Search

During pregnancy, women are exposed to a broad range of environmental contaminants that could reach the placenta and the fetus with maternal blood. These contaminants could influence placental functions, and fetal development and predispose the fetus to diseases later in life. The developing fetus is specifically susceptible to exposure to endocrine disrupting compounds (EDCs), a diverse group of chemicals that can interfere with hormonally-driven developmental processes. Moreover, there are new contaminants of emerging concern, such as micro- and nanoplastics (MNPs) that could reach the placenta and contribute to fetal exposure. Due to the great diversity of EDCs and MNPs in the environment and the obvious ethical limitations, studying these contaminants during pregnancy is extremely challenging and prenatal exposure is still not well characterized. This thesis aimed at addressing these knowledge gaps. Here, we developed, for the first time, a method that applied a combination of cell bioassays, state-of-the-art analytical techniques, and publicly available online databases and chemical screening tools, to identify a broad range of EDCs in human amniotic fluid. Moreover, we reviewed the state of the science of placental MNP research and human-relevant placental models. Furthermore, we investigated the possible uptake, transport and toxicity of pristine and environmentally relevant MNPs in trophoblast cells, key mediators of placental exchange, endocrine, and immune functions. This study reveals the presence of a large variety of EDCs in the direct fetal environment and suggests that diverse MNPs and compounds associated with them, are internalized and translocated in placental cells where they can induce subtle biological effects. Further studies are urgently needed to better understand the possible effects of these contaminants on pregnancy, fetal development and long-term health.

During pregnancy, women are exposed to a broad range of environmental contaminants that could reach the placenta and the fetus with maternal blood. These contaminants could influence placental functions, and fetal development and predispose the fetus to diseases later in life. The developing fetus is specifically susceptible to exposure to endocrine disrupting compounds (EDCs), a diverse group of chemicals that can interfere with hormonally-driven developmental processes. Moreover, there are new contaminants of emerging concern, such as micro- and nanoplastics (MNPs) that could reach the placenta and contribute to fetal exposure. Due to the great diversity of EDCs and MNPs in the environment and the obvious ethical limitations, studying these contaminants during pregnancy is extremely challenging and prenatal exposure is still not well characterized. This thesis aimed at addressing these knowledge gaps. Here, we developed, for the first time, a method that applied a combination of cell bioassays, state-of-the-art analytical techniques, and publicly available online databases and chemical screening tools, to identify a broad range of EDCs in human amniotic fluid. Moreover, we reviewed the state of the science of placental MNP research and human-relevant placental models. Furthermore, we investigated the possible uptake, transport and toxicity of pristine and environmentally relevant MNPs in trophoblast cells, key mediators of placental exchange, endocrine, and immune functions. This study reveals the presence of a large variety of EDCs in the direct fetal environment and suggests that diverse MNPs and compounds associated with them, are internalized and translocated in placental cells where they can induce subtle biological effects. Further studies are urgently needed to better understand the possible effects of these contaminants on pregnancy, fetal development and long-term health.

Chapter 2 consists of a systematic literature review on CGA in older patients with solid malignancies who receive chemotherapy. We focused on prediction of TRT, mortality and the role of CGA in the decision-making process. Thirteen papers were reviewed. Our results showed that up to 64% of older patients suffer from TRT, but the value of CGA in predicting TRT and mortality in older patients with cancer undergoing treatment with chemotherapy has not been proven. CGA may be valuable in revealing geriatric problems but current evidence for its usefulness to guide treatment decisions in this setting is limited. In Chapter 3 we present the case of a fit 90-year old patient with advanced colorectal cancer, focusing on the dilemmas we faced during multilineage systemic treatment supplemented with a literature review on treating nonagenarians with cancer. We concluded that chemotherapy can be effective and tolerable in nonagenarians, although current evidence on how to identify patients who will benefit from treatment is limited. In Chapter 4 we aimed to determine the value of CGA and medical oncologist’s clinical judgment in predicting unfavorable outcome and explored whether treatment decisions can be based on CGA. This was a prospective cohort study in 110 patients aged ≥ 70 years. Neither CGA, medical oncologist’s clinical judgment or a combination could predict unfavorable outcome. Also we concluded that CGA and clinical judgment did not align in more than one-third of patients. Chapter 5 describes the study aimed to investigate whether cytopenia, as a marker of reduced bone marrow function, at the start of a new line of palliative chemotherapy is associated with TRT in 98 older patients with advanced cancer. Forty-seven percent of patients had cytopenia at baseline and 55% of all included patients developed TRT (CTCAE grade three to five) during treatment (both general and hematologic). No significant association between cytopenia and TRT was found. In Chapter 6 we evaluated in a prospective study whether myelodysplastic syndromes (MDS) and idiopathic cytopenia and/or dysplasia of undetermined significance (ICUS/IDUS), as marker of reduced bone marrow function, at the start of palliative chemotherapy, predicts TRT in older patients with advanced cancer and whether MDS/ICUS/IDUS is a better predictor than CGA. Our results showed that in older patients with advanced cancer MDS/ICUS/IDUS and CGA were not predictive of TRT. However, flowcytometry of the peripheral blood of older patients with cancer shows a remarkably different pattern than peripheral blood of the control group without cancer. In Chapter 7 we prospectively studied change in skeletal muscle during palliative chemotherapy in patients with metastatic colorectal cancer (mCRC) and its association with treatment modifications and overall survival. Our main findings were that muscle area decreases significantly during chemotherapy and is independently associated with survival in patients with mCRC. There was no significant association found with decrease of muscle mass and TRT. In Chapter 8 we examined whether muscle mass, muscle radiodensity, and muscle strength were associated with TRT and overall survival in patients with advanced cancer aged 60 years or older. The result showed that higher muscle strength at the start of palliative chemotherapy is associated with significantly beter overall survival in older patients with advanced cancer. None of the investigated muscle parameters were related to TRT.

