19. Yüzyıl Osmanlısında Ticaret Hukukundaki Değişimin İktisadi İlişkilere Yansıması: Ceride-i Mehâkim’deki Mahkeme Kayıtları Üzerine Bir İnceleme

19. yüzyıl Osmanlı tarihinde her alanda köklü değişim ve dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde “nizam” kökünden türeyen Tanzimat’ın anlamına uygun şekilde hayata geçirilen pek çok kanuni düzenlemeden biri, Ticaret Hukuku sahasında Fransız Ticaret Kanunu’ndan tercüme edilen 1850 tarihli Ticaret Kanunnamesi olmuştur. Ardından yaklaşık 20 yıl sonra bu defa Medeni Hukuk ve Borçlar Hukuku alanlarında İslam hukukunun kodifikasyonuyla Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ilan edilmiştir. Bunlara ek olarak benzer ilişki türlerini düzenleyen söz konusu yeni kanunları uygulamak üzere adli teşkilatta da değişikliklere gidilmiş ve mevcut yargı kuruluşlarının yanına ticaret ve nizamiye mahkemeleri gibi yeni mahkemeler teşkil edilmiştir. Bu kapsamda ilk olarak dönemin ticari ilişkilerini düzenleyen kanunlaştırma faaliyetleri ve adli teşkilatlanma hakkında kurumsal iktisat nosyonu gözetilerek kısaca bilgi verilmiştir. Daha sonra Ceride-i Mehâkim’de yer alan mahkeme kayıtları vasıtasıyla söz konusu hukuki ve adli değişimin iktisadi ve ticari ilişkilere etkisi değerlendirilmiştir. Bu çerçevede mahkeme kayıtlarından elde edilen bilgilerin tasnifi ile hangi tür iktisadi ilişkilerin (ticari ve finansal) kimler arasında gerçekleştirildiği, bu kimselerin çeşitli kimlikleri (dini, mesleki, bölgesel gibi) bağlamında değerlendirilmiştir. Ayrıca ulaşılan ticari ilişki ağları sayesinde iktisadi ilişkilerde cemaatçi toplum yapısının varlığı ve hangi toplumsal kimlikte kendisini gösterdiği tespit edilmeye çalışılmıştır.