Search

U doktorskom radu Sakralna arhitektura Zlatka Ugljena predstavljene su sakralne građevine koje je projektirao arhitekt Zlatko Ugljen od početka njegova stvaralaštva krajem 60-ih godina 20. stoljeća do danas. U radu su analizirani, istraženi i interpretirani svi Ugljenovi realizirani i nerealizirani sakralni projekti. Objašnjeni su izvori Ugljenova specifičnoga arhitektonskog izričaja koji sintetizira modernizam – kao osnovno stilsko polazište – ali i postmodernizam i tradicijsko graditeljstvo bosanskohercegovačkog prostora. Pozornost je stavljena na interpretaciju eksterijera i dizajna interijera, a građevine su promatrane u teološkom, povijesnom, teritorijalnom i kulturološkom kontekstu prostora u kojima su sagrađene. Pored popisa i analize, u radu se donose i valoriziraju postojeće interpretacije Ugljenovih sakralnih objekata od strane istraživača iz zemalja nekadašnje Jugoslavije, ali i drugih svjetskih teoretičara arhitekture i publicista. Ugljenova sakralna arhitektura (realizirani i nerealizirani projekti za islamske i katoličke bogomolje) postavljena je u teorijski okvir kritičkog regionalizma, ali i kulture sjećanja jer je ona – sa svojim specifičnostima – bitan čimbenik pri promatranju tradicijskih prepleta različitih vjerskih i identitetskih zajednica koje obitavaju na istom prostoru. Svi objekti popraćeni su fotografijama, skicama, tlocrtima i prikazima projekata te njihovim eventualnim objašnjenjima. U radu je pozornost stavljena na proces nastanka i realizacije projekata te su ti procesi potkrijepljeni sadržajima iz arhivskih dokumenata i brojnih intervjua koje su dali sudionici i svjedoci nastanka projekata. Sadržaj disertacije zaokružen je katalogom u kojem se donose pojedinosti o projektima te intervjuom sa Zlatkom Ugljenom u kojem autor govori o osobnim i profesionalnim iskustvima te razmišljanjima o sakralnoj arhitekturi. U širem smislu, disertacija se bavi analizom moderne i postmoderne islamske i katoličke sakralne arhitekture u Bosni i Hercegovini, ali i u regiji i svijetu, uz osvrt na društvene i političke prilike koje su utjecale na nju. Zlatko Ugljen's religious architecture represents an indispensable segment not only of the author’s creative work, but also of the overall contemporary catholic and islamic religious architecture in Bosnia and Herzegovina and in the region. Zlatko Ugljen designed more than 200 buildings in his career, and was presented with various awards both at local and international level. As a professor at the Faculty of Architecture in Sarajevo, he educated many generations of architects. However, the greatest contribution to the regional architecture Ugljen gave through his 28 projects for 29 religious buildings. Considering that Ugljen's work in religious architecture is, regardless of this fact, underrepresented in professional and scientific journals, the primary goal of this doctoral dissertation is to consolidate, analyze and evaluate Ugljen's realized and unrealized sacral projects. One of the objectives of this paper is to present them and place them into the context of both the world and regional architectural frameworks in order to get a clearer picture of the author's contribution and significance in contemporary architecture of Bosnia and Herzegovina. The intention of this paper is, inter alia, to systematize Ugljen's sacral oeuvre in chronological terms, then to research and analyse the documentation that is available concerning his sacral projects, as well as the articles published on those projects, and to offer an interpretation of the design features and point out to different circumstances and needs in which those designs were developed. Ultimately, the aim of the dissertation is to lay foundations for stylistic distinction between modernism and postmodernism in Ugljen's oeuvre, and to point out to significant influence of critical regionalism on his creative work . In the broad sense, the dissertation analyzes modern and postmodern religious architecture in Bosnia and Herzegovina (Catholic and Islamic) in social and political contexts that influenced its development, construction and deterioration. The dissertation is structured around a thematic-chronological framework. It is composed of an introduction, six sections and a conclusion. The introduction, set as the first section, is followed by the second section with a historical overview of modern architecture in Bosnia and Herzegovina and the region in the 20th century. The historical overview opens with an analysis of the development of the Bosnian style at the beginning of the 20th century, which marked the birth of modernism, the protagonists of which influenced Ugljen's understanding and creation of architecture. Furthermore, a brief insight follows into the history of architecture in Bosnia and Herzegovina between the two world wars. This period is presented more broadly in theoretical terms through the analysis of the history of architecture in Europe in the 1920s and 1930s through an overview of developments in architecture in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, respectfully, the Kingdom of Yugoslavia in that period. After overview of the European and regional architectural scene, special attention is devoted to the history of the architecture in Bosnia and Herzegovina between the two world wars, with information on the most important architects, buildings and stylistic features, followed by an insight into history of architecture in Bosnia and Herzegovina after the World War II. Considering that development of the prewar architecture was heavily influenced by the world and regional ideological and stylistic tendencies, this section focuses primarily on the world's most important theoretical guidelines, stylistic tendencies and architects. In the third section, the social and political events after the World War II in Yugoslavia and Bosnia and Herzegovina are discussed, because they directly affected the position of the Islamic Community and the Catholic Church, which commissioned Ugljen's projects. Furthermore, the dissertation provides an insight into the position of the Islamic Community and the construction of Islamic religious buildings in Bosnia and Herzegovina from the end of the World War II to the present, considering that the position of the Islamic Community directly and indirectly defined the conditions for designing mosques. Before moving to the analysis of stylistic features of the mosques in that period, the dissertation lists the ideas and guidelines for the construction of modern mosques in the second half of the 20th century in the world. The fourth section describes and analyzes Zlatko Ugljen’s life and career, followed by description and interpretation of his sacral projects. Sections 5 and 6 elaborate on the projects for realized and unrealized religious buildings of Zlatko Ugljen following the same methodological approach, meaning that projects are analyzed chronologically, by the year of their creation, divided along the two phases: projects made in the 20th century (Section 4) and those made in the 21st century (Section 5). The sixth thematic unit applies the same approach and deals with the projects created in the 21st century, when the architect in some works moved away from modernism as a stylistic expression and adopted contemporary stylistic tendencies following the idea of critical regionalism. After the analysis and interpretation of the design features of the religious buildings, the Section 7 focuses on the specifics of the stylistic expression of Zlatko Ugljen, analyzing the sources of Ugljen's specific architectural expression, which synthesizes modernism, as a basic stylistic starting-point, postmodernism and the influence of traditional architecture through the theoretical guidelines of critical regionalism. Furthermore, the sources and features of Ugljen's sacral opus are explained, taking into consideration the stylistic genesis and influences in his work, resulting in an analysis of the design features of the religious buildings. Considering that co-authoring was an important segment of Ugljen’s career, the paper also elaborates on his associates/co-authors and their influence on each other. The interiors for churches, the use of symbols and iconography, the treatment of the climate interrelation, the choice of materials and spatial concepts were also analyzed. The time determinant as a parameter according to which the sacral projects were analyzed was derived from the stylistic features of Ugljen’s projects. They were analyzed with regard to the placement of the realized or unrealized facility in a certain environment, the analysis being supported with an explanation of the needs and reasons for which the facilities were designed, as well as the historical context in which they were built or should have been built. In addition, Ugljen’s sacral projects are placed within the framework of religious architecture in BiH. This content is additionally enriched with excerpts from interviews with Ugljen's most important associates and co-authors (Nina Ugljen Ademović, Branko Tadić, Husejn Dropić and Fr. Marko Karamatić). The research is based on the heterogeneous materials, such as: encyclopedias, books, archival and project documentation, critical reviews, newsletters, notes, interviews, newspaper articles and photo-documentation, taken from the Archives of the Episcopal Ordinariate in Mostar, Franciscan Library in Mostar, Historical Archives in Sarajevo, Archives of the Riyasat of the Islamic Community in Sarajevo, the Matica Srpska Library in Novi Sad, the National and University Library in Zagreb and the City Library in Mostar. Significant documents were provided by the Archives of the Behram-Bey’s Madrasa and the Islamic Center in Tuzla, as well as by the Franciscan Parish Archives in Tuzla, Žeravac and Zabilje. These archives contain various documents that helped us to get more information and a better understanding of the processes of creation and construction of the facilities: conceptual or detailed design projects, work diaries, tenders, contracts, opinions of commissions, changes, offers, invoices and sketches. Design sheets for churches and mosques built before the 1990s, with the exception of St. Peter and Paul’s Church in Tuzla, are not available any more, as they were mostly destroyed during the war. The completeness of the processing of the material was affected by the fact that certain documentation was nonexistent, because if it had been available, it could have significantly supported the precise analysis of the proportions and other constructive values of these realized objects and thus contributed to the formal analysis of Ugljen's religious projects. The description and analysis of the construction of Ugljen's sacral projects presented in this paper, relying on projects and personal insights from the field research, can help further evaluation and research of his work in the future. Ugljen has won numerous domestic and international awards and some of its sacral buildings can be found in world-renowned publications on this topic. The religious architecture of Zlatko Ugljen belongs to the most praised, but also the most disputed parts of his work. Religious projects, built during the six-decade long creative period of Zlatko Ugljen, had different fates: two buildings were left unfinished, one was destroyed in the war, eighteen were realized, whereas eight projects remained unrealized. Thus, Ugljen's sacral opus is not large, but viewed within the history of contemporary architecture of Bosnia and Herzegovina, it has attracted the greatest interest of the world and regional public.