Minerale oliën kunnen in voedsel zitten doordat ze eraan zijn toegevoegd, of er als verontreiniging in zijn terechtgekomen. Door maatregelen en handhaving zijn de hoeveelheden in voedsel de laatste decennia afgenomen. Op basis van de gehaltes die tot nu toe bekend zijn, verwacht het RIVM in Nederland geen schadelijke gezondheidseffecten. Dit blijkt uit een evaluatie van beschikbare kennis over minerale oliën in voedsel en bronnen van waaruit minerale oliën in voedsel terecht kunnen komen. Minerale oliën worden in verschillende stappen van de productie, bereiding, distributie en opslag van voedsel gebruikt. Bijvoorbeeld als gewasbeschermingsmiddel, als smeerolie voor voedselverwerkende machines, als voedseladditief, of als toevoeging in plastic verpakkingsmateriaal. Per toepassing is de samenstelling van minerale oliën anders. Minerale oliën bestaan uit twee groepen stoffen: verzadigde koolwaterstoffen (MOSH) en aromatische koolwaterstoffen (MOAH). De mogelijke schadelijke gezondheidseffecten van deze groepen verschillen. MOSH en MOAH in voedsel zijn voornamelijk afkomstig van gezuiverde oliën. MOAH uit onvoldoende gezuiverde oliën kunnen al bij een lage blootstelling kankerverwekkend zijn. Daarom mogen deze oliën in de voedselketen niet worden gebruikt. Zo mogen bijvoorbeeld cacao, rijst en noten niet worden geïmporteerd als deze in juten zakken zijn verpakt die met ongezuiverde oliën zijn behandeld. Ondanks de algemene daling van minerale oliën in voedsel, worden er soms nog hoge gehaltes gemeten. Om te achterhalen waar ze vandaan komen en welke levensmiddelen een belangrijk aandeel leveren in de blootstelling, heeft de Europese Commissie in 2017 lidstaten opgeroepen gehalten van minerale oliën in voedselproducten te meten. In Nederland wordt dit uitgevoerd door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Op basis van de verzamelde meetgegevens, en wat de belangrijkste bronnen lijken te zijn van waaruit de minerale oliën in de producten terechtkomen, kan worden onderzocht welke maatregelen mogelijk zijn.

Minerale oliën kunnen in voedsel zitten doordat ze eraan zijn toegevoegd, of er als verontreiniging in zijn terechtgekomen. Door maatregelen en handhaving zijn de hoeveelheden in voedsel de laatste decennia afgenomen. Op basis van de gehaltes die tot nu toe bekend zijn, verwacht het RIVM in Nederland geen schadelijke gezondheidseffecten. Dit blijkt uit een evaluatie van beschikbare kennis over minerale oliën in voedsel en bronnen van waaruit minerale oliën in voedsel terecht kunnen komen. Minerale oliën worden in verschillende stappen van de productie, bereiding, distributie en opslag van voedsel gebruikt. Bijvoorbeeld als gewasbeschermingsmiddel, als smeerolie voor voedselverwerkende machines, als voedseladditief, of als toevoeging in plastic verpakkingsmateriaal. Per toepassing is de samenstelling van minerale oliën anders. Minerale oliën bestaan uit twee groepen stoffen: verzadigde koolwaterstoffen (MOSH) en aromatische koolwaterstoffen (MOAH). De mogelijke schadelijke gezondheidseffecten van deze groepen verschillen. MOSH en MOAH in voedsel zijn voornamelijk afkomstig van gezuiverde oliën. MOAH uit onvoldoende gezuiverde oliën kunnen al bij een lage blootstelling kankerverwekkend zijn. Daarom mogen deze oliën in de voedselketen niet worden gebruikt. Zo mogen bijvoorbeeld cacao, rijst en noten niet worden geïmporteerd als deze in juten zakken zijn verpakt die met ongezuiverde oliën zijn behandeld. Ondanks de algemene daling van minerale oliën in voedsel, worden er soms nog hoge gehaltes gemeten. Om te achterhalen waar ze vandaan komen en welke levensmiddelen een belangrijk aandeel leveren in de blootstelling, heeft de Europese Commissie in 2017 lidstaten opgeroepen gehalten van minerale oliën in voedselproducten te meten. In Nederland wordt dit uitgevoerd door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Op basis van de verzamelde meetgegevens, en wat de belangrijkste bronnen lijken te zijn van waaruit de minerale oliën in de producten terechtkomen, kan worden onderzocht welke maatregelen mogelijk zijn.

