Το Αλατζά Ιμαρέτ και ο θεσμός των Ιμαρέτ στα Βαλκάνια

Ανάμεσα στα τζαμιά που χτίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μετά την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς (1430), το Αλατζά Ιμαρέτ (1485) αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα του αρχιτεκτονικού τύπου zâviyeli-τζαμιού, που ήταν δημοφιλής κατά τους δύο πρώτους αιώνες της οθωμανικής περιόδου. και με πλήθος παραλλαγών έγινε ευρέως διαδεδομένη σε όλη την αυτοκρατορία. Τέσσερα ακόμη τέτοιου είδους παραδείγματα συναντάμε στην Ελλάδα, το Ιμαρέτ του Εβρενός στην Κομοτηνή, το Τζαμί του Ισκεντέρ Μπέη στα Γιαννιτσά, το Mehmet Bey Camii στις Σέρρες και το Süleymaniye στη Ρόδο. Στην αρχική του μορφή, που διασώζεται μέχρι σήμερα, το Αλατζά Ιμαρέτ είναι ένα τζαμί zâviyeli με πενταμερή θολωτή στοά, δύο κεντρικούς θολωτούς χώρους εκείνου της περίκλειστης αυλής και της αίθουσας προσευχής και τέσσερα θολωτά eyvan, κτισμένα. σε ζευγάρια δύο σε κάθε πλευρά. Παρά ορισμένες δομικές παρεμβάσεις, το Αλατζά Ιμαρέτ θεωρείται ότι παρέμεινε τυπολογικά αμετάβλητο. Το Ιμαρέτ του Ισχάκ Πασά χτίστηκε σε κενό, κοινόχρηστο χώρο, καθώς οι ερευνητικές τομές στα θεμέλιά του ανακάλυψαν θραύσματα μαρμάρινων κιόνων δεύτερης χρήσης, καθώς και ψηφιδωτά γυάλινα πλακάκια. Η υπόθεση του κενού χώρου επιβεβαιώνεται και από τον προσανατολισμό του κτιρίου, που είναι προς τη Μέκκα, όντας εκκεντρικό σε σχέση με το πλέγμα της πόλης. Στην αρχική του φάση το μνημείο είχε πενταμερές προστώο, όπου εναλλάσσονταν κίονες από γρανίτη και μάρμαρο, με ενιαία είσοδο, την κεντρική. Η κλειστή τοιχοποιία ήταν ορατή, οι τρούλοι της ήταν καλυμμένοι με μολύβδινα φύλλα και στη νότια πλευρά υψωνόταν ο μιναρές, ο οποίος ήταν διακοσμημένος με πολύχρωμα εφυαλωμένα πλακάκια. Το δάπεδο της περίκλειστης αυλής ήταν στρωμένο με μάρμαρο, όπως και τα δάπεδα στα τέσσερα βοηθητικά δωμάτια. Η περίκλειστη αυλή και ο χώρος της προσευχής φωτίζονταν από συνολικά 36 παράθυρα, διατεταγμένα σε τέσσερις σειρές, ενώ οι τοίχοι τους ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες. Σύμφωνα με το vakifname, το κληροδότημα του Ισχάκ Πασά στη Θεσσαλονίκη είναι ένα χαΐρι βακούφι, που είχε ως στόχο την παροχή τροφής σε άπορους και ταυτόχρονα εξασφάλιζε εισόδημα για τον γιο του ιδρυτή και τους πιο άξιους διαδόχους του, που θα αναλάμβαναν τη διαχείριση του το βακούφι, το οποίο δεν μπορούσε να πουληθεί, να χαριστεί, να κληροδοτηθεί, να δεσμευτεί ή να μεταβιβαστεί. Παραδείγματα zâviyeli τζαμιών εντοπίστηκαν σε όλη την αυτοκρατορία και ομαδοποιήθηκαν χρονολογικά ανά σουλτάνο και στη συνέχεια χωρίστηκαν σε σουλτανικά και μη σουλτανικά τζαμιά zâviyeli, χωρίς κανένα τυπολογικό κριτήριο που πιθανότατα θα τα απομόνωσε από το ιστορικό πλαίσιο. Στα πρώτα παραδείγματα ο χώρος προσευχής απουσιάζει εντελώς, γεγονός που τόνιζε τον αρχικό κοινωνικό χαρακτήρα των τζαμιών zâviyeli, καθώς λειτουργούσαν κυρίως ως τόποι συνάντησης και φιλοξενίας δερβίσηδων, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση των Βαλκανίων και τη διάδοση του Ισλάμ. στις νεοκατακτημένες περιοχές. Η ανέγερση τζαμιών zâviyeli κατά την πρώιμη περίοδο από σουλτάνους καταδεικνύει έτσι την έμμεση υποστήριξη του οθωμανικού κράτους στους δερβίσηδες. Ως οθωμανικό ιμαρέτ ορίζεται λοιπόν το κτίριο ή τα κτίρια στα οποία παρασκευάζονταν και μοιράζονταν δωρεάν μερίδες φαγητού μία ή δύο φορές την ημέρα, κάθε μέρα, ενώ διέθετε την υποδομή για να φιλοξενήσει ταξιδιώτες και δερβίσηδες. Μέρη του ιμαρέτ θεωρούνται και οι αποθήκες, τα κελάρια, ο χώρος τροφοδοσίας -όπου υπήρχαν- και τα καμίνια. Ο θεσμός του ιμαρέτ, που λειτούργησε αποκλειστικά στα πλαίσια του θεσμού του βακουφιού, είναι από τους μακροβιότερους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς ήταν σε χρήση από τον 14ο έως τον 19ο αιώνα. Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η γεωγραφική του διασπορά, καθώς σύμφωνα με το έργο του H. Lowry και ιδιαίτερα της A. Singer, ιμαρέτ σημειώνονται σε όλη την αυτοκρατορία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλα αυτά τα ιδρύματα χτίστηκαν παράλληλα ή ότι λειτουργούσαν αδιάκοπα μέχρι τον 19ο αιώνα.