The study of minorities, mobility, and cultural mediation in Early Modern Europe has attracted significant scholarly attention across disciplines in recent times. However, architectural history has dealt less with these phenomena. Aiming to fill this gap, this thesis responds to the overreaching question: How to straddle the cultural, religious, and linguistic divide when constructing architecture for a foreigner who is an apparent enemy? The answer is provided by focusing on a particular problem within a wide geographical area in the longue durée. By relying on a large number of literary and visual sources, the dissertation investigates buildings made by the Republic of Venice to house and segregate Muslims, particularly Ottoman traders, from their implementation shortly after the War of Cyprus (1570–1573) to their abolishment with the dissolution of the Republic (1797). Segregation was not the only aspect. The term spaces of exchange can be understood in two ways. These buildings were spaces of commerce, but also spaces which were the result of cultural exchange. Various mediators and Ottoman merchants were consulted in the planning process, making these buildings a plural project. Traditional Adriatic architectural forms were enriched with elements of the Ottoman housing culture such as furniture, prayer spaces, hygienic and sanitation infrastructures. The mediators attempted to rhetorically position these solutions as Venetian caravanserais. The study researches the entire Venetian system of hosting Muslims. It is separated into two macro chapters (Venice and the Stato da Mar), each with its case studies. The Venetian part looks into the Fondaco dei Turchi, not only in the Palazzo Pesaro, but also analyses the previous discussions and solutions. It takes into account the long tradition of osterie, the Ghetto, the Fondaco dei Tedeschi, national loggias, European fondacos in the Levant, Ottoman caravanserais, slave prisons in Livorno and Malta, and Ottoman fondacos in Ancona and Dubrovnik. The Stato da Mar part individuates the numerous solutions used on the Ottoman-Venetian border in Dalmatia: the serraglio, stallia, loggia, tezza, stangada, and bazzana. A distinction is established between the forms used in cities and large trade ports, and those found in numerous small towns and along the trade routes in the hinterland, many of which are located, dated, and attributed for the first time. These solutions are positioned towards the Fondaco dei Turchi and all other surveyed solutions, establishing a typology and further contributing to solving the central dialectical problem of segregated spaces accommodated to a user with different housing needs. Definiranje prostora razmjene u Veneciji i na istočnome Jadranu istražuje pojedinačne građevine i čitave infrastrukture koje je Mletačka Republika gradila za osobe, mahom trgovce, iz Osmanskog Carstva koji su dolazili na njene teritorije. Iako se radilo o raznim etničkim i religijskim skupinama, Mletačka je Republika pozornost usmjerila isključivo na muslimane. U razdoblju netom nakon Ciparskoga rata (1570.–1573.) odlučuje im izgraditi niz trgovačkih i smještajnih objekata u Veneciji i Dalmaciji, odvojeno od svih ostalih religijskih skupina. Radilo se o različitim arhitektonskim rješenjima, od fondaca (dosl. skladište; fontik) u gradovima, badžana (bazzana; dosl. carinarnica) i loggia (tezza, dosl. nadstrešnica) u predgrađima i na trgovačkim putevima. Sličnih su funkcija bili ograđena trgovišta zvana stangade (dosl. prečke), serraglio (dosl. ograđen prostor, tor, obor) i štalije (stallia, dosl. mjesto zaustavljanja). Unatoč heterogenim rješenjima, kod svih je primijećena stroga odvojenost od okoline, uz namjeru da se Turke (pojam korišten za sve muslimane) smjesti na njima prihvatljiv način. Stoga se i naslovni prostori razmjene mogu čitati dvojako: kao građeni prostori koji su služili trgovini, odnosno reguliranoj ekonomskoj razmjeni, te prostori koji su nastali kao posljedica pregovora, prilagodbe i kulturne razmjene između dva kulturna kruga. Zbog ispravnije kontekstualizacije, u uvodu su prikazani opći modeli i arhitektonski tipovi koji su služili trgovini i smještaju stranaca poput fondaca, carinarnica, hostela, hospicija i tržnica, a uspostavljena je i veza s prostorima izolacije poput lazareta, bolnica, zatvora i geta. Ukratko su ocrtana i slična rješenja na Istočnome Sredozemlju poput funduqa, hana i karavan-saraja, s posebnim osvrtom na kulturu stanovanja u Islamskome Sredozemnome kulturnome krugu, kako bi se ustanovilo kakva su bila očekivanja osmanskih muslimanskih trgovaca kao korisnika. Tko su oni bili, gdje su i kako živjeli? Kako su mletačke institucije kao naručitelji vidjeli njihove stambene, kulturne i religijske potrebe? Kako su ih arhitekti i inženjeri implementirali? Kako su izgledale građevine za njihov smještaj i koji su procesi utjecali na njihovo oblikovanje? Polazeći od navedenih pitanja i činjenice da se odnos mletačkih institucija prema pristiglim muslimanima (kao i prema Židovima) razlikovao od odnosa prema kršćanima, uspostavljene su sljedeće hipoteze: 1) Specifičan odnos rezultirao je specifičnim arhitektonskim i prostornim rješenjima, sukladno religijsko-kulturnim potrebama korisnika i zahtjevima naručitelja. 2) Specifična rješenja nisu bila rezultat izravne komunikacije i preuzimanja oblika, nego prilagodbe lokalne graditeljske tradicije. Na hipoteze se odgovorilo komparativnom analizom i interpretacijom objekata kao sustava. Disertacija je podijeljena na niz serija slučaja u kojima se rekonstruira svaka pojedina građevina: od Fondaco dei Turchi i srodnih rješenja u Veneciji, splitske i hercegnovske trgovačke skale, do raznih rješenja u ostalim dalmatinskim priobalnim gradovima i njihovome zaleđu. Radi se o temi koja do sada nije bila istražena. Bilo je važno ujediniti brojna monografska istraživanja i bitno ih obogatiti novim saznanjima proizašlima iz arhivskog istraživanja kako bi se nadišli brojni regionalizmi i neusuglašeni glasovi između hrvatske i talijanske znanstvene produkcije. Ipak, disertacija polazi od nekoliko paralelnih razvoja na polju povijesti arhitekture i umjetnosti te povijesti, posebice urbane povijesti. Prvi je proučavanje manjina u predmodernoj Veneciji iz čega se razvio interes za trgovačku infrastrukturu, s obzirom da su najvidljivije manjine bile najprisutnije u ekonomskome životu. Drugi je recentni mobility turn koji mobilnost vidi kao temelj ljudske aktivnosti i interakcija, a infrastrukturu proučava kroz humanističku perspektivu. S obzirom da su oba pristupa izrazito prisutna u proučavanju ranonovovjekovne Venecije, a da povijesna prisutnost muslimana u europskom urbanom tkivu nije bila uočena, ova disertacija popunjava prazninu u dosadašnjoj literaturi. Kako niti jedna građevina nije sačuvana do današnjih dana, bilo ih je važno rekonstruirati oslanjanjem na vizualne i pisane primarne izvore raštrkane po zbirkama u Italiji, Hrvatskoj i Srbiji. Pritom su konzultirani izvori raznih provenijencija, nastali od strane naručitelja, investitora, izvođača, korisnika i medijatora, pozicionirajući ovu arhitekturu kao pluralan projekt. Velik je broj manjih objekata u Dalmaciji prvi put rekognosciran, ubiciran, atribuiran i datiran. Izvedeni su i terenski pregledi, autopsija objekata ili relevatnih vizualnih izvora, nakon čega je uslijedila formalna povijesnoumjetnička i arhitektonska analiza, uz završnu primjenu ikonografije arhitekture. Naposljetku, komparativna je analiza korištena kao kontekstualizacijski i interpretativni alat. Razlozi uspostave posebnog sustava opisani su u poglavlju Chronology and geography na temelju postojeće literature, polazeći od onih političke i ekonomske prirode, do društvenih i religioznih. Promjene u trgovačkim odnosima dovele su nakon Ciparskoga rata do naglog porasta broja osmanskih trgovaca u Veneciji i na njenim teritorijima, paralelno s opadanjem broja talijanskih trgovaca u Osmanskome Carstvu. Taj fenomen i specifičan sustav kojim je rezultirao sagledani su u dugom trajanju do pada Mletačke Republike kada su ukinuti (1797). Potreba za specifičnim sustavom objašnjena je konfesionalizacijom, pojmom koji objašnjava snažniji angažman države oko religijske homogenizacije pučanstva nakon reformacije i protureformacije. To je vrijeme uspostavljanja židovskoga Geta u Veneciji i reorganizacije i obnove Fondaco dei Tedeschi – palače na Canalu Grande u kojoj su bili obavezni odsjedati i poslovati svi trgovci s njemačkoga govornoga područja. Dodatno, kroz pregled već istraženih postupaka mletačke inkvizicije, rekonstruirani su opći razlozi zbog kojih je u tadašnjemu kontekstu bilo nužno odvojiti pridošle muslimane od domaćeg stanovništva. S obzirom da je Mletačka Republika institucionalno bila podijeljena na Kopneni dio (Stato da Terra), te na Pomorske posjede (Stato da Mar), različita je uprava uvjetovala raspodjelu primarnih izvora. Sukladno je i disertacija podijeljena na dva primarna dijela (Veneciju i prekomorske posjede), svaki sa pripadajućim uvodom i studijama slučaja. Prva je studija slučaja o osam prijedloga za uspostavu prvog Fondaca dei Turchi u Veneciji. Grčki mešetar Francesco Lettino predložio je Senatu 1574. godine da treba organizirati odvojen smještaj osmanskih muslimana pod njegovom upravom. Prijedlog je prihvaćen i krenulo se u potragu za lokacijom u privatnom vlasništvu koja bi bila regulirana od strane mletačke vlasti. Kao konzultant angažiran je dragoman (službeni prevoditelj za osmanski i druge levantinske jezike) Michiel Membré. Prijedloge su poslali Bartolomeo Vendramin, Andrea Malipiero, Marino Zane, Andrea Donà, Domenico Bossello, Antonio Priuli i Zaccaria Gabrieli. Svi predlagatelji ponudili su prostrane stambeno-poslovne građevine relativno izolirane od okoline, no ipak pristupačne s gradskih tržnica i prometnica. Uočene su i specifičnosti pojedinih projekata, nastale zbog religijsko-kulturnih potreba korisnika, a koje su takvima naznačili sami predlagatelji, dragoman Membré i mletačke institucije. Radilo se o kupaonicama, zahodima, pećima i posebnim izlozima za skupocjene uvozne tekstile. Takve specifičnosti išle su ruku pod ruku sa zahtjevima naručitelja za segregacijom. Građevina nije smjela biti u blizini crkve, ulazak i unutarnji poslovi bili bi regulirani, ključala bi se noću, a nitko nije smio vidjeti unutra ni van. Kao privremeno rješenje odabrana je i prilagođena gostionica Angelo u vlasništvu Bartolomea Vendramina. no zbog skandala u obližnjoj crkvi svetoga Mateja fondaco je premješten 1621. godine u palaču Pesaro u vlasništvu dužda Antonija Priulija na Canalu Grande, danas poznatiju upravo kao Fondaco dei Turchi koja čini drugu studiju slučaja. Fondaco dei Turchi na toj se lokaciji nalazio nepuna dva stoljeća pa je sagledan tokom čitavog svog postojanja i rekonstruiran u nekoliko faza, od kojih su najnačajnije prva prilagodba građevine 1621. godine i rekonstrukcija 1751.