Voedselcontactmaterialen zijn verpakkingsmaterialen voor levensmiddelen en gebruiksartikelen zoals pannen, servies en bakvormen. PFAS'en worden in deze materialen gebruikt omdat ze vet afstoten. Het blijkt dat sommige PFAS'en die in papier en karton zitten, in voedsel terecht kunnen komen. Hier zitten ook stoffen bij die niet in het voedselcontactmateriaal mogen worden gebruikt. Op dit moment is er onvoldoende informatie beschikbaar om van deze PFAS'en een betrouwbare blootstellingsschatting en risicobeoordeling te maken. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM. Het RIVM vermoedt dat deze PFAS'en in voedselcontactmaterialen zijn terechtgekomen omdat ze als onzuiverheid in de stoffen zitten waarmee papier en karton wordt behandeld (uitgangsstof). Ook kunnen diverse PFAS'en afbreken tot deze stoffen. Daarnaast is niet bekend of onzuiverheden en afbraakproducten van PFAS'en vrijkomen uit voedselcontactmaterialen van siliconen of rubber. Aanbevolen wordt te onderzoeken of de hoeveelheid PFAS'en die uit voedselcontactmaterialen in voeding kan komen, schadelijk is voor de gezondheid. In dit onderzoek moet de nadruk liggen op de stoffen in papier en karton en wat daaruit in voedsel kan terechtkomen. Het gaat dan vooral om PFAS'en zoals PFOA. De regulering van de toelating van voedselcontactmaterialen is complex georganiseerd, en slechts gedeeltelijk geharmoniseerd. Het RIVM raadt aan waar mogelijk aandacht te schenken aan uniforme, geharmoniseerde regulering van de toelating van stoffen in voedselcontactmaterialen in Europa. Het RIVM raadt ook aan om oude beoordelingen van PFAS'en opnieuw te bekijken, omdat de afgelopen jaren nieuwe informatie over de schadelijkheid van deze verbindingen beschikbaar is gekomen.

Butylparabeen wordt als conserveermiddel gebruikt omdat het de groei van schimmels en bacteriën tegengaat, bijvoorbeeld in persoonlijke verzorgingsproducten. Maar butylparabeen wordt, net als andere parabenen, ervan verdacht een hormoonverstorende werking te hebben. Hormoonverstorende stoffen kunnen de hormoonhuishouding in het menselijk lichaam in de war brengen. Het RIVM kan nog niet bepalen of butylparaben daadwerkelijk als hormoonverstorende stof moet worden beschouwd. Vanwege de waarschijnlijk geringe mate waarin consumenten worden blootgesteld en de huidige informatie over gezondheidseffecten, lijkt er geen reden tot bezorgdheid te zijn. Aanvullend onderzoek is nodig om de onzekerheden in deze conclusie te verkleinen. Persoonlijke verzorgingsproducten zijn de belangrijkste bron van de totale berekende hoeveelheid butylparaben waar consumenten in aanraking mee komen. Bij deze berekening is veiligheidshalve uitgegaan van ongustige situaties. Ook zijn er aanwijzingen dat deze producten tegenwoordig veel minder vaak parabenen bevatten. Er is geen relevante informatie beschikbaar om de blootstelling via geneesmiddelen te kunnen schatten. De inname via voedsel speelt geen rol, onder andere omdat het gebruik als toevoeging in levensmiddelen of in materialen waar voedsel mee in contact kan komen, zoals verpakkingen, in Europa is verboden. Veel studies over de eigenschappen van butylparabeen laten zien dat het een hormoongerelateerde werking heeft, of duiden erop dat butylparabeen een hormoonverstorende stof is. Of deze gegevens voldoende bewijs leveren dat butylparabeen daadwerkelijk een hormoonverstorende stof is, zullen experts verder moeten onderzoeken. Zij toetsen dan of de stof aan criteria voldoet die recentelijk voor hormoonverstorende stoffen zijn opgesteld. Het kan ook zijn dat aanvullend bewijs nodig is. Voor de risicobeoordeling van butylparaben zijn er onzekerheden. De huidige berekende blootstelling is zeer waarschijnlijk te hoog. Daarnaast wordt mogelijk onvoldoende rekening gehouden met de verschillen tussen effecten bij mensen en bij proefdieren.

Voedselcontactmaterialen zijn verpakkingsmaterialen voor levensmiddelen en gebruiksartikelen zoals pannen, servies en bakvormen. PFAS'en worden in deze materialen gebruikt omdat ze vet afstoten. Het blijkt dat sommige PFAS'en die in papier en karton zitten, in voedsel terecht kunnen komen. Hier zitten ook stoffen bij die niet in het voedselcontactmateriaal mogen worden gebruikt. Op dit moment is er onvoldoende informatie beschikbaar om van deze PFAS'en een betrouwbare blootstellingsschatting en risicobeoordeling te maken. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM. Het RIVM vermoedt dat deze PFAS'en in voedselcontactmaterialen zijn terechtgekomen omdat ze als onzuiverheid in de stoffen zitten waarmee papier en karton wordt behandeld (uitgangsstof). Ook kunnen diverse PFAS'en afbreken tot deze stoffen. Daarnaast is niet bekend of onzuiverheden en afbraakproducten van PFAS'en vrijkomen uit voedselcontactmaterialen van siliconen of rubber. Aanbevolen wordt te onderzoeken of de hoeveelheid PFAS'en die uit voedselcontactmaterialen in voeding kan komen, schadelijk is voor de gezondheid. In dit onderzoek moet de nadruk liggen op de stoffen in papier en karton en wat daaruit in voedsel kan terechtkomen. Het gaat dan vooral om PFAS'en zoals PFOA. De regulering van de toelating van voedselcontactmaterialen is complex georganiseerd, en slechts gedeeltelijk geharmoniseerd. Het RIVM raadt aan waar mogelijk aandacht te schenken aan uniforme, geharmoniseerde regulering van de toelating van stoffen in voedselcontactmaterialen in Europa. Het RIVM raadt ook aan om oude beoordelingen van PFAS'en opnieuw te bekijken, omdat de afgelopen jaren nieuwe informatie over de schadelijkheid van deze verbindingen beschikbaar is gekomen.

