Społeczno-gospodarcza aktywność człowieka kontraktującego w ujęciu Nowej Ekonomii Instytucjonalnej

Nowa Ekonomia Instytucjonalna jest nurtem nauk ekonomicznych, kładącym istotny akcent na analizę zjawisk społeczno-gospodarczych, w centrum których znajduje się działający człowiek. Taką oto specyfikę można dostrzec już w początkach tego nurtu, który datuje się na pierwsze dekady XX wieku. Kolejni naukowcy, ekonomiści i socjologowie, tj. Thorstein Veblen, Douglass Cecil North, Ronald Harry Coase, Oliver Eaton Williamson, Elinor Ostrom, analizowali rzeczywistość gospodarczą z perspektywy człowieka, który w tejże przestrzeni funkcjonuje. W przestrzeni społecznogospodarczej istnieje jednak coś, co kształtuje sposób realizacji działań przez człowieka. Tym czymś jest instytucjonalny determinizm, przez kolejne lata rozwoju nurtu Nowej Ekonomii Instytucjonalnej coraz precyzyjniej definiowany i dookreślany. Najważniejszym pytaniem dla wszystkich przedstawicieli tego nurtu w ekonomii jest tym samym, dlaczego człowiek działa w taki, a nie inny sposób? Próby odpowiedzi na to pytanie ujawniają się w różnych teoriach, które wspólnie tworzą dzisiaj Nową Ekonomię Instytucjonalną. Poniższe opracowanie stanowi próbę przedstawienia najważniejszych ze wspomnianych teorii. Pierwsza tego typu próba została zrealizowana przez autora w monografii poświęconej zagadnieniom polityki gospodarczej [Derkacz 2018]. W pracy tej poszczególne teorie NEI stanowiły jednak teoretyczne tło dla definiowania koncepcji optymalizacji inwestycji publicznych. Aktualne opracowanie zostaje natomiast w całości poświęcone wybranym teoriom Nowej Ekonomii Instytucjonalnej, które ujęto z perspektywy rzeczywistości społeczno-gospodarczej i porządku ekonomicznego. Opracowanie zyskało tym samym charakter przeglądu najważniejszych elementów tego nurtu ekonomii. Opisano tu teorię instytucji, teorię praw własności, teorię kosztów transakcyjnych oraz teorię kontraktów. Każda z nich jest kolejnym sposobem/kontekstem opisu porządku ekonomicznego, poprzez co kształtują one porządek nowego instytucjonalizmu z perspektywy ekonomicznej. Każda w sposób oryginalny uzasadnia, jak określone zjawiska społeczno-gospodarcze powstają, istnieją i się zmieniają. Każda wyjaśnia sposób funkcjonowania człowieka w gospodarce i w społeczeństwie. Każda ostatecznie ową różnorodność sposobów działania człowieka uzasadnia instytucjonalnym determinizmem, który jest jej (działalności ludzkiej) pierwotnym i fundamentalnym determinantem. W tym kontekście omówienie kolejnych teorii Nowej Ekonomii Instytucjonalnej będzie ukazywało poszczególne elementy porządku ekonomicznego, sposobów działania człowieka oraz osadzenie ludzkiej aktywności w sferze instytucjonalnej.