–1768. koja je prvi put pripisana inženjeru Paolu Rossiju. U oba su slučaja centralna lica projekata bili ured za trgovinu (Cinque savi alla mercanzia) i dragomani, a izmjene su vršene na zahtjev korisnika. Tokom čitavog postojanja fondaca, inzistiralo se na ranije ustanovljenim segregacijskim modelima (koja su dijelom već postojala na židovskome getu) pa je građevina snažno reorijentirana prema dvama unutarnjim dvorištima, broj ulaza ograničen, a ostali vanjski otvori povišeni i pregrađeni. Ženama i djeci pristup je bio zabranjen, a građevina noću ključana. Ipak, priznato je da su muslimani (koje su odreda nazvali Turcima – Turchi) religijska, a ne etnička odrednica, pa je građevina podijeljena po pola na europski (za tzv. bosansku i albansku naciju) i azijski dio (za tzv. anadolsku i carigradsku naciju). Istovremeno, značajna je pažnja posvećena sanitarnoj i ostaloj infrastrukturi po zahtjevu korisnika, a sredinom 18. stoljeća sagrađena je i džamija. Značajan doprinos disertacije u sagledavanju je čitavog mletačkog sustava zbrinjavanja muslimana i njihove trgovine. Time Fondaco dei Turchi više nije iznimka već dio promišljene infrastrukture s brojnim primjerima na osmansko-mletačkoj granici – u tadašnjoj Dalmaciji. U Šibeniku je od sredine 16. stoljeća muslimanima bio zabranjen ulazak u grad, a bili su smješteni na obližnjoj Mandalini i u predgrađu Plišac. U Zadru je od druge polovice 16. stoljeća reguliran ulazak muslimana u grad i predgrađa, a uređena im je strogo odvojena kuća u gradu i u današnjim Arbanasima. U isto vrijeme takva je građevina postojala i u Splitu, pred vratima od Pisture. Takve su građevine kasnije zabilježene u Trogiru, Kaštelima, Makarskoj i Obrovcu. Sastojale su se od ograđenog perimetra unutar kojeg su bile kuće i loggie, a svrha im je bila osigurati prostor za smještaj i trgovinu odvojeno od ostatka grada. Za razliku od lokalnoga karaktera tih građevina, Mletačka je Republika na poticaj trgovca Daniela Rodrige 1577. godine u Splitu uspostavila najvažniju luku za trgovinu s Osmanskim Carstvom, poznatu kao scala di Spalato. Prostran građevinski kompleks od osam uzastopnih dvorišnih sklopova u luci građen je u sekvencama od 1588. do 1631. Svaki sklop odgovarao je jednoj ulozi unutar sustava prekogranične trgovine, od lazareta, preko priorova stana i ureda do carinarnice i fondaka. U ovom istraživanju naglasak je stavljen na dva posljednja odnosno najzapadnija sklopa, koji su služili prekograničnoj trgovini, smještaju pristiglih trgovaca i njihove robe. Arhitektonski uzori čitavoga sklopa kao i njegovih pojedinih dijelova pronađeni su u tadašnjim sjeverno-talijanskim lazaretima, a Split je pozicioniran kao ključna točka u razvoju tipologije mletačkih pomorskih lazareta. Unutar takve prilagođene forme lazareta, koja pripada arhitekturi segregacije, pitanje vodoopskrbe prikazano je u izvorima kao glavni arhitektonski problem zbog kulturnoreligijskih zahtjeva muslimana. Time je i splitski primjer pozicioniran između segregacije i ustupaka korisnicima. Širenjem mletačkih posjeda u Prvom (1684–1699) i Drugom morejskom ratu (1714–1718), Split i ostali primorski centri našli su se dalje od granice. Stoga je trebalo urediti sustav karavanskih prenoćišta i trgovišta (bazzana) u manjim mjestima širom Dalmacije. To je posebice postalo važno uvođenjem sanitarnog kordona 1731. godine koji je izravan kontakt između osmanskih podanika i domaćeg stanovništva trebao svesti na nužni minimum. Ranije primijećene karakteristike prisutne i u ovdje, a razlike su uočene između trgovačkih badžana u gradovima i onih koje su isključivo korištene kao karavanska prenoćišta. Sukladno toj raspodjeli, njihovo tipološko podrijetlo pronađeno je u gradskim loggiama, odnosno vojarnama za konjicu. Istaknut je projekt badžane u Skradinu inženjera Frane Zavorea iz 1782. koji predstavlja zrelo rješenje koje kombinira i razvija ranije pristupe. Posljednja se studija slučaja bavi kućom za smještaj trgovaca i osmanskog emina (carinika) u Herceg Novome gdje je Venecija ustanovila trgovačku luku po uzoru na Split nakon Drugog morejskog rata. Projekt inženjera Nicola Riga iz 1741. godine uspješno kombinira ograđenu loggiu sa stambenim prostorima, opremljenima higijenskim i sanitarnim prostorima zbog kojih je sagrađen i poseban vodovod. U zaključnim su poglavljima sve građevine sagledane komparativno i ustanovljen je obuhvatan dijalektički pristup otvaranja i zatvaranja, dodvoravanja i segregacije. Naoko suprotne silnice pomirene su korištenjem pojma heterotopije. U ranonovovjekovnom društvu ustupci religijskim manjinama bili su mogući isključivo unutar segregiranih prostora van kojih pružene privilegije nisu vrijedile. Iako nikakva tipološka srodnost s osmanskom arhitektonskom tradicijom nije ustanovljena, primijećeno je postojanje određenih uvezenih, no prilagođenih elemenata islamske kulture stanovanja. To je objašnjeno prevođenjem i hibridizacijacijom pri čemu se presudnom pokazala uloga raznih medijatora koji su lokalne graditeljske modele obogatili sadržajima prilagođenima iz osmanskoga kulturnoga kruga, time producirajući arhitekturu koja je bila mletački odgovor na muslimanske stambene probleme. Defining spaces of exchange: Venice and the Eastern Adriatic (Definire gli spazi di scambio a Venezia e in Adriatico orientale) è la tesi che indaga singoli edifici e intere infrastrutture costruiti dalla Serenissima nei suoi territori per le genti provenienti dall'Impero Ottomano, per lo più mercanti. Sebbene si trattasse di vari gruppi etnici e religiosi, la Repubblica di Venezia rivolse la sua attenzione esclusivamente ai musulmani. Immediatamente dopo la guerra di Cipro (1570-1573), la Repubblica decise di costruire una serie di strutture commerciali e ricettive a Venezia e in Dalmazia (oggi in Croazia), separando i musulmani da tutti gli altri gruppi religiosi. Si tratta di diverse soluzioni architettoniche, dai fondachi nelle città alle bazzane (in Turco letteralm. dogana) e logge (anche chiamate tezze – tettoie) nelle periferie urbane e lungo le vie commerciali. I mercati semichiusi chiamati stangade, serragli e stallie ebbero funzioni simili. Nonostante le soluzioni fossero eterogenee, si osserva in tutti i casi una rigida separazione dall'ambiente circostante, combinata con l'intenzione di ospitare i Turchi (termine usato per tutti i musulmani) in un modo per loro accettabile. Pertanto, gli spazi di scambio possono essere letti in due chiavi: come spazi costruiti per il commercio, cioè per gli scambi economici, e come spazi creati a seguito di negoziazioni, adattamenti e scambi culturali. Per una contestualizzazione più corretta, nell’introduzione si presentano modelli generali e tipologie architettoniche utilizzate per commercio e alloggio degli stranieri, come fondachi, dogane, osterie, locande e mercati. Si stabilisce anche un collegamento con spazi d’isolamento come lazzaretti, ospedali, prigioni e ghetti. Vengono delineate soluzioni analoghe nel Mediterraneo orientale, quali funduq, khan e caravanserragli, con particolare riferimento alla cultura dell’abitare nel Mediterraneo islamico, al fine di stabilire quali fossero le aspettative dei mercanti ottomani musulmani – i destinatari di questi spazi. Chi erano, dove e come vivevano? Come le istituzioni veneziane (committenti) vedevano le loro esigenze abitative, culturali e religiose? In che modo queste esigenze venivano implementate da architetti e ingegneri? Che aspetto avevano gli edifici e quali processi influenzarono la loro progettazione? Sulla base delle suddette domande, e dell’atteggiamento delle istituzioni veneziane verso i musulmani (nonché verso gli ebrei) che era ben diverso da quello verso i cristiani, sono formulate le seguenti ipotesi: 1) Il rapporto particolare ha portato a soluzioni architettoniche e spaziali particolari, in accordo sia con le esigenze religiose e culturali degli utenti che con le richieste del committente. 2) Le soluzioni particolari non erano il risultato della comunicazione diretta o dell’importazione di forme architettoniche, ma piuttosto il risultato dell’adattamento delle tradizioni locali. Alle ipotesi si risponde con un’analisi comparativa, interpretando gli edifici come un sistema infrastrutturale. La dissertazione si articola in una serie di casi di studio nei quali viene ricostruito ogni singolo edificio: dal Fondaco dei Turchi e relative soluzioni a Venezia, le scale commerciali di Spalato e Castelnuovo di Montenegro, alle varie soluzioni nelle altre parti della Dalmazia. Finora, questo tema è stato scarsamente ricercato, mai come un sistema comprensivo. Dunque, era importante unire numerosi studi monografici e arricchirli di nuove conoscenze derivate dalla ricerca archivistica, allo scopo di superare i regionalismi e voci discordanti tra la produzione scientifica italiana e quella croata. Tuttavia, la dissertazione parte da diversi approcci recentemente sviluppati nel campo della storia, particolarmente quella urbana, e della storia dell’architettura. Il primo è lo studio delle minoranze a Venezia della prima epoca moderna, da cui si è sviluppato l’interesse per le infrastrutture commerciali, dato che le minoranze più visibili erano quelle più presenti nella vita economica. Il secondo è il recente mobility turn, che vede la mobilità come cardine di tutta l’attività e l’interazione umana, ed esamina le infrastrutture in chiave umanistica. Siccome entrambi gli approcci sono stati abbastanza usati da parte dei venezianisti, e allo stesso tempo la presenza storica dei musulmani nel tessuto urbano europeo è stata poco studiata, questa dissertazione colma una lacuna nella letteratura scientifica. Poiché fino a oggi