Parabenen zijn stoffen die als conserveermiddel in verschillende consumentenproducten kunnen worden gebruikt, zoals persoonlijke verzorgingsproducten, voedsel en medicijnen. Ze gaan de groei van schimmels en bacteriën tegen. Parabenen worden er van verdacht dat ze een hormoonverstorende werking hebben. Hormoonverstorende stoffen kunnen de hormoonhuishouding in de war brengen. Het RIVM heeft in een literatuurstudie voor de drie meest gebruikte parabenen (methyl-, ethyl- en propylparabeen) onderzocht of deze als een hormoonverstorende stof beschouwd kunnen worden. De beschikbare gegevens uit dierstudies die in de literatuur zijn beschreven, leveren echter onvoldoende informatie om hierover een conclusie te trekken. In de studie is ook bekeken of de mogelijke hormoonverstorende effecten zijn meegenomen in de wettelijke beoordelingskaders die van toepassing zijn. Omdat er onvoldoende gegevens zijn, is dat niet het geval bij de huidige risicobeoordeling. De blootstelling door persoonlijke verzorgingsproducten is behoorlijk goed onderzocht en lijkt in het algemeen het meest aan de totale blootstelling bij te dragen. De blootstelling vanuit voedsel blijkt verwaarloosbaar. Voor een acceptabele, eerste schatting van de blootstelling vanuit medicijnen is te weinig informatie beschikbaar. Uit de studie blijkt verder dat de mate waarin mensen aan de afzonderlijke parabenen worden blootgesteld naar schatting lager lijkt te zijn dan de hoeveelheid waarbij een gezondheidseffect kan worden verwacht. Voor deze blootstellingsschattingen zijn veiligheidshalve zeer ongunstige aannames gebruikt. In de praktijk worden mensen echter aan een combinatie van verschillende stoffen blootgesteld. Het is nog onduidelijk of en hoe deze gecombineerde blootstelling aan de verschillende parabenen meegenomen kan worden in de risicobeoordeling. Om hiaten in de kennis te vullen adviseert het RIVM om aanvullend onderzoek te doen naar de mogelijk hormoonverstorende werking van de parabenen en de blootstellingsschatting te verfijnen. Hiervoor worden aanbevelingen aangereikt.

Parabenen zijn stoffen die als conserveermiddel in verschillende consumentenproducten kunnen worden gebruikt, zoals persoonlijke verzorgingsproducten, voedsel en medicijnen. Ze gaan de groei van schimmels en bacteriën tegen. Parabenen worden er van verdacht dat ze een hormoonverstorende werking hebben. Hormoonverstorende stoffen kunnen de hormoonhuishouding in de war brengen. Het RIVM heeft in een literatuurstudie voor de drie meest gebruikte parabenen (methyl-, ethyl- en propylparabeen) onderzocht of deze als een hormoonverstorende stof beschouwd kunnen worden. De beschikbare gegevens uit dierstudies die in de literatuur zijn beschreven, leveren echter onvoldoende informatie om hierover een conclusie te trekken. In de studie is ook bekeken of de mogelijke hormoonverstorende effecten zijn meegenomen in de wettelijke beoordelingskaders die van toepassing zijn. Omdat er onvoldoende gegevens zijn, is dat niet het geval bij de huidige risicobeoordeling. De blootstelling door persoonlijke verzorgingsproducten is behoorlijk goed onderzocht en lijkt in het algemeen het meest aan de totale blootstelling bij te dragen. De blootstelling vanuit voedsel blijkt verwaarloosbaar. Voor een acceptabele, eerste schatting van de blootstelling vanuit medicijnen is te weinig informatie beschikbaar. Uit de studie blijkt verder dat de mate waarin mensen aan de afzonderlijke parabenen worden blootgesteld naar schatting lager lijkt te zijn dan de hoeveelheid waarbij een gezondheidseffect kan worden verwacht. Voor deze blootstellingsschattingen zijn veiligheidshalve zeer ongunstige aannames gebruikt. In de praktijk worden mensen echter aan een combinatie van verschillende stoffen blootgesteld. Het is nog onduidelijk of en hoe deze gecombineerde blootstelling aan de verschillende parabenen meegenomen kan worden in de risicobeoordeling. Om hiaten in de kennis te vullen adviseert het RIVM om aanvullend onderzoek te doen naar de mogelijk hormoonverstorende werking van de parabenen en de blootstellingsschatting te verfijnen. Hiervoor worden aanbevelingen aangereikt.

Minerale oliën kunnen in gezuiverde vorm bewust aan voedsel worden toegevoegd, of er als verontreiniging in terechtkomen. De laatste jaren is er ophef over ontstaan omdat ze schadelijk voor de gezondheid kunnen zijn. In 2012 oordeelde de European Food Safety Authority (EFSA) dat de inname van minerale oliën via voeding mogelijk zorgwekkend is. In de discussie is het belangrijk een onderscheid te maken tussen verzadigde koolwaterstoffen (MOSH) en aromatische koolwaterstoffen (MOAH) in minerale oliën, omdat de schadelijke effecten daarvan verschillen. In het beperkte aantal studies dat sinds 2012 over MOSH is verschenen, wordt de zorg van EFSA iets afgezwakt, zo blijkt uit RIVM-onderzoek. Ook zijn volgens berekeningen van het RIVM geen gezondheidseffecten te verwachten als mensen via voedsel aan MOSH worden blootgesteld. Het RIVM wil zich meer op MOAH richten, omdat sommige kankerverwekkend zijn. Het is alleen niet mogelijk om aan te geven of mensen er te veel van binnenkrijgen omdat voor MOAH geen gezondheidskundige norm bestaat. De kankerverwekkende MOAH zitten vooral in ruwe of onvoldoende gezuiverde minerale oliën en in oliën die verhit zijn geweest. Ze zitten niet in alle bronnen vanwaaruit MOAH in voedsel terecht kunnen komen. Het totale MOAH-gehalte geeft daarom geen informatie over de vraag of de inname van die MOAH schadelijk is. Volgens het RIVM is het zinvol te achterhalen wat de bronnen zijn vanwaaruit MOAH in voedingsmiddelen terechtkomen. Dan kunnen maatregelen genomen worden om schadelijke bronnen zoveel mogelijk te vermijden. Een voorbeeld van een verontreinigende bron zijn jute zakken die met olie zijn behandeld en waarin cacaobonen worden verpakt. De bijdrage van een andere verontreinigende bron, kartonnen verpakkingen van gerecycled materiaal, lijkt in Nederland mee te vallen. Droge levensmiddelen zoals rijst, pasta, ontbijtgranen en hagelslag worden hier vaak in verpakt. De inname via deze levensmiddelen blijkt in de innameberekeningen slechts een kleine bijdrage te leveren aan de totale blootstelling aan minerale oliën door voedsel. Maatregelen om de blootstelling vanuit kartonnen verpakkingen te beperken, zullen dus een beperkt effect hebben.

