanan liberal, sovyetik ve piyasa sosyalizmi olmak üzere üç farklı yaklaşımı ve Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkelerini tarihsel süreç içerisinde sosyo-ekonomik ve politik karakterine yönelik analizleri açısından liberallerden, sovyetik kanal dan ve piyasa sosyalistlerinden farklı bir kanalda gören ve analizlerini `bürokratik yozlaşma` ve `devlet kapitaliz mi` eleştirisi üzerine oturtan iki ayrı kurama yer veriliyor. Buradaki amaç, merkezi planlı ekonomilerin farklı kuramlar tarafından salt iktisadi boyutuyla değil, toplumsal formasyonlarına ilişkin saptamalarla birlikte ele alınışını incelemektir. Ele aldığım bu beş ayrı kuramın kollektivist ekonomilerin krizine yönelik açıklamalarını temellendirdikleri fiyatlandırma, bürokrasi, merkeziyetçilik, yaygın-yoğun büyüme, teknolojik gelişme, emek üret-kenliği vb. gibi temalar etrafında örmek işimi kolaylaştırıyor. İkinci Kısım'daki her bölümde Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülkelerinin siyasi yapısına ilişkin özgün saptamaları -eğer varsa- ele alınmıştır, zira böylesi özgün saptamalar ortaya çıkan kriz olgusunu açıklamada bu kuramların ayırdediciliğini belirlemektedir. Bu çalışmanın amacı, merkezi planlı ekonomilerin krizine yönelik alternatif yaklaşımlarla sınırlı tutulduğu için, 1968 ve özellikle. 198S sonrası reformlarla koşut olarak hayata geçirilmeye çalışılan reform uygulamalarının sonuçları inceleme dışında tutulmuştur. Bu çalışmada her kuram temsili düzeyde ele alınmaktadır. Her kuramın kendi içinde farklı nüansları barındırdığı kabul edilmekle birlikte, temsiliyet bazında bir ortak payda oluşturulmaya çalışılmış ve her bir kuranı içinde öne çıkan ve ortak kabul gören tezler genel örgünün dokusunu oluşturmuştur. Metinde kullanılan kaynaklar atıflar, metnin akışı içinde paranteze alınacak, soyadı, tarih ve gerekiyorsa sayfa numarasının oluşturduğu bir format ile verilmiştir ve her bir bölümün sonuna kullanılan kaynakların liste si sunulmuştur. 87