Search

De duurzaamheid van waardevolle natuurtypen staat onder druk, doordat kwelafhankelijke ecosystemen in beekdalen gevoed worden door grondwater met hoge nitraat- en/of sulfaatconcentraties. Dit wordt veroorzaakt door landgebruik en verhoogde atmosferische stikstofdepositie in intrekgebieden. De toevoer van stikstof door grondwater is vaak veel hoger dan kritische waarden voor atmosferische depositie en de belasting met sulfaat kan ook zeer hoog zijn. Dergelijke hoge stoffluxen kunnen leiden tot een sterke afbraak van organisch materiaal, sterke eutrofiëring en opbouw van een hoge verzuringscapaciteit. Vervuiling van grondwater met nitraat en sulfaat is daarom voor beekdalnatuur een van de grote knelpunten en vereist meer aandacht in beleid en herstel van natuurgebieden.

De grondwaterkwaliteit staat onder druk door klimaatverandering en maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. In de bodem en ondergrond beschermen drie van nature aanwezige ‘barrières’ het grondwater tegen verontreinigingen. Afsluitende lagen zorgen voor een fysieke barrière; reactieve bestanddelen in de ondergrond vormen door afbraak, omzettingen en binding een geochemische barrière; en afbraak door micro-organismen in de bovengrond fungeert als een biologische barrière. In het project Kennisimpuls grondwaterkwaliteit is de beschermende werking van deze barrières in beeld gebracht en zijn risico’s voor aantasting van de barrières geanalyseerd.

Het doel van het onderzoeksthema “Nutriënten: welke landbouwmaatregelen snijden hout” dat binnen het onderzoeksprogramma van de Kennisimpuls wordt uitgevoerd, is de juiste maatregelen op de juiste plek ingezet te krijgen door: State-of-the-art meettechnieken, modellen en kennis over bronnen en routes in stroomgebieden samen te brengen (WP2); Gegevens op bedrijfsniveau te integreren voor bedrijfsspecifieke handelingsperspectieven (WP3); De effecten van veelbelovende (route-)maatregelen te onderbouwen (WP4). Het onderzoek gaat uit van pilotgebieden die centraal staan in de kennisintegratie en methodiekontwikkeling. Binnen de pilotgebieden zal minimaal voor de periode van de Kennisimpuls (tot 2022) onderzoek gedaan worden zowel op het schaalniveau van het onderzoeksgebied als op het niveau van enkele individuele bedrijven en percelen. Het doel van het onderzoek is om de locaties en momenten van nutriëntenverliezen naar het grond- en oppervlaktewater vast te stellen, zodat gerichter gezocht kan worden naar handelingsperspectieven.

In veel regionale oppervlaktewateren belemmert de belasting met stikstof en fosfor de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water. De uit- en afspoeling vanaf landbouwgronden heeft hierin een grote bijdrage. En in diverse grondwaterbeschermingsgebieden spoelt nog te veel nitraat van de landbouwgronden naar het grondwater waardoor niet aan de Europese Nitraatrichtlijn wordt voldaan. Om de uit- en afspoeling van stikstof en fosfor terug te dringen, worden agrariërs via het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer gestimuleerd maatregelen te nemen die zijn opgenomen in de zogenaamde BOOT-lijst die door het Bestuurlijk Overleg Open Teelten (BOOT) is vastgesteld. Deze lijst omvat meer dan 100 maatregelen. Om dit proces te ondersteunen is voor de Kennisimpuls het deelproject Maatregelen op de Kaart (MoK) opgestart. Het doel hiervan is om agrariërs, adviseurs en waterbeheerders te ondersteunen in het werken en beoordelen van de lijst met BOOT-maatregelen om de uit- en afspoeling van stikstof en fosfor terug te dringen. In 2019 is hiervan een eerste versie opgeleverd: de GIS-tool “Maatregelenkaart Waterkwaliteit fase 1”. In 2020 is in de tweede fase van het project de GIS-tool verbeterd, verbreed en in de praktijk getoetst. De resultaten hiervan worden in het onderhavige rapport beschreven. De nieuwe versie, “Maatregelenkaart Waterkwaliteit fase 2”, geeft inzicht in de maatregelen die het best passen bij de kenmerken van een landbouwperceel en daarbij leiden tot schoner grond- en oppervlaktewater. Concreet geeft de tool voor elk landbouwperceel in Nederland informatie over: • De perceelskenmerken die van invloed zijn op de uitspoelingsgevoeligheid • Per type maatregel (bodemverbetering, landmanagement, bemesting–nutriëntenbenutting, waterbeheer, zuivering/ route) een top-3 om de stikstof- en fosforbelasting richting het oppervlaktewater te verminderen en een overall top-5 • Per type maatregel ook een top-3 en overall top 5 om de nitraatuitspoeling naar het grondwater te verminderen • Het wel/niet aanwezig zijn van een landbouwopgave om de belasting met stikstof en/of fosfor terug te dringen en evenzo of er een regionale opgave ligt om het nitraatgehalte in het grondwater terug te dringen. De toetsing bevestigt dat de kaart een basis biedt voor een gericht, perceel-specifiek advies over kansrijke maatregelen voor schoner grond- en oppervlaktewater. De toetsing heeft ook geleid tot voorstellen voor een aantal concrete doorontwikkelopties. Hiervoor zijn aanbevelingen geformuleerd. De Maatregelenkaart Waterkwaliteit fase 2 is beschikbaar als shapefile en via een eenvoudige webviewer. In 2020 is de kaart ook als basis verwerkt in de tool BedrijfsBodemWaterPlan die is toegepast in het project Bodem-UP en vanaf april 2021 inzetbaar is in heel Nederland.