Minerale oliën kunnen in gezuiverde vorm bewust aan voedsel worden toegevoegd, of er als verontreiniging in terechtkomen. De laatste jaren is er ophef over ontstaan omdat ze schadelijk voor de gezondheid kunnen zijn. In 2012 oordeelde de European Food Safety Authority (EFSA) dat de inname van minerale oliën via voeding mogelijk zorgwekkend is. In de discussie is het belangrijk een onderscheid te maken tussen verzadigde koolwaterstoffen (MOSH) en aromatische koolwaterstoffen (MOAH) in minerale oliën, omdat de schadelijke effecten daarvan verschillen. In het beperkte aantal studies dat sinds 2012 over MOSH is verschenen, wordt de zorg van EFSA iets afgezwakt, zo blijkt uit RIVM-onderzoek. Ook zijn volgens berekeningen van het RIVM geen gezondheidseffecten te verwachten als mensen via voedsel aan MOSH worden blootgesteld. Het RIVM wil zich meer op MOAH richten, omdat sommige kankerverwekkend zijn. Het is alleen niet mogelijk om aan te geven of mensen er te veel van binnenkrijgen omdat voor MOAH geen gezondheidskundige norm bestaat. De kankerverwekkende MOAH zitten vooral in ruwe of onvoldoende gezuiverde minerale oliën en in oliën die verhit zijn geweest. Ze zitten niet in alle bronnen vanwaaruit MOAH in voedsel terecht kunnen komen. Het totale MOAH-gehalte geeft daarom geen informatie over de vraag of de inname van die MOAH schadelijk is. Volgens het RIVM is het zinvol te achterhalen wat de bronnen zijn vanwaaruit MOAH in voedingsmiddelen terechtkomen. Dan kunnen maatregelen genomen worden om schadelijke bronnen zoveel mogelijk te vermijden. Een voorbeeld van een verontreinigende bron zijn jute zakken die met olie zijn behandeld en waarin cacaobonen worden verpakt. De bijdrage van een andere verontreinigende bron, kartonnen verpakkingen van gerecycled materiaal, lijkt in Nederland mee te vallen. Droge levensmiddelen zoals rijst, pasta, ontbijtgranen en hagelslag worden hier vaak in verpakt. De inname via deze levensmiddelen blijkt in de innameberekeningen slechts een kleine bijdrage te leveren aan de totale blootstelling aan minerale oliën door voedsel. Maatregelen om de blootstelling vanuit kartonnen verpakkingen te beperken, zullen dus een beperkt effect hebben.

Chemicals applied in products, such as food products, pharmaceuticals or cosmetics, create great benefits in society while posing risks to human health and the quality of the environment. To control those risks, it is mandatory to perform risk assessments of chemicals which require information on their hazardous properties. To meet these information requirements without sacrificing large numbers of animal tests, many non-animal testing methods and strategies have become available. Given the increasing needs for assessing chemicals’ risks, toxicity testing has become costly in terms of testing costs, time and animal welfare. Focusing on skin sensitisation as a case study, this thesis aims at introducing an economic approach towards the optimisation of toxicity testing strategies. Chapter 2 surveys the current status of non-animal toxicity testing strategies assessing skin sensitisation and compares criteria suggested in the toxicological literature with the conceptual and informational criteria introduced in this chapter for increasing resource-efficiency in the development of testing strategies. Chapter 3 extends to the development of a Bayesian Value-of-Information model for the optimisation of non-animal toxicity testing strategies. This optimisation model is applied to construct optimal non-animal toxicity testing strategies for the assessment of skin sensitisation potential. Chapter 4 focuses on the precision of testing methods and the impact of limited precision on the evaluation of test results. The borderline range of testing methods is quantified and applied as an additional evaluation measure in the prediction models of testing methods to identify substances as positive and negative (for substances yielding clear-cut test results), or as discordant (for substances yielding test results within the borderline range). Chapter 5 addresses the uncertainties underlying the predictive accuracy metrics for non-animal testing methods due to their limited precision, the sample size and composition of the samples of chemicals used to estimate the predictive capacity of testing methods. Chapters 4 and 5 focus on non-animal testing methods for the assessment of skin sensitisation potential. This thesis concludes that introducing the economic perspective into the construction of toxicity testing strategies is necessary to develop the means by which resource-efficiency in toxicity testing is achieved. Furthermore, the evaluation of testing methods should consider both predictivity and precision limitations such that decision makers can draw robust conclusions on the hazardous properties of chemicals.

