Van'daki Hıristiyan dini mimarisine ait plastik süslemelerde görülen bitkisel ve geometrik motifler

Ortaçağ ve sonrasında Van Gölü çevresinde inşa edilen mimari eserlerin çoğunluğunu dini yapılar oluşturmaktadır. Bunlar arasında Hıristiyan Ermenilerin inşa ettikleri kilise ve manastırlar hem mimari hem de taş bezemeleri ile ön plana çıkmaktadır. `Van'daki Hıristiyan Dini Mimarisine Ait Plastik Süslemelerde Görülen Bitkisel ve Geometrik Motifler` adlı bu çalışma; plastik süslemelerin tespitlerinin yapılması, objektif araştırmalar sonucu bilimsel literatüre kazandırılması, kendine özgü süsleme anlayışının etkileşim alanlarının araştırılarak ortaya konulması ve yüzyıllar boyu iç içe yaşamış farklı inanca sahip toplumlar arasındaki kültürel etkileşimin bu alandaki yansımalarının saptanması amacıyla araştırma konusu olarak seçilmiştir. Bu hedefler doğrultusunda; İpekyolu İlçesi'nde bulunan Varagavank (Yedikilise) Manastırı; Tuşba İlçesi'nde bulunan Saint Jean (Ktouts), Saint Georges (Lim) Manastırı; Başkale İlçesi'nde bulunan Saint Bartholomeus (Albayrak), Saint Ejmıacın (Soradır) Kilisesi; Gevaş İlçesi'nde bulunan Akdamar Manastırı plastik bezemelerinde görülen bitkisel ve geometrik motifler incelenmiştir. Bu alanda, Van'daki Hıristiyan dini mimarisi plastik bezeme programları bir bütünlük içinde ilk kez çalışılarak bilimsel literatüre kazandırılmıştır. Plastik süslemelerin arazi çalışmaları yapılarak plan çizimleri gerçekleştirilmiştir. Süsleme tanımlamaları görsel zenginlikle desteklenerek son durumları ortaya konulmuştur.Tez çalışmamızı oluşturan yapılarda kullanılan plastik süslemelerde bitkisel ve geometrik kompozisyonlar; haç işlemeli taşlar ve haç işlemeli olmayan taşlar olarak ele alınmıştır. Tespit edilen bezemeler çeşitlilik gösterdiğinden kendi içerisinde de alt grup oluşturacak sımıflandırma düzenlemesinde verilmiştir. Bu düzenlemede motif ve kompozisyonlar haç işlemeli taşlarda; haç kollarının oluşumuna, haç kollarının yüzeyine ve haç kol uçlarını sınırlandıran motif ve kompozisyonlar olarak; haç işlemeli olmayan taşlarda ise cephelerde kuşak ve silme, taçkapı bordürleri, pencerelerin taçkemer bordür yüzeyleri ile alt kısımları, paye ve konsol yüzeyleri, paye ve sütun başlıkları üzerinden değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme; bitkisel ve geometrik motif ve kompozisyonların yanı sıra diğer bezeme öğeleri başlıkları kapsamında incelenmiştir.Van'daki dini Hıristiyan mimari yapılarında Hıristiyan inancının sembolü olan haç motifinin işlendiği haç işlemeli taşların diğer süsleme grubunu oluşturan haç işlemeli olmayan taşlara göre daha yoğunlukta kullanılmış olduğu görülmektedir.Ermenice `խաչ (khaç) ` ve `քար (khar) ` sözcüklerinden oluşan khatchkar – khaçkar olarak da ifade edilen, haç işlemeli taşlar Türkçe `haç - taş` veya `taştan haç` anlamını karşılayan taşların üzerine oyulmuş haçlardır. Bu taş bezemeler,sadece Ermeni mimarisine özgü olup, Ermeni mimari sanatının küçük mimari bir formu olarak yetenek ve yaratıcılığın en iyi şekilde ifade bulmuş şeklidir. ve diğer Hıristiyanların mimarilerinde görülmemektedir. Bitkisel ve geometrik süslemeli çerçevelerle sınırlandırılmış kompozisyonlardan meydana gelir. Çeşitli boy ve tasarımlarda oldukça yaygın bir kullanıma sahip olan haç işlemeli taşlar; dini yapıların duvarlarına gömülü ve ya işlenmiş olarak bulunmaktadırlar. Katalog kapsamında incelediğimiz bütün yapıların içinde haç işlemeli taşlar yapıların cephe ve duvarlarında bir kuşak halinde bulunabileceği gibi gelişi güzel dağılım da göstermektedirler. Ayrıca her bir haç taşı ayrı taş bloğu üzerinde tekli, ikili veya üçlü kompozisyonlar şeklinde çeşitlilik göstermektedir. Gerek haç işlemeli taşlar gerekse haç işlemeli olmayan taşlarda; bitkisel motif ve kompozisyonlar palmet, rumi, yaprak, çiçek (gülbezek), meyve (üzüm, nar), hayat ağacı gibi stilize bitkisel motiflerden oluşmakta ve çeşitlilik göstermektedir. Geometrik motif ve kompozisyonlar ise; basit geometrik düzenlemeler, geometrik geçmeler ve geometrik örgüler (düğümler) olmak üzere üç ayrı türde motif ve bunların oluşturduğu kompozisyonlardan oluşmaktadır.Ermeni sanatı, kendine has bir sanata sahip olup, coğrafi konumu nedeniyle çeşitli sanat eğilimlerine açık bir sanat olmuştur. Bu etkileşim süreci VII. ve X.yy.'da Doğu Roma (Bizans) etkisinde kısa süreli olmuştur. Emevi, Abbasi ve Sasani etkileri ise IX – X. yüzyılda daha uzun süreli olmuştur. Bu etkilenme süreci X. yy. sonrasında Anadolu Selçuklu, Osmanlı; kuzeyden Kuzey Ermeni (Kars – Ani) ve Gürcü (Artvin – Erzurum) sanatı etkisinde devam etmiştir. Ağırlıklı olarak Selçuklu ve Osmanlı yönetimleri altında şekillenen Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki manastırların, Ermeni sanatı açısından önemli bir yere sahip oldukları anlaşılmaktadır. IX. yy.'dan başlayarak XX. yy. başlarına kadar bu tür yapıların inşasının kesintisiz olarak devam etmiş olması, Türk yöneticilerin Hıristiyan Ermenilere karşı hoşgörü ile davrandıklarının bir kanıtıdır ve bu hoşgörü göz ardı edilmemelidir. Most of the architectural works built around Van Lake during and