non è stato conservato un solo edificio, era importante ricostruirli sulla base di fonti primarie, sia visive che scritte, sparse per le collezioni in Italia, Croazia e Serbia. Sono state consultate fonti di varia provenienza, create da committenti, investitori, progettisti, appaltatori, utenti e mediatori, posizionando questa architettura come un progetto plurale. Sono stati inoltre eseguiti sopralluoghi, autopsie di edifici o fonti visive rilevanti, seguiti da un’analisi formale storico-artistica e architettonica, con l’applicazione finale dell’analisi iconografica. Infine, l’analisi comparativa è stata utilizzata come strumento contestualizzante e interpretativo. I motivi che hanno portato all’istituire di un sistema particolare sono descritti nel capitolo Cronologia e geografia sulla base della letteratura esistente, partendo da quelli di natura politica ed economica, fino a quelli sociali e religiosi. I cambiamenti nei rapporti commerciali dopo la guerra di Cipro hanno portato a un improvviso aumento del numero di mercanti ottomani ai territori veneziani, contemporaneamente al declino del numero di mercanti italiani nell’Impero ottomano. Questo fenomeno e il sistema che ne sarebbe stato derivato sono osservati nel longue durée fino alla sua abolizione con la caduta della Serenissima (1797). La necessità di stabilire un sistema particolare si spiega nel contesto di confessionalizzazione, il termine che significa un coinvolgimento più forte dello Stato nell’omogeneizzazione religiosa della popolazione dopo la Riforma e la Controriforma. In questo periodo è stato istituito il Ghetto ebraico, ed è stato ricostruito il Fondaco dei Tedeschi in cui tutti i mercanti tedeschi erano obbligati a soggiornare. Inoltre, attraverso una panoramica dei processi dell’Inquisizione veneziana, sono ricostruiti i motivi generali per cui all’epoca era necessario separare i musulmani neoarrivati dalla popolazione locale. Visto che la Repubblica di Venezia era istituzionalmente divisa in Stato da Terra e Stato da Mar, anche la dissertazione si articola in due parti principali (Venezia e i possedimenti d’oltremare), ciascuna con la propria introduzione e casi di studio. Il primo caso studio esamina otto proposte per il primo Fondaco dei Turchi a Venezia. Il broker greco Francesco Lettino propose al Senato nel 1574 di organizzare sotto la propria amministrazione alloggi separati per i musulmani ottomani. La proposta fu accolta e iniziò la ricerca di una sede privata che fosse regolata dalle autorità veneziane. Dragomanno (l’interprete ufficiale per ottomano e altre lingue levantine) Michiel Membré fu impiegato come consulente. Bartolomeo Vendramin, Andrea Malipiero, Marino Zane, Andrea Donà, Domenico Bossello, Antonio Priuli e Zaccaria Gabrieli inviarono varie proposte. Tutti i proponenti offrivano ampi complessi residenziali e commerciali, relativamente isolati dai dintorni, ma comunque accessibili dai mercati cittadini e dalle strade e canali. Sono inoltre osservate le specificità dei singoli progetti, sorte per esigenze religiose e culturali degli utenti, indicate come tali dai proponenti stessi – il dragomanno Membré e le istituzioni veneziane. Si trattava di bagni, servizi igienici, stufe e “mostre” cioè banchi speciali per i costosi tessuti levantini. Tali particolarità andavano di pari passo con i requisiti di segregazione proposti dal committente. L’edificio non poteva essere vicino alla chiesa, l’ingresso e gli affari interni sarebbero stati controllati, sarebbe stato chiuso di notte e nessuno avrebbe potuto vedere dentro o fuori. Come soluzione provvisoria fu scelta la riadattata osteria Angelo, proprietà di Bartolomeo Vendramin. Ma a causa di uno scandalo nella vicina chiesa di San Matteo, il fondaco fu trasferito nel 1621 nel palazzo Pesaro di proprietà del Doge Antonio Priuli sul Canal Grande, oggi noto come Fondaco dei Turchi, che costituisce il secondo caso studio. Il Fondaco dei Turchi è rimasto in quel luogo per quasi due secoli. Quindi la tesi lo segue durante tutta la sua esistenza lì, con particolare attenzione prestata all’adattamento dell'edificio nel 1621 e la ricostruzione nel 1751–1768, assegnata per la prima volta all'ingegnere Paolo Rossi. In entrambi i casi i protagonisti del progetto erano l'ufficio commerciale della Serenissima (Cinque savi alla mercanzia) e i dragomanni, con le modifiche seguenti fatte su richiesta dei destinatari. Durante l'intera esistenza del Fondaco si insisteva sui modelli di segregazione prestabiliti (già in uso nel ghetto ebraico), per cui l'edificio era fortemente riorientato verso i due cortili interni, il numero degli ingressi era limitato, e le finestre esterne erano sollevate e partizionate. L'accesso a donne e bambini era vietato e l'edificio veniva chiuso di notte, come il Ghetto. Tuttavia, si è stato riconosciuto che i Turchi (il nome usato per tutti musulmani) erano una determinante religiosa, non etnica, per cui l'edificio è stato diviso a metà nella parte europea (per la cosiddetta nazione bosniaca e albanese) e la parte asiatica (per la nazione anatolica e costantinopolitana). Allo stesso tempo, su richiesta dei destinatari, è stata prestata molta attenzione alle infrastrutture sanitarie e a metà del XVIII secolo è stata allestita anche una moschea – l’unica nella Repubblica. Un contributo importante di questa dissertazione è che provvede un quadro d’insieme dell'intero sistema veneziano di alloggi per i musulmani, non solo delle sue singole parti. Così, il Fondaco dei Turchi non deve più essere considerato un'eccezione, ma parte di una infrastruttura ben pensata con numerosi esempi sul confine terrestre ottomano-veneziano in Dalmazia. A Sebenico, dalla metà del XVI secolo, l’ingresso in città era proibito ai musulmani per i quali è stato costruito un serraglio, cioè un recinto chiuso con la tezza (loggia) nel sobborgo Borgo Orti (Plišac) e la vicina penisola Maddalena (Mandalina). A partire dalla seconda metà del XVI secolo, era regolata anche la loro presenza a Zara e nei suoi sobborghi, dove è stata predisposta una casa rigorosamente isolata in città e un’altra nel Borgo Erizzo (Arbanasi). Allo stesso tempo, un tale edificio esisteva a Spalato, davanti alla porta principale della città (Pistura). Tali edifici sono stati successivamente registrati a Trogir, Kaštela, Makarska e Obrovac. Consistevano di un recinto all'interno del quale si trovavano case e logge, e avevano lo scopo di fornire spazi separati dal resto della città per alloggio e commercio. In contrasto con il carattere locale di quegli edifici, la Repubblica di Venezia, su iniziativa del mercante ebreo Daniel Rodriga, stabilì a Spalato nel 1577 il porto più importante per il commercio con l'Impero Ottomano, noto come scala di Spalato. L'ampio complesso edilizio di otto cortili consecutivi nel porto fu costruito in sequenze dal 1588 al 1631. Ogni cortile del complesso corrispondeva a un ruolo all'interno del sistema del commercio transfrontaliero, dall'lazzaretto, passando per l'appartamento e l'ufficio del priore, fino alla dogana e al fondaco. In questa ricerca, l'accento è posto sui due ultimi, più occidentali, cortili che servivano al commercio, l'alloggio dei commercianti in arrivo e le loro merci. Modelli architettonici dell'intero complesso come delle sue singole parti sono trovati nei lazzaretti dell'Italia settentrionale dell'epoca, e Spalato si posiziona come un punto chiave nello sviluppo della tipologia dei lazzaretti marittimi veneziani. All'interno di una forma adattata di lazzaretto, che appartiene all'architettura della segregazione, il problema dell'approvvigionamento idrico si presentava nelle fonti come il principale problema architettonico dovuto alle esigenze culturale-religiose dei musulmani. Pertanto, anche l'esempio di Split si colloca tra segregazione e concessioni agli destinatari. Con l'espansione dei possedimenti veneziani nella prima (1684–1699) e seconda guerra di Morea (1714–1718), Spalato e gli altri centri costieri si sono trovati più lontani dal nuovo confine. Era necessario organizzare un sistema di alloggi per carovane e luoghi di scambio (bazzana) nei centri minori di entroterra dalmata. Ciò è diventato particolarmente importante con l'introduzione del cordone sanitario nel 1731, che avrebbe dovuto ridurre al minimo il contatto diretto tra i sudditi ottomani e la popolazione locale. Le caratteristiche precedentemente notate sono presenti anche in questi nuovi esempi e si osservano nelle differenze tra le bazzane commerciali suburbane e quelle che erano utilizzate esclusivamente come alloggi carovanieri. Secondo questa distribuzione, la loro origine tipologica si trova nelle logge urbane, cioè caserme di cavalleria. È inoltre evidenziato il progetto dell'ingegnere Frano Zavoreo del 1782 per la bazzana di Scardona, che rappresenta una soluzione matura che unisce e sviluppa gli approcci precedenti. L'ultimo caso di studio riguarda la casa dell’alloggio dei mercanti e l'emin (esattore doganale) ottomano a Castelnuovo di Montenegro, dove Venezia ha stabilito un porto franco sul modello di Spalato dopo la seconda guerra di Morea. Il progetto dell'ingegnere Niccolò Rigo del 1741 collega una loggia parzialmente recintata con spazi abitativi, dotati di servizi igienico-sanitari per i quali è stato realizzato un apposito acquedotto. Nei capitoli conclusivi, tutti gli edifici vengono analizzati in modo comparativo e viene stabilito un approccio dialettico di apertura e chiusura, concessione e segregazione. Linee apparentemente opposte vengono riconciliate utilizzando il concetto di eterotopia. In altre parole, nella società del tempo, le concessioni alle minoranze religiose erano possibili solo all'interno di spazi segregati. Sebbene non sia stata stabilita alcuna affinità tipologica con la tradizione architettonica ottomana, è stata notata l'esistenza di alcuni elementi di cultura dell’abitare islamica, ma cambiati notevolmente quando utilizzati nel contesto veneziano. Ciò si spiega con i concetti di traduzione e ibridazione, per cui come determinante si rivela il ruolo di vari mediatori che arricchiscono i modelli architettonici locali con contenuti adattati dall'ambito culturale ottomano, producendo così un'architettura che fu la risposta veneziana ai problemi abitativi musulmani.