In this report a risk assessment or evaluation system for agricultural pesticides is presented, which estimates the hazards for man and environment resulting from the use of these pesticides. The evaluation system has also been placed within the context of the Uniform System for the Evaluation of Substances (USES). The evaluation system for pesticides (ESPE) is divided in three parts: 1) emission of the pesticide ; 2) distribution over and within the different environmental compartments and calculation of exposure concentrations of organisms to the pesticide ; 3) hazard assessment. The mathematical descriptions of various parts of the assessment system for agricultural pesticides are presented in this report. In the first part, an estimation is made of the percentages of emission of the used dosage for the several environmental compartments. In the distribution part, the different transport and translation processes are assessed. This leads to Predicted (Initial) Environmental Concentrations (P(I)ECs) for the different environmental compartments and to transport fluxes between these compartments. In the third part, hazard assessment is carried out by comparing P(I)ECs with chronic or acute toxicity data (e.g. NOECs,L(E)C50s) for several non-target organisms. For the environmental hazard assessment decision trees, developed by the Support Group Environment of the CTB, are used. For human beings, in this system only consumers, no decision trees have been developed. Hazard assessment for indirect exposure is performed by comparing the total daily intake with the No Observed Adverse Effect Level (NOAEL).

Berichtgeving over de chemiefabriek Dupont/Chemours in Dordrecht heeft naar voren gebracht dat werknemers in het verleden mogelijk zijn blootgesteld aan de stoffen PFOA (perfluoroctaanzuur) of de bijbehorende zouten en aan DMAC (N,N-dimethylacetamide). Dit was voor de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aanleiding om een eenmalig diepgaand onderzoek naar de feiten te laten uitvoeren. Om de feiten in hun juiste context te kunnen bezien, heeft het RIVM de opdracht gekregen om de destijds bekende gezondheidsrisico's en geldende normstelling voor de stoffen in kaart gebracht. Met dit overzicht wordt het mogelijk de feiten omtrent het gebruik van deze stoffen door Dupont, de destijds gehanteerde werkprocessen en de daarbij behorende risicobeheersingsmaatregelen in perspectief te plaatsen. In dit rapport geeft het RIVM met behulp van een tijdlijn weer wanneer welke wetenschappelijke kennis over de gezondheidseffecten van deze stoffen openbaar is geworden. Daarnaast wordt aangegeven wanneer welke nationale en internationale maximale concentraties golden voor blootstelling aan deze stoffen op de werkplek (grenswaarden). De tijdlijn bevat ook de ontwikkeling van de gevaarsindeling van de stoffen in de (Europese) regelgeving. Voor dit overzicht is de openbare wetenschappelijke literatuur doorzocht op informatie over de gezondheidseffecten van de genoemde stoffen, evenals de evaluaties van deze stoffen door gezaghebbende instanties. Ook is geïnventariseerd op welk moment de studies voor het eerst openbaar zijn gemaakt. Dit is niet altijd met zekerheid vast te stellen. De kwaliteit van de wetenschappelijke onderzoeken is niet beoordeeld.

Dit boek is het product van het door de EU-gefinancierde onderzoeksproject LIBERATION. Dit project had als doel het ontwikkelen van een beslissingsondersteunend systeem (BOS) voor het duurzaam omgaan met verontreinigde bodem, met speciale aandacht voor organische stoffen. Het doel van het boek is om ondersteuning te bieden aan risicobeoordelaars en bodembeheerders bij hun besluitvorming over verontreinigde bodems. Het BOS is gebaseerd op een gelaagde aanpak en is onderverdeeld in drie stappen: - Stap 1. Beschrijving van de locatie en het bodemgebruik. - Stap 2. Bepalen van de ecologische aspecten. - Stap 3. Locatiespecifieke beoordeling (de Triade): Laag 1. Eenvoudige verkenning Laag 2. Uitgebreide verkenning Laag 3. Gedetailleerde beoordeling Laag 4. Volledige beoordeling. Elke van de lagen is gebaseerd op meervoudige bewijsvoering waarbij drie sporen van bewijs, namelijk Chemie, Toxicologie en Ecologie, worden gecombineerd. Het boek bevat bruikbare lijsten van technieken en gereedschappen die bruikbaar zijn voor de diverse sporen en lagen. Het boek heeft op een systematische wijze methodes om biobeschikbaarheid van verontreinigde bodem te bepalen, opgenomen in de ecologische risicobeoordeling. Hoewel de meeste methoden nog relatief nieuw zijn en daarnaast ook nog niet volledig gevalideerd en het nog een grote uitdaging is om alle onderliggende processen te begrijpen. Is er desondanks de hoop dat dit boek oproept tot discussie, verdere ontwikkeling van gereedschappen en bovenal stimuleert om meer praktische ervaring op te doen met locatiespecifieke ecologische risicobeoordeling.

De protocollen behorend bij dit rapport zijn uitgebracht met rapportnummer 607013011

A workshop was organized June 10th last by the RIVM and the Directorate-General of Environmental Protection (Ministry of Housing, Physical Planning and Environment) on validation of ecotoxicological derived risk levels for soil ecosystems. The intention of the workschop was to give priorities and to discuss methodological and theoretical possibilities for a research program directed to the validation of risk levels. Several short introductions were given by policy makers and scientists. These introductions are included in this report as separate chapters (2,3,4 and 5). An account of the discussion is given in chapter 6. Reactions received later are incorporated as chapter 7. Conclusions and suggestions are formulated by the organizers of the workshop and presented in chapter 8. The actual procedure used by the ministry for deriving standards for substances in the environment was taken as a departure for discussion. Three aspects to be proved were recognized in this procedure. (1) Field relevance of toxicity data derived in laboratory single species tests. (2) Validation of the assumptions underlying the methodology used for deriving risk levels. (3) Consequences for the ecosystem when the NOEC values for 5 or 50% of the species are exceeded. At short notice validation of all these aspects is unreliable. Since the first aspect was considered as the most basic in the context of the actual procedure and critical for the entire procedure it was advised to direct the limited research potential to this aspect.