after Middle Ages consist of religious constructions. Among these, churchs and monasteries that Christian Armenians built come into prominence with their both architecture and stone ornaments.This study called ` Botanical and Geometrical Motifs Seen on Plastic Ornaments Belonging to Christian Religious Architecture in Van` was chosen as research subject in an attemp to detect plastic ornaments, to bring it in scientific literature in consequence of objective researches, to reveal interaction sites of distinctive ornament understanding by being searched, and to determine reflections of cultural interaction between the societies of different faiths, who have lived together for centuries, in this field.In accordance with these aims, botanical and geometrical motifs, which are seen on plastic ornaments of Varagavank (Yedikilise) Monastery - Ipekyolu, Saint Jean (Ktouts) and Saint Georges (Lim) Monasteries - Tusba, Saint Bartholomeus (Albayrak) Monastery and Saint Ejmiacin(Soradir) Church - Başkale, Aghtamar (Akdamar) Monastery- Gevas, were investigated. In this field, plastic ornament programs of Christian religious architecture in Van were studied as a whole for the first time and were brought in scientific literature. Plan drawings were carried out by doing field studies of plastic ornaments. Ornament descriptions were supported with visual richness and their final situations were put forward. Botanical and geometrical compositions on plastic ornaments used for the buildings that create our thesis study were handled as cross-engraved stones and stones without cross-engraved. The ornaments that were detected were given in classification regulation by forming subgroup in itself because they were different from one another. In this regulation, motifs and compositions in cross-engraved stones were evaluated as the motifs and compositions limiting ends of the crosses' arms, the surfaces of the crosses' arms, and formations of the crosses' arms while, in the stones without cross-engraved, motifs and ornaments were evaluated in terms of mouldings and belts in fronts, kerbs of portal, windows' crown arch kerb surfaces and their lower parts, elephant-feet and corbals surfaces, and elephant-feet and column headings. This evaluation was examined within the context of headings of other ornament elements in addition to botanical and geometrical motifs and compositions.It is seen that the cross motif that is symbol of Christianity was engraved on Christian architectural works in Van and that the cross-engraved stones were used more than the stones without cross-engraved which is the other ornament group. The cross-engraved stones, which consist of `խաչ (khac)` and `քար (khar)` Armenian words and are stated as khatchkar or khackar, are the crosses engraved on the stones meaning ` cross-stone` or ` cross from stone` in Turkish. These stone ornaments is unique to Armenian architecture and as a small architectural form of the art of Armenian architecture, these ornaments are the figures expressing abilitiy and creativity in the best way. And these ornaments are not seen in other Christians' architectures. The ornaments consist of compositions limited through the frames with botanical and geometrical ornaments. The cross-engraved stones having highly common usage for various lengths and designs are found engraved or embedded on walls of religious constructions. In all constructions that we examined within the scope of catalogue, the cross-engraved stones not only can be found in the shape of belt on fronts and walls of the constructions but also can be seen as distributed irrelevantly. Moreover, each of the cross stones varies such as single, binary or trinary compositions on separate blockstones. In both the cross-engraved stones and the stones without cross-engraved, botanical motifs and compositions consist of stylate botanical motifs such as palmette, rumi, leaf, flower (rosace), fruit (grape, pomegranate), tree of life and they vary while geometrical motifs and compositions consist of three separate kinds of motifs – simple geometrical regulation, geometrical inserts and geometrical braids (knots) – and the compositions that the motifs formed. Armenian art has specific art and has remained open to various art tendencies because of Armenia's geographical position. This interaction process were short-term under the thumb of East Rome (Byzantium) in 7th and 10th centuries. Effects of Omayyad, Abbasid and Sassanid were more long-term in 9th-10th centuries. This interaction process continued under the effects of Anatolian Seljuk, Ottoman, and, in the north, North Armeni (Kars-Ani) and Georgian (Artvin-Erzurum) arts.It is understood that monasteries in Eastern Anatolia Region, which shaped mainly under the rules of Seljuk and Ottoman , have an important position in terms of Armenian art. That building this kind of constructions continued from 9 th century to the early 20th century is an evidence of the fact that Turkish governors behaved tolerantly against Christian Armenians, and this tolerance should not be ignored. 976