Among the mosques that were built in Thessaloniki after its conquest by the Ottomans (1430), Alatza Imaret (1485) constitutes one of the most representative examples of the zâviyeli-mosque architectural type, which was popular during the first two centuries of the Ottoman period and with a number of variants became widespread throughout the empire. Four more such examples of this type can be found in Greece, the Imaret of Evrenos in Komotini the Iskender Bey Mosque in Giannitsa, the Mehmet Bey Camii in Serres and the Süleymaniye in Rhodes. In its original form, which has been preserved to this day, the Alatza Imaret is a zâviyeli-mosque with a five-part, vaulted portico, two central domed spaces that of the enclosed courtyard and the prayer hall, and four domed eyvans, built in pairs of two on each side. Despite certain structural interventions, Alatza Imaret is considered to have remained typologically unchanged. The Ishak Pasha Imareti was built on an empty, public area, as the research sections in its foundations have discovered fragments of marble columns in second use, as well as mosaic glass tiles. The hypothesis of the empty space is also confirmed by the orientation of the building, which is towards Mecca, being eccentric in relation to the city grid. In its initial phase, the monument had a five-part portico, where granite and marble columns alternated, with a single entrance, the central one. The cloisonné masonry was visible, its domes were covered with lead sheets, and on the south side stood the minaret, which was decorated with colorful glazed tiles. The floor of the enclosed courtyard was paved with marble, as were the floors in the four ancillary rooms. The enclosed courtyard and the prayer area were illuminated by a total of 36 windows, arranged in four rows, while their walls were decorated with frescoes. According to the vakifname, Ishak Pasha’s endowment in Thessaloniki is a khairi vakif, which aimed to provide food to the needy and at the same time secured an income for the son of the founder and his most worthy successors, who would take over the management of the vakif, which could not be sold, donated, bequeathed, pledged or transferred. Examples of zâviyeli-mosques were found throughout the empire and grouped chronologically by sultan and then divided into sultanic and non-sultanic zâviyeli-mosques, without any typological criteria that would probably isolate them from the historical context. In the early examples the praying area is completely absent, which emphasized the original social character of the zâviyeli-mosques, as they functioned mainly as meeting places and hosting dervishes, who played an important role in the conquest of the Balkans and the spread of Islam in the newly conquered areas. The erection of zâviyeli-mosques during the early period by sultans thus demonstrates the indirect support of the Ottoman state to the dervishes. The Ottoman imaret is therefore defined as the building or buildings in which free portions of food were prepared and distributed once or twice a day, every day, while it had the infrastructure to accommodate travelers and dervishes. Warehouses, cellars, the feeding area - wherever they existed - and the kilns are also considered parts of the imaret. The institution of the imaret, which operated exclusively within the framework of the vakif institution, is one of the longest-lived in the Ottoman Empire, as it was in use from the 14th to the 19th century. Equally impressive is its geographical dispersion, as according to the work of H. Lowry and especially of A. Singer, imarets are noted throughout the empire, without this meaning that all these institutions were built in parallel or that operated continuously until in the 19th century.