Het is nog onduidelijk hoe de milieurisicobeoordeling van nanomaterialen uitgevoerd moet worden en met welke nanospecieke stofeigenschappen daarbij rekening moet worden gehouden. Dit komt doordat nog weinig bekend is over de productie en het gebruik van deze materialen en de uiteindelijke effecten ervan op het ecosysteem. Nanomaterialen zijn materialen waarvan de afzonderlijke delen een of meerdere dimensies in de orde van 100 nm of minder hebben. Deze karakteristiek geeft nanomaterialen specifieke eigenschappen, dusdanig dat hun economisch en maatschappelijk belang op dit moment zeer snel toeneemt. Het zijn juist deze eigenschappen waardoor de risico's van nanomaterialen voor ecosystemen anders kunnen zijn dan die van reguliere (niet-nano) stoffen. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en het Milieu (RIVM) stelt voor om bij het kwantificeren van effectieve blootstellingsconcentraties en effect niveau's van nanomaterialen rekening te houden met de specifieke eigenschappen van nanomaterialen en hun effecten, zoals vorm, grootte, en oppervlaktekarakteristieken , maar ook of nanodeeltjes samenklonteren tot grotere deeltjes afhankelijk van het type ontvangende water. Voor alle relevante vormen waarin het nanomateriaal voor kan komen in het milieu (het nanomateriaal zelf, samengeklonterde deeltjes, stoffen die vanuit het nanomateriaal in oplossing gaan, etcetera) moeten gegevens over blootstelling en effecten gegenereerd worden. Voor het identificeren en valideren van aanpassingen in modellen en testmethodieken is meer onderzoek nodig. Dit blijkt uit een literatuurstudie van het RIVM, aangevuld met algemene kennis over het gedrag en de effecten van nanomaterialen. Aanleiding voor het onderzoek zijn zorgen die in internationale studies zijn geuit over de mogelijke risico's van nanomaterialen. Daarnaast is het de vraag of de bestaande risicobeoordelingmethodieken die voor reguliere, goed oplosbare, chemische stoffen zijn ontwikkeld voldoende rekening houden met de specifieke eigenschappen van nanomaterialen.

In verontreinigde gronden zijn vaak diverse verontreinigende stoffen aanwezig. Daarom moet er bij de bepaling van de ecotoxicologische risico's van de aanwezige mengsels rekening gehouden worden met mengsel-effecten. Empirische data over de toxische effecten van een polycyclische aromatische koolwaterstof (PAK) en een metaal voor een bodem-evertebraat worden gepresenteerd. De toxische effecten van mengsels van cadmium en pyreen werden bestudeerd bij de worm Eisenia andrei. Blootstelling vond plaats in een kunstmatig substraat (OECD kunstgrond). Reproductie en lichaamsgroei werden gebruikt om toxische effecten te kwantificeren. Om de mengseleffecten vast te stellen werd een geoptimaliseerde proefopzet gekozen. Daarbij werden de effecten van de afzonderlijke stoffen, en van mengsels met verschillende concentraties, simultaan bepaald. De data werden geanalyseerd met behulp van het (relatieve) Toxic Unit concept. Hiervoor werden de concentraties van beide stoffen in de mengsels uitgedrukt als fracties van hun EC50, die voor beide stoffen bepaald was via de enkelvoudige blootstelling. De mengseleffecten bleken niet significant af te wijken van de respons die verwacht wordt volgens het concentratie-additie model, hoewel er een tendens bestond voor een minder dan concentratie-additief effect op reproductie. Deze conclusie is in overeenstemming met de waarneming dat de lichaamsconcentraties van cadmium slechts in geringe mate, en alleen in de hoogste blootstellingsconcentratie, beinvloed werden door pyreen, en vice versa.

Betreft Engelse vertaling van 710401023

In dit rapport wordt een methode voorgesteld om de ecotoxicologische risico's van mengsels in de bodem te beoordelen voor diverse risicobeoordelingssituaties. De methode is afgeleid uit een evaluatie van recente wetenschappelijke ontwikkelingen en validatiestudies. Een expliciet onderscheid wordt gemaakt tussen de mogelijkheden om experimentele resulaten van mengseleffecten in detail te interpreteren en de extrapolatie van deze resulaten naar het veld van risicobeoordeling. De methode bestaat uit drie stappen, waarbij milieu-chemische, toxicologische en ecologische interacties apart behandeld worden. In de eerste stap wordt blootstelling behandeld. In de tweede stap wordt de "mixed-model approach" toegepast. Hierbij wordt de toxische druk van groepen van stoffen met hetzelfde werkingsmechanisme voorspeld door concentratie addititie aan te nemen voor de biologische actieve fracties binnen deze groepen, terwijl de algehele risico's over deze groepen en de overgebleven groepen (met een uniek werkingsmechanisme in het mengsel) voorspeld wordt door response addititie aan te nemen voor de biologische actieve fracties. De derde stap is het inschatten van de ecologische interacties. Voor deze laatste stap is de theoretische onderbouwing echter zwak en zijn er nauwelijks -tot geen- gegevens voorhanden. Mogelijkheden voor het toepassen van de voorgestelde methode in de risicobeoordelingspraktijk worden bediscussieerd door de voor- en nadelen op te sommen voor de diverse risicobeoordelingssituaties.