Monografska tema disertacije pod nazivom Arhitekta Rudolf Tӧnnies – život i djelo, obuhvaća kao što i sam naslov ističe nekoliko značajnih i za budući period afirmacije, etabliranja i razvoja kao arhitekta, podataka vezanih za obiteljske prilike i predispozicije prema budućem radu, stavljajući ipak težište na period stvaralaštva u BiH. Kako je djelatnost arhitekta Rudolfa Tӧnniesa u Hrvatskoj kratkotrajna i neznatna, u Sloveniji vezana za aktivnosti tvrtke Obnova, gradbena družba z.o.z. Ljubljana, a u Beču ograničena isključivo na 11 tipskih projekata oficirskih paviljona, oni su samo dijelom analizirani, ostavljajući prostora za budući istraživački rad na temu stvaralaštva van granica BiH. S obzirom da je Sarajevo, odnosno BiH prostor u kojem arhitekt ostvaruje najznačajniji doprinos graditeljskom naslijeđu austrougarskog perioda utoliko rad pokazuje analizu, opise, valorizaciju i komparaciju svih realiziranih i nerealiziranih projekata, samostalnih i u suradnji s vodećim arhitektima Monarhije, dokumentuje i potvrđuje iznesene činjenice, putem očuvane projektne dokumentacije i relevantne pisane građe (podataka iz personalnih listova, objavljene i neobjavljene arhivske građe te iznimno domaće literature). Kao glavna odrednica u atribuciji korištena su tri osnovna izvora – podaci iz personalnog lista Rudolfa Tӧnniesa, zatim projektna dokumentacija i pisana građa Arhiva BiH (akti vezani za Građevinsko odjeljenje Kraljevske Zemaljske Vlade za BiH, točnije ureda za zgrade). Obimom najveći dio rada ipak obuhvaćaju realizirani projekti pretežno u Sarajevu, ali i drugim gradovima u BiH, zatim slijede suradnje, pa nerealizirani projekti i na koncu ostale vrsta radova (makete, skice uređenja enterijera, dodijeljenih nagrada, priznanja i dr.) The dissertation titled “Architect Rudolf Tӧnnies – his life and works“, covers, like the title itself suggest, important facts that influenced his future period of affirmation, establishment and development as architect and artist-cum-designer, such as the facts relating to his family circumstances and predispositions for his future work, but focusing primarily on his creative period in BiH. As the activities of Architect Rudolf Tӧnnies in Croatia were brief and negligible, in Slovenia they were related to the activities the Company Obnova, gradbena družbaz.o.z. Ljubljana, and in Vienna limited only to 11 standardized designs for officers' pavilions, these have only been partially analysed, leaving an opportunity for a future researcher to explore his works outside the borders of BiH. Considering that Sarajevo or BiH is where the Architect made his most significant contribution to the architectural heritage of the Austro-Hungarian period, this paper analyses, describes, valorises and compares all of his finished and unfinished designs, independent and those done in cooperation with the leading architects of the Monarchy. The facts presented here are documented and corroborated by evidence, such as preserved design documents and relevant written materials (data from his personal files, published and unpublished records and exceptionally locally found reference materials). In terms of referencing, three sources were used – information from personal file of Rudolf Tӧnnies, the design documents and written materials from the Archive of BiH (documents relating to the Construction Department of the Royal National Government for BiH, more specifically, the Building Construction Department). In terms of scope, the paper mostly focuses on the projects implemented in Sarajevo as well as those in other towns in BiH, this is followed by his collaborations, then his unimplemented projects and finally other works (such as: scale models, sketches for interior design, awards and recognitions received, etc.)

Na osnovi podataka iz deskriptivno pisanog zapisnika pastoralne vizitacije krčkog biskupa Stefana Davida sastavljenog 1685. godine, ali i ostalih arhivskih izvora što se čuvaju u Biskupijskom arhivu u Krku, Tajnom vatikanskom arhivu te Državnom arhivu u Veneciji, u disertaciji je učinjena rekonstrukcija izgleda interijera, točnije liturgijske opreme kaptolskih crkava na otoku Krku u prvoj polovini 17. stoljeća. Riječ je o sedam najznačajnijih, župnih crkava na području tadašnje krčke biskupije, u gradu Krku i povijesnim otočnim kaštelima: katedrali Uznesenja Marijina u Krku, crkvi Uznesenja Marijina u Omišlju, crkvi sv. Ivana Krstitelja u Baški, crkvi Uznesenja Marijina u Vrbniku, crkvi sv. Stjepana u Dobrinju, crkvi sv. Apolinara u Dubašnici te crkvi sv. Kuzme i Damjana u Poljicama. Podaci iz zapisnika biskupa Davida u disertaciji su analizirani i sustavno prezentirani prema tipu liturgijske opreme redoslijedom brojnosti, odnosno opsega opisa. Najveća je pažnja posvećena brojnim opisima oltara i oltarnih retabla, njihovoj ikonografskoj, tipološkoj i stilskoj analizi, kao i analizi materijala izrade, autora te patronatu nad oltarima. Prema brojnosti podataka, a potpuno u duhu posttridentske obnove, slijede opisi relikvija, a zatim liturgijskog posuđa, ruha i paramenata te ostale liturgijske opreme poput svetohraništa, korskih klupa, krstionica i liturgijskih knjiga. Kao važan instrument provedbe crkvene reforme analizirane su i odredbe vizitatora što se tiču popravaka stare i nabave nove liturgijske opreme, a s posebnom su pažnjom analizirani naručitelji i donatori, među kojima se ističe figura krčkog biskupa i apostolskog nuncija u Luzernu Giovannija della Torrea (Venecija, oko 1556. – Padova, 1623.). Usporedbom podataka iz zapisnika biskupa Davida s onima iz zapisnika apostolske vizitacije Agostina Valiera sastavljenog 1579. godine zaključuje se da su krčke crkve tijekom prvog posttridentskog stoljeća doživjele brojne promjene i obnovu liturgijske opreme. Dinamiku promjena, prvenstveno nabave novih oltara i oltarnih pala, točnije prihvaćanja novih kultova, primjerice Gospe od Ružarija i Gospe od Karmela, moguće je pak pratiti usporedbom s podacima iz zapisnika apostolske vizitacije Ottavijana Garzadorija sastavljenog 1625. godine. Iz niza zaključaka prezentiranih u disertaciji izdvajaju se oni o materijalu izrade te provenijenciji oltara i oltarnih retabla. Čini se da su u 17. stoljeću svi oltarni retabli u krčkim kaptolskim crkvama bili izrađeni od drva, pozlaćeni i polikromirani, moguće uz izuzetak tek kamenog ili mramornog glavnog oltara sa srebrnom palom u katedrali, što svjedoči o tadašnjem ukusu naručitelja iz mletačke periferije. Također je moguće zaključiti da je liturgijska oprema do početka 17. stoljeća poglavito bila naručivana u Veneciji, dok su se nakon ratifikacije mira u Madridu 1617. godine otočni naručitelji i donatori u znatnoj mjeri okrenuli podalpskim centrima Habsburške Monarhije. Terenskim istraživanjem utvrđeno je da je od liturgijske opreme što se navodi u Davidovu zapisniku do danas sačuvano vrlo malo, uglavnom kao posljedica barokizacije u 18. te purifikacije tijekom 19. i 20. stoljeća. The reconstruction of the interior reported in the dissertation, and precisely the reconstruction of the liturgical furnishings of the capitular churches on the island of Krk in the first half of the XVII century, is based on the data from the descriptive records of the pastoral visitation of the Bishop of Krk, Stefano David, composed in 1685, as well as on other archival sources kept in the Diocesan Archives in Krk, in the Vatican Secret Archives, and in the National Archives in Venice. Those include the seven most significant churches in the area of the diocese of Krk from that period, in the town of Krk and in the historical island castles: Assumption of Mary Cathedral in Krk, Assumption of Mary Church in Omišalj, Church of St. John the Baptist in Baška, Assumption of Mary Church in Vrbnik, Church of St. Stephen in the castel of Dobrinj, Church of St. Apollinaris in Dubašnica, and the church of St. Cosmas and Damian in Poljice. The data from the record composed by the Bishop David have been analysed and systematically presented in the dissertation according to the type of liturgical furnishing, number of items, and scope of description. Most attention and space has been given to the numerous descriptions of altars and retables, to their iconographic, typological and style analysis, as well as to the analysis of the material, authors and patrons of the altars. Thoroughly in the spirit of the period after the Council of Trent, the descriptions of the relics are listed according to the number of data available, and they are followed by the descriptions of liturgical vessels, vestments and paraments, as well as other liturgical furnishing like tabernacles, choir stalls and liturgical books. As an important instrument for the implementation of the church reform, the provisions of the visitators have been analysed, and they relate to the repair of old, and the procurement of new liturgical furnishing. The commissioners and donors have been analysed with particular attention: among them the figure of the Bishop of Krk, and Apostolic Nuncio in Lucerne, Giovanni della Torre (Venice, around 1556 - Padua 1623) stands out. By comparing the data from the record written by Bishop David with those from the record of the apostolic visitation of Agostino Valier, composed in 1579, it can be concluded that the churches on the island of Krk during the first century after the Council of Trent, experienced numerous changes and renewals of the liturgical furnishing. The dynamics of changes, primarily the procurement of new altars and altarpieces, and more precisely the acceptance of new cults, e.g. Lady of the Rosary, and Lady of Mount Carmel, can be followed if compared with the data from the record of the apostolic visitation by Ottaviano Garzadori, composed in 1625. Among a wide range of conclusions presented in this dissertation, the ones regarding materials and altar and retables provenance stand out. It seems that in the XVII century all altar retables in capitular churches on the island of Krk were made of wood, they were gilded and polychrome, with exception of stone or marble high altar with a silver altarpiece in the cathedral, which testifies the taste of the commissioners from the Venetian periphery from that period. Moreover, it can be concluded that the liturgical furnishing up to the beginning of the XVII century was mainly ordered in Venice, while after the ratification of the Treaty of Madrid in 1617 the commissioners and donors from the island turned to the subalpine centres of the Habsburg Monarchy. Field research led to the conclusion that a very limited quantity of liturgical furnishing has been preserved to date, as mentioned in David’s record, and it is mainly the consequence of baroquising in the XVIII century and purification in the XIX and XX century.