Binnen het KIWK-project Nutrientenmaatregelen wordt in de stroomgebieden van de Vinkenloop (WS Aa en Maas) en de Vuursteentocht (WS Zuiderzeeland) monitoring uitgevoerd voor het vaststellen van de hotspots en hotmoments van nutriëntenverliezen uit de landbouw. Onderdeel van de monitoring van de Vinkenloop is het bepalen van de herkomst van nitraat en ammonium in grond- en oppervlaktewater op basis van stabiele isotopen. Isotopen zijn atomen van hetzelfde chemische element, in dit geval stikstof en zuurstof, maar met een verschillend aantal neutronen en daarmee een meetbaar verschillend atoomgewicht. Omdat stikstofbronnen van elkaar verschillen wat betreft isotopensamenstelling, kunnen verschillende bijdrages aan de waterkwaliteit mogelijk van elkaar gescheiden worden.Het doel van het isotopenonderzoek in de Vinkenloop is om vast te stellen of de herkomst van nitraat en ammonium in grondwater, drainwater en oppervlaktewater te bepalen is met behulp van stikstof- en zuurstofisotopen. Enerzijds betreft dit het kwantificeren van het aandeel N uit verschillende bronnen: kunstmest, dierlijke mest, mineralisatie uit bodemvoorraad en atmosferische depositie. Anderzijds betreft dit het onderbouwen en verifiëren van uitkomsten met aanvullende waterkwaliteitsgegevens.Dit meetplan bevat een beargumenteerde selectie van bemonsteringslocaties en –momenten voor isotopenanalyses op grond- en oppervlaktewater. Dit plan is goedgekeurd door de Gebruikerscommissie en wordt in 2021 ten uitvoer gebracht. Naar verwachting is het eindrapport eind 2021 beschikbaar via de website van de Kennisimpuls Waterkwaliteit.

‘Maatregel op de Kaart’ biedt inzicht in kansrijke maatregelen op landbouwperceelsniveau om uitstoot van fosfor en stikstof naar het water te verminderen. De kaart moet zich nog in de praktijk bewijzen en wordt verder doorontwikkeld. Maar belanghebbenden geven aan dat de kaart nu al helpt bij het kiezen van de beste maatregelen voor schonere grond- en oppervlaktewater. Daarmee faciliteert ‘Maatregel op de Kaart’ onder meer agrariërs bij het nemen van de juiste maatregelen om de doelen van de Kaderrichtlijn Water te halen.

Dit hoofdrapport bevat de achtergronden bij de tweede versie van de Regioscan Zoetwatermaatregelen. Met Regioscan Zoetwatermaatregelen 2.0 kan het effect van lokale maatregelen aan de zoetwateropgave nog beter in beeld worden gebracht en is nu landsdekkend toepasbaar. De kansrijkheid van maatregelen kan zo snel worden ingeschat en gebruikt worden om met zoetwatergebruikers het gesprek aan te gaan.

Deze notitie is opgesteld als voorbereiding op het uitwerken van de meetstrategie in de pilotgebieden voor de Kennisimpuls Nutriëntenmaatregelen . Het doel van dit rapport is om een overzicht te geven van de meettechnieken tools die inzetbaar zijn voor het onderzoek naar de bronnen en routes van nutriënten. We richten ons daarbij op meettechnieken voor nutriënten in oppervlaktewater en in bodemvocht en grondwater.

De kwaliteit van het grond-en oppervlaktewater in Nederland is de afgelopen decennia weliswaar verbeterd, maar is op veel plekken nog niet op orde.De landbouwsector lanceerde daaromin 2017 een lijst met vrijwillige maatregelenom uitspoeling van meststoffen tegen te gaan. Om het nemen van maatregelen makkelijkerte maken is een kaart ontwikkeld die voor elk landbouwperceel in Nederland aangeeft welke vrijwillige maatregelen kansrijk zijn.Deze maatregelenkaart is voor iedereen beschikbaar en wordt in 2020 verder doorontwikkeld. De kaart biedt een basis om met verschillende partijen te werken aan een betere waterkwaliteit.

In de Kennisimpuls Waterkwaliteit werken overheden en kennisinstitutensamen om de waterkwaliteitte verbeteren. Dat is nodigomdat de gunstige ontwikkeling van de waterkwaliteitstagneert; het Planbureauvoor de Leefomgeving gafeerder dit jaar aan dat dedoelen van de KaderrichtlijnWater lang niet overal worden gehaald.

Dit rapport bevat handreikingen voor het toepassen en inzetten van de tweede versie van de Regioscan Zoetwatermaateregelen in gebiedsprocessen. Met de Regioscan Zoetwatermaatregelen 2.0 kan het effect van lokale maatregelen aan de zoetwateropgave nog beter in beeld worden gebracht en is nu landsdekkend toepasbaar. De kansrijkheid van maatregelen kan zo snel worden ingeschat en gebruikt worden om met zoetwatergebruikers het gesprek aan te gaan. In dit rapport (2020-32B) vindt u de handreiking hoe het instrument te gebruiken.

De Regioscan zoetwatermaatregelen brengt de bijdrage in beeld die lokale maatregelen kunnen leveren aan het opheffen van regionale zoetwatertekorten. Dit helpt bij de ontwikkeling van een zoetwaterstrategie. Het rapport bevat meer informatie en achtergronden over het instrument, en een handleiding voor het gebruik.