İlâhî adâlet (teodise) perspektifinden Gazâlî ile Leibniz'in karşılaştırılması

Yaşadığımız evrende çevremize bakıp, karşılaştığımız olumsuz olayların ve kötü durumların kaynağını sorgulama ihtiyacı hissettiğimizde, bizi Yaradan'ın bu olaylara neden izin verdiğini sorgulayarak, ya da bu olaylar ile Allah'ın ne gibi bir ilintisinin olabileceğini düşünerek farkında olmadan başlatmış olduğumuz İlâhî Adâlet konusunun cevabî nitelikteki mülâhazalarını dini kaynaklarda fazlası ile bulmaktayız. Bu konu entelektüel zeminde tartışıldığı zaman teizm - ateizm tartışmalarının en mühim noktasını oluşturmakta ve ateizmin teizme karşı kullandığı en önemli argüman halini almaktadır. Kötülüklerin mutlak iyi, âdil ve kudret sahibi Allah ile nasıl bağdaştırılacağı meselesini yani İlâhî Adâlet (Teodise) konusunu Gazâli, yaşadığımız evreni ?mümkün dünyaların en iyisi? olarak izah etmeye çalışırken Allah'ın mutlak kudret, hikmet ve iyiliğine vurgular yapmaktadır. Teodise'yi bilimsel literatürde ilk kez kullanan Leibniz ise Tanrı'nın hikmetine, iyiliğine ve kudretine münhasıran temellendirmeye çalıştığı düşüncelerinde ?mümkün dünyaların en iyisi? sonucuna ulaştığında ister direkt, ister dolaylı yoldan kendinden asırlar önce yaşamış Gazâlî'den mülhem bir optimist perspektifle günümüz düşünce dünyasındaki yerini almaktadır.Anahtar Kelimeler: İlâhî Adâlet, Kötülük, Gazâlî, Leibniz, Optimizm, Allah, Tevekkül When we look at the universe in which we live, when we feel to need of questioning the source of the bad situations and adverse events, when we querying why The God is allowing this type of events or when we think what kind of relations The God might be have about these events; inadvertently we think about the issue of divine justice, considerations of which we can exceedingly find in religious sources.This topic becomes the most important point of teism-atheism at intellectual debates and it becomes the most important argument of atheism against to theism.Whiling ghazali was trying to explain the issue of how to relating the evils to absolute good, fair and Almighty God ?the issue of divine justice (Teodise)- and the universe we live as `the best of the possible worlds?, he highlighted the God?s omnipotance, wisdom and goodness.When Leibniz, who has first time used `Teodise? in scientific literature, reached the conclusion of `the best of possible worlds? in his thoughts based to The God?s wisdom, goodness and power; he takes place at today?s thought world by being inspired directly or indirectly from Ghazali lived centuries ago.Keywords: Divine Justice, Evil, Al-Ghazali, Leibniz, Optimism, God, Submission-trust in god 123