Vjekoslav Alois Bastl (1872.-1947.) jedan je od predvodnika hrvatske arhitektonske protomoderne na početku dvadesetog stoljeća. Arhitekt češkog porijekla proveo je većinu života u Zagrebu gdje je realizirao većinu projekata tijekom gotovo četiri desetljeća duge karijere. Prošao je razvojni put od prvotnog obrazovanja u duhu historicizma, preko projektantskih faza secesije i neoklasicizma do završnog razdoblja pod utjecajem internacionalnog stila. Temeljnu naobrazbu završio je na Kraljevskoj obrtnoj školi u Zagrebu gdje je u razdoblju od 1892. do 1896. godine pohađao novoosnovano arhitektonsko usmjerenje Razdjela za obrazovanje graditelja i pomoćnog im osoblja. Praksu je stekao u vodećem zagrebačkom projektantskom i građevinskom poduzeću na prijelomu stoljeća, poduzeću Hönigsberg i Deutsch od 1895. do 1899. godine. Angažman svjedoči o rano iskazanom talentu i sposobnosti mladog Bastla. U kratkom roku je prošao put od suradnika do glavnog projektanta i zgradom Pečić (Zagreb, Ilica 43, 1899.) uveo bečki modernizam oslonjen na vagnerijansku secesiju u poduzeće i zagrebačku arhitekturu. Ključno razdoblje njegove karijere započelo je obrazovanjem na Akademiji likovnih umjetnosti u Beču na Specijalnoj školi arhitekture pod vodstvom profesora Otta Wagnera od 1899. do 1902. godine. Tijekom trogodišnjeg školovanja na prestižnom europskom studiju arhitekture Bastl je uspješno usvojio i počeo primjenjivati temeljne postulate novog pristupa projektiranju. Studentski projekti nastali pod utjecajem secesije svjedoče o visokoj razini razumijevanja modernističkih težnji u pristupu funkciji, konstrukciji i estetici. Pokazuju primjenu tlocrtnih modela, oblikovnih obrazaca i dekorativnih motiva karakterističnih za Wagnerovu školu, ali uz neizostavnu Bastlovu inovativnost. Zbog toga je njegove radove prepoznala i visoko valorizirala inozemna, a zatim i domaća arhitektonska kritike. Dokaz su objave u bečkim stručnim časopisima i nagrade koje je primio: Gundelova nagradu Akademije likovnih umjetnosti u Beču za diplomski rad palače Znanstvenog udruženja za okultizam pored Pariza (1902.) i nagrada za natječajni projekt župne crkve Leonovog društva u Beču (1902.). Novitetima primijenjenim u studentskim radovima poslužio je kao inspiracija pojedinim europskim arhitektima te se upisao u povijest srednjoeuropske i hrvatske arhitekture. Povratkom u Zagreb 1902. godine Bastl je nastavio raditi u matičnom poduzeću Hönigsberg i Deutsch u kojem je u razdoblju do 1906. godine ostvario niz autorskih projekata i suradnji u duhu secesije. Najveći broj odnosi se na ugrađene najamne stambeno – poslovne zgrade privatnih investitora koje se ističu kvalitetnom tlocrtnom dispozicijom i inventivnim rješenjima oblikovanja eksterijera prepoznatljivih u gradskim vizurama. Najviši dosezi Bastlove kvalitete i kreacije povezani su sa zgradama Trgovačko – obrtnog muzeja (danas Etnografskog muzeja, Zagreb, Trg Mažuranića 14, 1902.-1903.) te palače Hrvatsko – slavonske zemaljske centralne štedionice (Zagreb, Ilica 25/Gundulićeva 2), posljednjeg projekta na kojem je surađivao unutar poduzeća Hönigsberg i Deutsch. Od 1906. godine projektirao je samostalno u vlastitom ateljeu. Motiv za osamostaljenje bila su ograničenja rada u velikom poduzeću, ali i udruživanje druge generacije akademski obrazovanih arhitekata s ciljem promicanja arhitektonske struke i suvremenog pristupa projektiranju. Zajedno s Viktorom Kovačićem, Stjepanom Podhorskym i Edom Schönom Bastl je 1905. godine pokrenuo osnivanje Kluba hrvatskih arhitekta koji je ostvario velik napredak za arhitektonsku profesiju. Odlazak iz poduzeća odrazio se i na Bastlov odmak od dotadašnjeg stilskog izričaja. Napustio je secesiju i pod utjecajem europskih arhitektonskih trendova postupno prihvatio neoklasicizam koji je interpretirao u vlastitoj individualiziranoj varijanti. Nakon nekoliko godina obilježenih sudjelovanjima na natječajima i s vrlo malo realiziranih projekata, stečeno iskustvo i ugled kapitalizirao je radom na nekoliko javnih zagrebačkih zgrada koje je financirala državna ili gradska uprava. Ističu se projekti Kraljevskog sveučilišnog ludžbenog zavoda (1913.-1914.), Ekonomsko-komercijalne visoke škole (1927.-1928.) i Gradske tržnice Dolac (1926.-1930.), najvećeg projekta realiziranog u suradnji s Karlom Vajdom. Najznačajnija inozemna izvedba bio je Dom Činovničke zadruge u Beogradu (Ulica kralja Milana 16/Dobrinjska, natječajni rad 1912., realizacija 1922.-1923.) koji je predstavljen na EXPO-u u Parizu 1925. godine. Posljednji projekti nastali krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina dvadesetog stoljeća nastali su pod utjecajem internacionalnog stila unutar kojeg nikada nije ostvario vrhunsku kvalitetu ranih radova. U ovoj fazi istakao se projekt rekonstrukcije župne crkve sv. Petra s dogradnjom župnog stana u Zagrebu (Vlaška 93, 1930.-1932.). Osim projektantskog rada velik dio radnog vijeka proveo je kao profesor na Državnoj srednjoj tehničkoj školi u Zagrebu, a paralelno se tijekom čitavog života bavio astrološkom i okultnom problematikom. Vjekoslav Alois Bastl zajedno s Viktorom Kovačićem drži poziciju vodećeg hrvatskog protomodernista. Razlog je rano prihvaćenje modernističkih stavova i realizacija projekata visoke kvalitete na početku dvadesetog stoljeća, u vrijeme kada Kovačićevo promicanje teorijskih stavova stjecajem okolnosti nije bilo praćeno adekvatnim brojem izvedbi. U kasnijim razdobljima od strane arhitektonske kritike nije prepoznat kao vodeći hrvatski arhitekt. Unatoč tome, specifičnom interpretacijom neoklasicizma i realizacijom projekata velikih javnih zgrada tijekom druge i treće dekade potvrdio se kao kvalitetan predstavnika generacije te zajedno s Kovačićem, Ehrlichom i Schönom pripada značajnim arhitektima prve polovice dvadesetog stoljeća. Vjekoslav Alois Bastl (1872-1947) is one of the forerunners of early modern Croatian architecture at the beginning of the 20th century. The architect of Czech background spent most of his life in Zagreb, where he realised the majority of his projects during almost four decades of his career. His development went from the beginnings of his education in the spirit of Historicist architecture, through phases of designing in the styles of Secession and Neoclassicism, to the final stage where he was under the influence of International style. He finished his basic training in The Arts and Crafts School in Zagreb, where, from 1892 to 1896 he attended the newly found architectural Department for the education of builders and support staff. He worked as an intern in Zagreb’s leading designer and building atelier at the turn of the century, the Hönigsberg and Deutsch Bureau from 1895 to 1899. This engagement is the proof of an early developed talent and competence of young Bastl. In very short time, he worked his way up from an associate to the main architect, and with the Pečić building (Zagreb, 43 Ilica St., 1899) introduced Viennese modernism relying on Wagnerian Secession to both the Bureau and Zagreb architecture. The crucial period in his career started with the education at the Academy of Fine Arts in Vienna, Special School of Architecture department, under the leadership of professor Otto Wagner, from 1899 to 1902. During the three-year education at this prestigious European university of architecture, Bastl successfully implemented and started applying basic postulates of the new approach to design. Student projects made under the influence of Secession witness his high level of understanding modernist pursuits in their approach to function, construction, and aesthetics. They show the application of ground plan models, design patterns and decorative motifs characteristic for the Wagner school, but with an indispensable touch of innovation from Bastl himself. That was the reason why his work was acknowledged and highly acclaimed from the architectural critics from both home and abroad. Proof can be seen in Viennese scientific magazines, which published his work, and in the rewards he was given: The Gundel prize of The Academy of Fine Arts in Vienna for the graduate work of Palace of the Scientific Occult Society near Paris (1902), and the prize for the competition project of parish church of the Leon Society in Vienna (1902). The novelties, which he applied in his student’s work, served as an inspiration to some European architects, thus making his mark in the history of the mid-European and Croatian architecture. Returning to Zagreb in 1902, Bastl continued to work in his parent bureau Hönigsberg and Deutsch, where, until 1906 he made a lot of author projects and cooperation in the Secessionist spirit. The majority of the projects refer to residential and commercial buildings owned by private investors, which are distinguished by their high quality ground plans and innovative solutions of exterior design, recognizable within the city vista. The highest peaks of Bastl’s quality and creation are visible in the buildings of The Museum of Trade and Crafts (today the building of Ethnographic Museum, Zagreb, 14 Mažuranić Square, 1902-1903), and in the palace of The Central Savings Bank of Croatia and Slavonia (Zagreb, 25 Ilica St./2 Gundulićeva St.), the last project he cooperated on within Hönigsberg and Deutsch Bureau. Since 1906, he started working independently, in his own studio. His motives for independence were not only the restrictions of working within a large bureau, but also the merging of the second generation of highly educated architects with the aim of promoting the architectural trade, as well as modern approach to designing. In 1905, together with Viktor Kovačić, Stjepan Podhorsky and Edo Schön, Bastl initiated the founding of the Club of Croatian Architects, which was a great step forward in the architectural profession. Leaving the Bureau, Bastl was further removed from his former style. He left the Secession, and slowly, under the influence of European trends, embraced the Neoclassicism, which he interpreted in his highly individualised version. The next few years were marked by participation in competitions and very few carried out projects. Then his experience and reputation were justified when he was commissioned to design some public buildings in Zagreb, financed by the state or city administration. Among the most important projects are: The University Institute of Chemistry (1913-1914), the Economic-Commercial High School (1927-1928), and Dolac City market (1926-1930), the biggest project realised in cooperation with Karlo Vajda. The most important work abroad was The Clerks’ Bank in Belgrade (16 King Milan St./ Dobrinjska St., project 1912, execution 1922-1923), presented in EXPO in Paris 1925. The last projects made out at the end of 1920s and the beginning of 1930s, show the influence of the international style, within which Bastl never accomplished the high quality of his early works. In this phase, one work is distinguished, and that is the project of the reconstruction of the parish church of St.Peter’s, and the flat annex for a resident priest in Zagreb (93 Vlaška St., 1930-1932). Apart from his work as an architect, Bastl spent a good part of his life as a teacher at State Polytechnic School in Zagreb, and took a keen interest in astrology and the occult throughout his life. Vjekoslav Alois Bastl together with Viktor Kovačić holds the position of a leading figure of the early modern architecture in Croatia. The reason lies in the early acceptance of modernist movement and realisations of high quality projects at the beginning of the 20th century, at the time when Kovačić’s promotion of theoretical opinions were not followed by adequate number of executions. In later periods, architectural critics did not accept his status as one of the leading Croatian architects. Despite that, by special interpretation of Neoclassicism and the realisation of projects of large public buildings during the 1920s and 1930s, Bastl affirmed himself as a representative of a generation of a great quality, and together with Kovačić, Ehrlich and Schön, belongs to important architects of the first part of the 20th century.

