1495 numaralı Şer’iye sicili defterine göre Rize’nin ekonomik ve sosyal hayatı

ÖZETOsmanlı Devleti’nin tarih sahnesinden ayrılıp Türkiye Cumhuriyeti’ninkurulması ile beraber harf inkılâbı yapılmış, ilerleyen zaman içerisinde yeni nesillerOsmanlı Devleti’nin arşiv ve kütüphanelerindeki yazılı vesikalardan istifade etmektegüçlük çekmeye başlamıştır. Böylece Osmanlı alfabesi ile kayıt altına alınmışvesikaların Latin alfabesine çevrilmesi ihtiyacı doğmuştur.“1495 Numaralı Şer‘iyye Sicili Defterine Göre Rize’nin Ekonomik ve SosyalHayatı” başlığı altında yaptığımız bu tez çalışmamızın amacı, söz konusu sicilingünümüz Türkçesine çevrilmesi ve sicilde yer alan kayıtların değerlendirilmesiyleRize’nin sosyal ve ekonomik hayatına dair sağlam bilgilere ulaşılmasıdır.Çalışmamız giriş ve iki bölümden meydana gelmektedir. Giriş kısmındabugünkü Rize ilinin tarihin ilk dönemlerinden cumhuriyet dönemine gelinceye kadargenel tarihinden, Osmanlı Devleti’nde yargı sisteminin önemli unsurlarından biri olanşer‘iyye mahkemeleriyle bu mahkemelerdeki görevliler ve yargılama usûlünden,şer‘iyye sicillerinin muhtevası, önemi ve bu sicillerdeki belge çeşitlerinden sözedilmiştir.Birinci bölümde, sicildeki dava zabıtlarından yola çıkarak Rize’nin sosyal,ekonomik ve dînî hayatı tahlil edilmeye çalışılmıştır. Üç ana başlık altında ele alınan bubölümde Rize toplumunun temelini oluşturan aileden, Rize’nin fizikî ve mimarîyapısından, Rize halkının günlük hayatta kullandığı çeşitli elbise ve eşyadan,toplumdaki Müslim-gayr-i Müslim ilişkilerinden, Rize’de kullanılan isim, ünvan velakaplardan, Rize’deki çeşitli ekonomik faaliyetlerle Rize halkının geçimkaynaklarından, miras işlemlerinden, vakıf müessesesi ve bu müessesenin işleyişindensöz edilmiştir. İkinci bölümde 1495 numaralı Rize Şer‘iyye Sicili’nin transkripsiyonuverilmiştir.Anahtar Kelimeler: Rize, Şer‘iyye Sicilleri, Sosyal-Ekonomik ve Dini HayatV IIABSTRACTAfter falling of Ottoman Empire, an alphabet reform was made with theFoundation of new Turkish Republic. Because of that as the time passes, nextgeneration of Republic have had difficulty with the understanding of Ottoman sourcesin the libraries. For reason that it appeared that the need for the transcription of Ottomansources into new alphabet.The aim of our dissertation under headline of “Economic and Social Life of RizeAccording to 1495 Registered Islamic Court Record” is to transcribe some part ofIslamic Court Records and to give sound information about economic and social life ofRize.Our work consists on an introduction and two parts. It’s been examined Rizefrom prehistoric eras to republic era, history of Rize, Ottoman jurisdiction, Islamic courtof law, the court, method of judiciary, content of court records and their importance andclassification of documents in the court registered.In the first part we analyzed economic, social and religious life of Rize provinceas state by the register. In this section consisting of three main parts we inform aboutthe family being composed of the foundation of Rize society, physical environment andarchitectural features, daily life of the people and their dressing stile and stuff they used,relation between Muslims and non-Muslims, names, titles, appellations, miscellaneouseconomic activities of Rize, ways of making living of the people, will records, trustinstitutions and their functions. In the second part it has given the transcription of 1495registered Islamic court records of Rize.Key Words: Rize Province, Islamic Court Records, Social-Ekonomic andReligious Life. İÇİNDEKİLERSayfa NoÖNSÖZ ........................................................................................................................ IİÇİNDEKİLER ..........................................................................................................IIÖZET ........................................................................................................................ VIABSTRACT............................................................................................................. VIITABLO LİSTESİ ...................................................................................................VIIIKISALTMALAR........................................................................................................XGİRİŞ..........................................................................................................................1I. RİZE TARİHİNE GENEL BAKIŞ..........................................................................1A. RİZE İLİNİN YERİ ve KOMŞULARI..............................................................1B. “RİZE” ADININ MENŞEİ ve İLİN ALDIĞI ADLAR ......................................1C. RİZE İLİNİN TARİHÇESİ ...............................................................................21. Koloni Öncesi Dönem....................................................................................22. Kolonileşme Dönemi .....................................................................................33. Medler ve Persler Dönemi..............................................................................44. Pontos Devleti Dönemi ..................................................................................55. Roma ve Bizans Dönemi................................................................................56. Trabzon Rum İmparatorluğu Dönemi.............................................................77. Osmanlı Dönemi............................................................................................88. Cumhuriyet Dönemi.....................................................................................11II. OSMANLI ŞER‘İYYE MAHKEMELERİ VE ŞER‘İYYE SİCİLLERİNE GENELBAKIŞ ....................................................................................................................11A. ŞER‘İYYE MAHKEMELERİ ........................................................................111. Şer‘iyye Mahkemelerindeki Görevliler.........................................................12a. Kadı .........................................................................................................12b) İkinci Derecedeki Adlî Görevliler ............................................................132. Şer‘iyye Mahkemelerinde Yargılama Usûlü.................................................143. Mahkeme Binası ..........................................................................................15B. ŞER‘İYYE SİCİLLERİ...................................................................................161. Tarifi ve Genel Özellikleri ...........................................................................162. Şer‘iyye Sicillerindeki Belge Çeşitleri..........................................................17a. Kadı Tarafından Kaleme Alınan Belgeler .................................................17aa) Hüccetler............................................................................................17ab) İ‘lâmlar ..............................................................................................17ac) Ma‘rûzlar ...........................................................................................17ad) Mürâseleler ........................................................................................18b. Başka Makamlarca Gönderilen ve Sicile Kaydedilen Belgeler..................183. Şer‘iyye Sicillerinin Muhteva ve Önemi.......................................................184. Şer‘iyye Sicillerinin Bugünkü Durumu ........................................................19I IIBİRİNCİ BÖLÜMRİZE’NİN SOSYAL EKONOMİK VE DÎNÎ HAYATII. RİZE’NİN SOSYAL HAYATI .............................................................................21A. AİLE HAYATI...............................................................................................211. Evlenme.......................................................................................................21a. Nikâh Akdi...............................................................................................21b. Evlenmede Rıza .......................................................................................23c. Evlenme Engelleri....................................................................................262. Evlenmenin Sonuçları ..................................................................................27a. Mehir .......................................................................................................27b. Nafaka .....................................................................................................31c. Rize’nin Aile Yapısı.................................................................................33ca. Çok Eşlilik..............................................................................................33cb. Akraba Evliliği ...................................................................................36cc. Kadının Ailedeki Yeri.........................................................................37cd. Çocuk Sayısı.......................................................................................393. Evliliğin Sona Ermesi ..................................................................................42a. Talak ........................................................................................................42b. Muhâla‘a..................................................................................................45c. Tefrik .......................................................................................................474. Evliliğin Sona Ermesinin Neticeleri .............................................................48a. İddet ve İddet Nafakası.............................................................................48b. Hidâne .....................................................................................................50B. RİZE’NİN FİZİKÎ ve MİMARÎ YAPISI .........................................................531. Nüfus ve Mahalleler.....................................................................................532. Sosyal, Dînî ve Ticarî Müesseseler...............................................................56a. Sosyal Müesseseler ..................................................................................56b. Dînî Müesseseler......................................................................................57c. Ticarî Müesseseler....................................................................................58C. GÜNLÜK HAYATTA KULLANILAN ELBİSE ve EŞYA ............................601. Elbise...........................................................................................................60a. Entari .......................................................................................................60b. Kuşak.......................................................................................................61c. Şalvar.......................................................................................................61d. Gömlek ....................................................................................................61e. Kürk.........................................................................................................62f. Peştamal ...................................................................................................62g. Çarşaf ......................................................................................................632. Eşya.............................................................................................................64a. Ev Eşyası .................................................................................................64aa. Mutfak Eşyası.....................................................................................64ab. Mobilya ve Mefruşat ..........................................................................64b. Ziynet Eşyası ...........................................................................................65c. Çeşitli Eşya ..............................................................................................66d. Kitaplar....................................................................................................66I Ve. Kumaşlar..................................................................................................66f. Silah ve Bazı Aletler .................................................................................68fa. Silah ve Kesici Aletler.........................................................................68fb. Tarım Aletleri .....................................................................................68D. MÜSLİM - GAYR-İ MÜSLİM MÜNASEBETLERİ......................................69E. TOPLUM AHLÂKI ........................................................................................731. İşlenen Suçlar ..............................................................................................73a. Gasb.........................................................................................................73b. Hırsızlık ...................................................................................................74c. Eşkıyalık ..................................................................................................75d. Adam Öldürme (Katl) ..............................................................................76e. Dövme ve Yaralama (Darb u Cerh) ..........................................................77f. Sahibinden İzinsiz Ağaç Kesme................................................................78g. Çocuğunu Terketme .................................................................................782. Güzel Ahlâka Dair Davranışlar ....................................................................79a. Ekonomik Destek Sağlama.......................................................................79b. Terkedilmiş Çocuğu Sahiplenme..............................................................80c. Sulh..........................................................................................................80d. Muslihûn Tavassutu .................................................................................81F. RİZE’DE KULLANILAN İSİM ÜNVAN ve LAKAPLAR .............................821. İsimler .........................................................................................................82a. Sülale İsimleri ..........................................................................................82b. Şahıs İsimleri ...........................................................................................91ba. Erkek İsimleri.....................................................................................91bb. Kadın İsimleri ....................................................................................92bc. Gayr-i Müslim İsimleri .......................................................................932. Ünvanlar ......................................................................................................933. Lakaplar.......................................................................................................98II. RİZE’NİN EKONOMİK HAYATI......................................................................99A. EKONOMİK FAALİYETLER .......................................................................991. Borç-Alacak İlişkileri...................................................................................992. Mübâya‘a...................................................................................................1083. Ferâğ..........................................................................................................1174. Hibe...........................................................................................................1235. Vekâlet ......................................................................................................1246. Kefâlet .......................................................................................................1267. Emânet.......................................................................................................1288. Rehin .........................................................................................................1289. Takas .........................................................................................................12910. Âriyet.......................................................................................................13011. Îcâr ..........................................................................................................13112. Havâle .....................................................................................................13213. Müzâyede ................................................................................................132B. RİZE HALKININ GEÇİM KAYNAKLARI .................................................1331. Tarım.........................................................................................................1332. Hayvancılık................................................................................................1373. Ticaret .......................................................................................................139VC. MESLEKLER...............................................................................................1431. İdarî Görevliler ..........................................................................................1432. Askerî Görevliler .......................................................................................1473. Adlî Görevliler...........................................................................................1474. Dînî Görevliler...........................................................................................1495. Esnaf ve Sanatkârlar ..................................................................................150D. MİRAS İŞLEMLERİ ....................................................................................1511. Tereke Sahiplerinin Sosyal ve Ekonomik Durumları ..................................151a. Sayıları, Cinsiyetleri, Yaşları ve Medenî Halleri.....................................151b. Vefat Yerleri ve Vefat Şekilleri..............................................................153c. Görev, Meslek ve Ünvanları...................................................................154d. Servetleri................................................................................................1552. Tereke Üzerindeki Haklar ..........................................................................159a. Techiz ve Tekfin ....................................................................................159b. Borçların Ödenmesi ...............................................................................161c. Vasiyet ...................................................................................................1623. Vârisler ......................................................................................................1634. Terekeden Alınan Harçlar ..........................................................................1665. Vasî Tayini ................................................................................................169E. VERGİLER...................................................................................................171III. RİZE’NİN DÎNÎ HAYATI ...............................................................................174A. VAKIF ve VAKFİYE ...................................................................................174B. VAKIFLARIN YÖNETİMİ ..........................................................................176C. VAKIF GÖREVLİLERİ ve GÖREVLİLERİN TAYİNİ(TEVCÎH-İ CİHÂT)177D. VAKIFLARIN GELİR KAYNAKLARI .......................................................182E. VAKIF ESERLERİ .......................................................................................184İKİNCİ BÖLÜM1495 NUMARALI RİZE ŞER‘İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONUI. SİCİLİN TRANSKRİPSİYONU SIRASINDA TAKİP EDİLEN USÛL..............186II. 1495 NUMARALI RİZE ŞER‘İYYE SİCİLİNİN TRANSKRİPSİYONU..........187SONUÇ ....................................................................................................................631EKLER ....................................................................................................................6351495 NUMARALI RİZE ŞER‘İYYE SİCİLİ’NDEN ÖRNEK VARAKLAR .........635BİBLİYOGRAFYA.................................................................................................640