Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e ‘’Medeniyet’’ anlayışının evrimi

ÖzetBu araştırmanın amacı, Tanzimat’ın ilk yıllarından başlayarak II. Meşrutiyet’e kadar uzanan süreç içerisinde Osmanlı aydınlarının “medeniyet” algı ve kavramsallaştırmalarının geçirmiş olduğu değişimi ortaya çıkarmaktır. Burada temel hareket noktası Osmanlı aydınlarının zihinlerinde canlandırdıkları biçimiyle “medeniyet” kavramı ve söz konusu “medeniyet” kavramıyla anlatmak istedikleri değişimlerdir. Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e “Medeniyet” Anlayışının Evrimi isimli bu çalışma, Osmanlı aydınlarının söz konusu dönemde “medeniyet” kavramını merkeze alan metinleri temel alınarak hazırlanmıştır. Bu dönemde “medeniyet” kavramı “değişim”i ifade eden, meşrulaştırma gücü yüksek bir kavram olarak var olmuş, Osmanlı aydınlarının tamamına yakını için bu kavram bir “ideal” olarak algılanmıştır.XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’da kullanılmaya başlanan “civilisation / medeniyet” kavramsallaştırması önce Avrupa ülkelerine, daha sonra bütün dünyaya yayılmıştır. Osmanlı literatüründe 1830’lu yılların sonuna doğru öncelikle “sivilizasyon” olarak kullanılmaya başlanan bu kavramın Osmanlı modernleşme tarihinin ağırlıklı kavramlarından birisi olduğu görülmektedir. Bu araştırmada “medeniyet” kavramının klasik İslâm / Osmanlı literatüründeki geçmişi, kavramın ilk kullanımı evresinde yapılan arayışlar, “medeniyet” kavramının geniş kitlelere anlatımı gibi konular bu araştırmada göz önünde bulundurulmuştur.Osmanlı aydınları için “medeniyet” kavramının kendisi ile beraber türevleri de söz konusu edilmiş, “İslâm medeniyeti”, “Avrupa medeniyeti” kavramsallaştırmaları da söz konusu dönemde sıklıkla kullanılmıştır. Bu çalışmada Osmanlı aydınlarının “medeniyet-Şark bağlantısı”, “İslâm medeniyeti” ve “Avrupa medeniyeti” kavramsallaştırmalarının hangi anlamlarda kullanıldığının izi sürülmüştür. Son olarak da “medeniyet” kavramının işaret ettiği Avrupa ile Osmanlı dünyası arasında yapılan karşılaştırmalar, devletin bekâsı, Osmanlı aydınlarının İbn Haldun’u yorumlama çabaları ile Osmanlı aydınlarının içinde bulundukları psikolojik ortam ve Osmanlı aydınlarının kendi kendilerine yaptıkları özeleştiriler bu çalışmada üzerinde durulan konular arasındadır.ABSTRACTThe purpose of this study is to demonstrate how the Ottoman intellectuals’ perception and conceptualization of civilization had evolved during the last period of the Empire. Those intellectuals put different meanings on “civilization”, and through such variations they aimed to work out the change itself. Writings in the related era, which were centered around the concept of civilization created the baseline for this dissertation. In the period, this concept assumed significance as to point out the change and was used in justification of change itself and was perceived by almost all Ottoman intellectuals as an ideal. Since the second half of 18th century the concept of civilization had been first used in Europe and then became widespread in the rest of the World. Among the Ottoman intellectual circles, the very concept of civilization appeared in the end of 1830’s and at once became one of the overwhelming concepts in the history of Ottoman modernization. We paid attention to what was the classical usage of the concept before the modernization process of the empire had started up as well as a quest for the meaning at a time when the concept was newly started to be used by intellectuals and attempts to diffusion of the concept among the wider strata of the population. Besides, as some derivation of the concept, such as Islamic civilization, and Western civilization were frequently used by Ottoman intellectuals, those derivations were investigated in order to work out and demonstrate in which connection they were used and what meanings were supposed to be ascribed by these usages.