Istraživanje spomenika iz razdoblja socijalizma u Hrvatskoj autorica je provela primjenom dvaju metodoloških pristupa koji se zasnivaju na pretpostavci o nužnosti uvida u cjelinu građe – što je omogućeno formiranjem korpusa s ukupno 1737 kataloških jedinica okupljenih u operativnoj bazi podataka – kao i o potrebi poznavanja društveno-povijesnog konteksta nastanka spomenika, temeljem čega je razrađen model dinamičkog polja produkcije spomeničke plastike, nastale u promatranom povijesnom razdoblju. Ove pretpostavke definirale su dva komplementarna metodološka pristupa – empirijsko istraživanje i katalogiziranje građe te historiografsko istraživanje konteksta njezina nastanka – koji određuju osnovnu strukturu doktorskog rada, podijeljenog na tri poglavlja. Nakon iznošenja ciljeva i hipoteza istraživanja, pojašnjena su teorijska polazišta na kojima je autorica zasnivala pristup povijesnoumjetničkom i kulturno-povijesnom fenomenu spomenika, dan je pregled korištenih izvora i dosadašnjih istraživanja u polju spomeničke produkcije poslijeratnog razdoblja te su naznačena ključna obilježja korpusa (tematski i vremenski opseg), predstavljena primjenom kvantitativne analize prikupljenih podataka. Drugo poglavlje donosi rezultate historiografskog istraživanja i dubinske analize društveno-povijesnog konteksta u kojem spomenici nastaju. Njima su ustanovljeni parametri za elaboraciju kontekstualnih uvjeta nastanka spomenika, koji su rezultirali prijedlogom modela dinamičkog polja spomeničke produkcije. Model funkcionira kao osnova za razumijevanje složenog međuodnosa društvenih aktera koje je autorica identificirala kao ključne u procesu nastanka spomenika u promatranom razdoblju (naručitelj, autor, kritičar i korisnik). Opisom naručiteljskih struktura i zakonodavnog okvira podizanja spomenika (javni natječaji, modeli financiranja), identifikacijom različitih razina produkcije spomenika, proizašlom iz kvantitativne i prostorne analize podataka o autorima spomenika, te sagledavanjem utjecaja likovne kritike i modela korištenja spomenika na produkciju i tipologiju spomeničke plastike, ostvareni su interpretativni parametri za analizu cijeloga korpusa, tj. fenomena spomeničke produkcije u razdoblju socijalizma. Analiza provedena u trećem, središnjem poglavlju disertacije temelji se na empirijskom istraživanju same građe i donosi prijedlog tipologije s opisom karakteristika pojedinih tipova, kategorija, potkategorija i varijanti spomenika, pojašnjenih na odabranim primjerima. Zahvaljujući velikoj količini podataka, analiza korpusa oslonjena je na mogućnosti koje pružaju digitalni alati za sistematizaciju, obradu i vizualizaciju podataka. Takva je metodologija pružila mogućnost objektivne analize čitavog korpusa koja je rezultirala prvom tipologije spomeničke plastike iz razdoblja socijalizma. Opis svih tipoloških skupina upotpunjen je dijagramima i prostornim prikazima geografske distribucije spomenika na području Hrvatske. Tipološka klasifikacija korpusa zasnovana je na prepoznavanju osnovnih konstruktivnih elemenata spomenika (arhitektonskih, kiparskih, slikovnih te pomoćnih/utilitarnih). Polazeći od uočenih, karakterističnih načina kombiniranja i suodnosa konstruktivnih elemenata, predložena tipološka klasifikacija spomeničke plastike iz razdoblja socijalizma dijeli građu na četiri temeljne tipološke skupine: osnovni, kompozitni, konstruktivno-inovacijski i prostorni tip spomenika. Unutar svakog od četiri osnovna tipa spomenika prepoznaje se određeni broj podskupina obilježenih sličnom ili identičnom koncepcijom dominantnih konstruktivnih elemenata (arhitektonskih, kiparskih, slikovnih), odnosno specifičnim načinom organizacije prostora, kada je riječ o prostornom tipu spomenika. Temeljem tih specifičnosti, definirane su i niže hijerarhijske razine predložene tipološke klasifikacije, pa u tom smislu svaki tip spomenika ima svoje kategorije, potkategorije i/ili varijante. Intencija ove tipološke klasifikacije bila je da omogući – između ostalog – i uvid u genezu tipoloških inovacija spomeničke plastike iz razdoblja socijalizma što su se odvile onkraj (pred)postavljenih granica umjetničkih medija i arhitektonskih praksi uključenih u nastanak ovoga segmenta hrvatske poslijeratne baštine. Usložavanje međuodnosa konstruktivnih elemenata spomenika, kao i usložavanje (su)odnosa spomenika prema okolnom prostoru, rezultira tipološkim inovacijama koje su i – iz perspektive poslijeratne europske spomeničke skulpture – kvalitativni specifikum ovoga korpusa. Relacija spomenika prema okolnome prostoru u tom je smislu posebice značajna, a zbog činjenice da njegova protežnost i artikulacija postaju ne samo važnim činiteljima proizvođenja simboličkih značenja, uglavnom usko vezanih uz konkretne historijske događaje ili historijsku auru mjesta, nego i generiranja novih oblika komunikacije s posjetiteljem. The two methodological approaches that have been applied to the research of the. monuments from the socialist period in Croatia were based on the presumptions that the typology cannot be modelled without the overview of the whole material (empirical/infield research), and that the knowledge on the social and historical context of monuments’ origin is the basis for their interpretation (historiographical research). The first was conducted by forming a corpus of 1737 entities collected in the functional data base, while the second was based on the proposed dynamic model of memorial production in the socialist period. These two complementary methodological approaches define the three-part structure of the thesis. In the first part, after having defined the aims and hypotheses of the thesis, the author elaborates theoretical foundations for the understanding of the monument as an art-historical and cultural-historical phenomenon. She further gives an overview of the archival and secondary sources and previous scientific research in the field of monumental production of the post-war period, and emphasizes key features of the corpus (its thematic and temporal scope), presented by the use of the quantitative data analysis. The second chapter of the thesis brings forward the results of the historiographical research, i.e. the thorough analysis of the social and historical context in which monuments were being produced. Thus defined parameters for the elaboration of the contextual condition of the creation of monuments, resulted in the proposed model of the dynamic field of memorial production. The model functions as the basis for the understanding of the complex interrelations between the social actors identified as the key protagonists in the process of the creation of monuments (commissioner, author, /art/critic and user). The interpretative parameters for the analysis of the corpus, i.e. of the production of monuments in the socialist period, were based on the following thematic foci: the description of commissioning procedures and the legal framework of the monuments’ construction (public competitions, models of financing); the identification of various levels of the production of monumental sculpture, derived from the quantitative and spatial data analyses regarding the authorship of the monuments; the influence of contemporary art criticism on the production of monuments; and the influence of the ritual practices and the social use of monuments on their typological features. The analysis of the third, central chapter of the thesis is based on the empirical research of the material, which resulted in the typology model. The features of each level of typology – type, category, subcategory and variant – is described and explained on selected case studies. Due to the quantity of the data in the corpus, the analysis partially relies on the use of new digital tools for the systematization, processing and visualisation of the data. Such methodology resulted in the objective analysis of the whole corpus, and offers the first typology model of monuments from the socialist period. The description of each typological level is supplemented with diagrams and maps showing the spatial distribution of monuments in Croatia. Typological classification is based on the recognition of the basic constructive elements of monuments (architectonic, sculptural, pictorial and auxiliary). Based on the characteristic ways of combining the constructive elements and their specific interrelation, the proposed typological classification is divided into four basic typological groups: basic, composite, constructive-innovative and spatial type of monument. Within each type there is a number of recognisable typological groups, marked by similar or identical conception of the dominant constructive elements (architectonic, sculptural, pictorial), or by the specific model of spatial organisation of the elements, when it comes to the spatial type of monument. Based on these parameters, the author defines and describes hierarchically lower levels of typological classification. Thus, each type of monument is divided into several categories, subcategories and/or variants. One of the aims of such typological classification is to enable the genealogy of typological innovations in the field of memorial production from the socialist period, which emerged beyond the presupposed limits of artistic media and architectonic practices that were included in the origin of this segment of Croatian post-war memorial heritage. The higher level of the complexity of the interrelations between the constructive elements, as well as their interactivity with the surrounding space, resulted in typological innovations, which are – as seen from the perspective of the European post-war memorial production – qualitative exceptions of this corpus. Especially important are new types of relations established between monuments and their spatial context, which emerged from the fact that their structural features and formal articulation of elements carry new symbolic meanings – which are in most cases closely related to historical events or the historical aura of the space – and generate new modes of communication with visitors.

Fortifikacijsko graditeljstvo predstavlja značajan segment kulturnog naslijeđa svake povijesne epohe, jer na oblikovanje i koncepciju fortifikacija utječu svi elementi i faktori zaslužni za globalni razvoj nekog društva. Brojna naselja na promatranom području pokazuju kontinuitet utvrđivanja, počevši od protourbane, preko helenističke i rimske, do kasnoantičke faze i pokazatelj su transformacije, redovito povezane s mijenjanjem kulturno-etničke podloge. U tom kontekstu najznačajniji su ostatci fortifikacijskih struktura u Kuriku, Apsoru, Jaderu, Aseriji, Varvariji, Saloni, Naroni i Lješu. Najslabije su poznate fortifikacije gradova koji dolaskom pod rimsku upravu napuštaju povišen gradinski položaj i spuštaju se u podnožje što je slučaj kod većine kvarnerskih i podvelebitskih gradova. Na njima su otkriveni manji segmenti prapovijesnih i kasnoantičkih obrambenih struktura, što otvara pitanje postojanja rimskih. Poseban problem u rekonstrukciji slijeda promjena na gradskim bedemima nastao je uslijed potpune namjerne devastacije što je bila sudbina fortifikacija Tarsatike, Arbe, Senije, Argirunta, Epidaura, Budve i Bara. Za proučavanje kronologije nastanka i promjena na rimskim gradskim bedemima osim epigrafskih i ostalih materijalnih ostatka temeljno je poznavanje tehnika gradnje i obrambenih inovacija koje se uvode razvojem ratne tehnologije. Osnovni materijal za gradnju bio je kamen što je ujedno odredilo i tehnike gradnje njemu prilagođene. Na promatranom prostoru dominantna tehnika bilaje opus auadratum stoje rezultat povijesnog naslijeđa i govori u prilog tomu da su gotovo svi, kasnije rimski gradovi, imali dugu tradiciju utvrđivanja. Rimska inovacija opus incertum zastupljena je uglavnom kao rezultat novopodignutih segmenata i naknadnih adaptacija. Razvoj ratnih strojeva potaknuoje kreativnost u rješavanju gradskih fortifikacija koje se dodatno ojačavaju kulama, kontraforima, paralelnim zidovima, dijatihizmama (poprečnim zidovima) i protihizmama (predzigovima). Analiza dostupne građe i novija istraživanja uz terensku autopsiju pokazuju da je riječ o kompleksnijim promjenama u odnosu na podatke prisutne u stručnoj literaturi. Navedene su brojne situacije koje mogu biti predmet rasprave i predloženo moguće razriješenje temeljem dostupnih znanja. Poseban problem predstavljaju interpretacija dvostrukih bedema u Tarsatici i Kuriku, postojanje dijatihizme u Apsoru i Naroni, datiranje propugnakula u Jaderu i Saloni, te određivanje razvojnih faza u Varvariji, Aseriji i Lješu. Fortification architecture represents a relevant segment of the cultural heritage of any historical epoch because its shaping and concept are under the influence of all the elements and factors responsible for global development of any society. Numerous settlements on the teritory under observation show continuity in building fortifications to begin with the protourban through Hellenic and Roman till the late antiquity and they show the transformation usually related to the change of cultural and ethnic basis. In that context the most significant remains of the fortification structures are in Kurik, Apsor, Jader, Aseria, Varvaria, Salona, Narona and Ljes. The least known are the fortifications of the cities which under the Roman administration abandon elevated position of the hill-fort and descend onto the foothill which is the case of most cities in Kvarner Bay and those situated under the Velebit mountain. In them some smaller segments of prehistorical and late antiquity defense structures put the existence of similar Roman structures in question. Particular problem in reconstruction of the change sequence on city walls results from the total and intentional devastation which were fate of Tarsatika, Arba, Senia, Argirunt, Epidaur, Budva and Bar fortification. To study chronology of origin and changes on the Roman city walls besides the epigraphic and other material remains the knowledge of building tecniques and defense innovations introduced by the war technology development is fundamental. The basic building material was stone which also defines building techniques suited to it. On the observed teritory the predominant technique was opus quadratum which was the result of the historical heritage and adds to the thought that almost all, the Roman cities included, had a long tradition of fortifying. The Roman innovation of opus incertum is present mainly as a result of newly built segments and subsequent adaptations. The development of war machines inspired the creativity in building the city fortifications which get additional towers, buttresses, parallel walls, transversal walls (diatichism), and outter walls (bulwark)-protychisms. The analysis of the accessible material and the recent research with on site autopsy show more complex changes as opposed to the data from the literature. Numerous situations which can be a subject-matter of a dissertation are pointed out and possible options based on available knowledge have been offered. Special problems are the interpretations of the double walls in Tarsatica and Kurik, the existence of diatichism in Apsor and Narona, dating of propugnaculum in Jader and Salona as well as defining the development stages in Varvaria, Aseria and Ljes.

U istraživanju za ovu je disertaciju obuhvaćeno 13 župnih crkava i 34 područnih kapela zabilježenih u kanonskim vizitacijama Varaždinskog arhiđakonata iz 17. stoljeća. Navedeni je Arhiđakonat formiran uz ostalih 13 kao dio Zagrebačke biskupije u vremenu srednjega vijeka. Arhivski izvori iz vremena 14. i 15. stoljeća svjedoče da su na njegovom području u to vrijeme postojale župne crkve, no više podataka o njihovom izgledu, kao i o izgledu područnih kapela doznaje se tek iz prve sačuvane posttridentske vizitacije iz 17. stoljeća. Iz tog se vremena u Nabiskupijskom arhivu u Zagrebu čuva sveukupno 28 zapisnika pohoda u razmaku od 1638. do 1698. godine. Zapisnici predstavljaju najranije sačuvane posttridentske vizitacije i kao takvi jedinstvena su vrsta arhivskih izvora za povijesnoumjetničko istraživanje, budući da su u tom vremenu crkve prilagođene reafirmiranom Rimskom obredu potvrđenom na Tridentskom saboru (1544.-1563). Taj je sabor jedan od najvećih crkvenih sabora u povijesti zasjedao u dvadesetak godina s ciljem očršćivanja Katoličke crkve nakon širenja protestantizma diljem Europe. Razdoblje provede dekreta i odredbi potvrđenih na Saboru naziva se još i vrijeme katoličke obnove. Za njenu provedbu na prostoru Zagrebačke biskupije veliku je ulogu imao biskup Juraj II. Drašković, koji je bio i jedan od aktivnih sudionika na Saboru. Jedna od saborskih pitanja bile su i kanonske vizitacije. Izvršavale su se od vremena srednjega vijeka, no u predtridentskom vremenu izgubile su svoj značaj da bi na saboru ponovno bile uspostavljene kao komunikacijski medij između pape, biskupa i nižeg svećenstva., cilj vizitacija bio je nadzor nad pastoralnim radom. Taj je nadzor u ostalo uključivao i kontrolu stanja arhitekture, oltara, propovjedaonica, crkvenog posuđa i ruha pojedine crkve. U 17. stoljeću kanonske pohode Varaždinskog arhiđakonata obavljali su arhiđakoni ovlašteni od strane biskupa. Pohodi su se obično odvijali u prvoj polovici godine i trajali bi otprilike tridesetak dana. U tom vremenskom okviru vizitatori su pohodili svih 13 župnih crkava i prosječno 30-tak kapela. Izvršavale su se dvije vrste pohoda, temeljni (visitatio fundamentalis) i redoviti. Zapisi su strukturirani u poglavlja po uzoru na tada vodeći priručnik o posttridentskoj obnovi sakralne arhitekture i njene opreme Instructiones fabrice et suppellectilis ecclesiastice autora Karla Boromejskog. Do danas su sačuvane četiri temeljne vizitacije i 24 redovite Arhiđakonata Varaždin. Čuvaju se u Nadbiskupijskom arhivu i pisane su u srednjovjekovnoj varijanti latinskog jezika. Za ovu je disertaciju provedeno arhivsko istraživanje zapisnika te terensko istraživanje spomenika na svim lokalitetima. Svi relevantni podaci koji se tiču arhitekture, oltara, propovjedaonica, crkvenog ruha i posuđa izdvojeni su iz zapisnika i sistematizirani te komparirani sa stanjem na terenu koje čini šest župnih crkva i 15 kapela. Uz to, konzultirana je sva relevantna znanstvena i stručna literatura koja se odnosi na društvenu i crkvenu povijest te povijest umjetnosti. Dosadašnja istraživanja preostalih spomenika potvrdila su da je izvorno riječ o jednobrodnim longitudinalnim građevinama sa užim i nižim poligonalnim svetišem. U posttridentskom razdobljeu obnovljene su sukladno odredbama Tridentskog sabora. U funkcionalnom pogledu arhitektura je ojačana propisanim kvalitetnijim materjalima te su izgrađene sakristije. U unutrašnjojsti oprema su novim oltarima, propovjedaonicama kao i crkvenim ruhom i posuđem. Većina sačvanih građevina podvrgnuta je građevinskim zahvatima u narednim stoljećima (18. i 19.st.) tako da su danas sklop gradnji iz više stoljeća. Podaci iz kanonskih vizitacija doprinose spoznaji o arhitektonskom stanju i opremi građevina u vremenu 17. stoljeća s obzirom na predtridentsko razdoblje, u vremenu nakon Sabora (17.st.), te u poznavanju promjena iz kasnijih stoljeća. Uz to, otvaraju pitanja o odnosima patrona naspram župnih crkava kao i o vanjskoj opremi koja će biti rasvijeteljna budućim istraživanjima. The research of the dissertation has covered thirteen parish and thirty-four filial chapels recorded in seventeenth-century canonical visitations of the Archdeaconry of Varaždin, one of fourteen archdeaconries of Zagreb diocese. Although certain documents from the fourteenth and fifteenth century do mention religious buildings in that area, the posttridentine canonical visitations are the first known written sources to offer comprehensive and rather detailed information on their architectural shapes, interior furnishings and liturgical objects. The visitation records dating from 1638 to 1698 (kept in Zagreb Archdiocese Archives) are the oldest sources of their kind for the Archdeaconry of Varaždin. Their importance for art-historical research lies in the fact that it was precisely during the seventeenth century that churches in that area had been adapted to suit the demands of the Roman Rite, officially prescribed by the decrees of the Council of Trent (1544–1563). The Council, one of the largest ecumenical councils in the history, met for twenty years to invigorate the renewal of Roman Catholic Church after the spread of Protestantism. Being one of the active participants of the Council sessions, Bishop Juraj II Drašković of Zagreb had also a crucial role for the implementation of its deliberations in his diocese. Canonical visitations were one of the major topics on Council’s agenda. Although bishops had been periodically visiting churches under their jurisdiction throughout the medieval times, in pre-tridentine period the duty was often neglected and lost much of its significance. The Council re-established the responsibility of prelates therein, thus reaffirming visitations as a principal means of communication between a pope, bishops and lower clergy. Their main purpose was to monitor and correct anything concerning the cure of the souls. Amongst other, visitation reports included systematically gathered data on buildings and their interiors that were relevant for the Divine service. In seventeenth century, canonical visitations of the Archdeaconry of Varaždin were performed by archdeacons authorised by bishop. They were usually carried out in the first part of the year and would last approximately a month during which the visitators would examine 219 the conditions of all thirteen parish churches and thirty filial chapels. There were two basic types of visitations, resulting in two types of visitations reports. Fundamental visitations (visitationes fundamentales) that were performed every five years produced comprehensive accounts on visited parishes and their churches, whereas those made in course of the 'regular', yearly visitations deal only with the changes that have happened since the last visit. The records of four fundamental and twenty-four 'regular' visitations of the Archdeaconry of Varaždin, are preserved until the present day. They are written in Latin and most of them are not published. The structure of the records, i.e. the sequence of chapters and their contents, strictly follows the directions given in Charles Borromeo's book Instructiones fabricae et suppellectilis ecclesiasticae. Being unquestionably the most important reference work of its time for the subject-matter, it was also most influential 'handbook' for the postcouncil renewal of church buildings and their interiors. The comprehensive study of the archival material and field research of preserved monuments has been conducted for the dissertation. All data concerning the architecture, interior furnishings, and inventory of the parish and filial churches (e.g. altars, pulpits, liturgical fabrics and vessels, books, etc.) were excerpted, systemized and compared to the actual condition of each building. As a matter of fact, up to the present day only six parish churches and fifteen chapels have retained their seventeenth-century appearances. Furthermore, in order to interpret the different phenomena, all relevant scientific and professional literature has been studied, particularly the art history works, but also those regarding social and ecclesiastical history of the period within the wider geographical area. The research has confirmed that, in the seventeenth century, the majority of parish churches and filial chapels in Varaždin Archdeaconry belonged to a traditional (i.e. the medieval) type which combined single-nave timber-roofed longitudinal body with narrower and lower vaulted polygonal sanctuary. In course of the examined period all of them have been gradually altered, renewed and embellished according to Council decrees. In view of functionality, their architectural shapes were enhanced using the prescribed materials of better quality. Wooden parts of the church complexes (e.g. belfries, auxiliary structures) were replaced by masonry structures and most parish churches had their sacristies added. Interiors were abundantly furnished with new altars and pulpits; new liturgical fabrics and vessels were provided. 220 The concluding chapters address issues which reveal most significant differences with regard to the previous (i.e. pre-tridentine) period. Particular attention is given to the profound changes in the 'iconography' of church interiors as well as the overall dynamics of the implementation of Tridentine regulations. As regarding the frequency and the amount of investment, the evident fluctuations in the numbers of liturgical vessels confirm the practice according to which major building campaigns were preceded by converting the value of precious metal objects into the money. Along with the analysis of the positions of churches within the seventeenth-century network of roads and settlements, the role played by feudal lords acting as church patrons deserved to be emphasized. However, most of the examined buildings underwent significant reconstructions during the following (eighteenth and nineteenth) centuries. That is precisely the reason why the records of canonical visitations proved to be of more importance for the study of the past architecture than expected.