Bij dit rapport hoort een bijlage met nummer 679101012A

De conclusie van dit rapport is dat bij de huidige Nederlandse niveaus van deeltjesvormige luchtverontreiniging sprake lijkt te zijn van ernstige gezondheidseffecten in de Nederlandse populatie. In deze samenvatting zit een tweeledige boodschap verpakt. Enerzijds wordt op basis van herhaald, consistent en in vele landen uitgevoerd epidemiologisch onderzoek geschat dat dagelijkse blootstelling aan PM10 in Nederland kan leiden tot een vervroegde dagelijkse sterfte bij enige duizenden personen per jaar en tot ernstige gezondheidseffecten bij enige tienduizenden personen per jaar. Anderzijds schiet onze kennis tekort om de gevonden uitkomsten volledig te kunnen verklaren. Het feit dat bij de huidige niveaus aan luchtverontreiniging associaties met sterfte worden gevonden blijft een opmerkelijke bevinding. Het is de vraag of de gevonden effecten toe te schrijven zijn aan PM10 of aan een andere factor die een hoge correlatie heeft met PM10. Op verzoek van DGM heeft het RIVM een kwantitatieve schatting uitgevoerd van de gezondheidseffecten van blootstelling van de bevolking aan deeltjesvormige luchtverontreiniging, geindiceerd door PM10. PM is een afkorting van 'particulate matter' en PM10 heeft betrekking op de deeltjesdiameter die kleiner is dan 10 micrometer (10 mum). Dergelijke deeltjes kunnen diep in de luchtwegen doordringen. De gezondheidseffecten zijn geschat door gegevens over het daggemiddelde van de PM10-niveaus in 1993, zoals gemeten door het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit, te koppelen aan concentratie-respons relaties uit buitenlandse en Nederlandse epidemiologische studies. De ruimtelijke variatie in PM10-niveaus is gering, per dag zijn de verschillen over Nederland doorgaans niet meer dan een factor twee. De variatie van dag tot dag kan aanzienlijk zijn. Tijdens episoden worden niveaus gemeten die een factor tien tot vijftien hoger zijn dan de achtergrondniveaus. Men onderscheidt primair geemitteerd aerosol en secundair aerosol dat door chemische omzetting ontstaat uit gasvormige luchtverontreiniging vooral zwavel-en stikstofoxiden. De lange atmosferische verblijftijd van enkele dagen betekent dat PM10 tevens een grootschalig probleem is. In 1993 is op ongeveer de helft van de meetlokaties het jaargemiddelde luchtkwaliteitsdoel van 40 mug/m3 met maximaal 20% overschreden. Het daggemiddelde kwaliteitsdoel van 140 mug/m3 is vrijwel overal op een of enkele dagen overschreden. Op basis van de huidige epidemiologische gegevens is niet aan te geven of de berekende mortaliteit ten gevolge van de acute blootstelling aan deeltjesvormige luchtverontreiniging slechts enkele dagen of weken eerder sterven inhoudt, of dat de toename van het PM10-niveau leidt tot een verlies aan levensjaren. Deeltjesvormige luchtverontreiniging lijkt het tijdstip van overlijden te vervroegen van met name oudere mensen met hart-vaatziekten en ziekten van de luchtwegen, of een anderszins zwakke gezondheid. De omvang van de verhoging van de sterfte is zodanig dat de door VROM gehanteerde risicogrens van 10-6 per jaar wordt overschreden. Het is verder belangrijk om op te merken dat met de huidige kennis geen drempelwaarde is aan te geven, waaronder de vervroegde sterfte niet optreedt. Behalve met een vervroegde mortaliteit is blootstelling aan PM10 geassocieerd met een verhoging van ziekenhuisopnamen als gevolg van ademhalingsziekten, een toename van luchtwegklachten, een reversibele daling van de longfunctie en een acute verergering van astma en een toename van medicijngebruik bij astmatici. De omvang van deze effecten is groter dan die van de sterfte ; waarbij sterfte kan worden beschouwd als het cumulatieve resultaat van onderliggende effecten. Vanwege de onzekerheid in de concentratie-respons relatie en de extrapolatie van literatuurgegevens uit het buitenland naar de Nederlandse situatie, varieert de onder- en bovengrens van de onzekerheid in de kwantitatieve uitspraken van een factor twee tot meer dan twintig. De schattingen van de sterftecijfers zijn in het algemeen nog het meest betrouwbaar. De berekeningen wijzen uit dat alleen het terugbrengen van piekbelastingen als beleidsoptie relatief weinig bijdraagt aan de vermindering van de gezondheidseffecten. De gemiddeld voorkomende niveaus dragen relatief meer bij dan korte episoden met pieken. Het is vooralsnog de vraag of PM10 een voor de gezondheid relevante maat is, en daarmee of PM10 verlaging wel het juiste bestrijdingsdoel is. Het is bovendien moeilijk om aan te geven of het uitvoeren van beleid gebaseerd op terugdringen van PM10-niveaus als doel op zich, effectief de gezondheidseffecten zal reduceren. Uitspraken over de effectiviteit van specifieke beleidsmaatregelen kunnen worden verbeterd wanneer de onzekerheden over gezondheidseffecten worden verkleind, de kennis met betrekking tot verspreiding, blootstelling en werkingsmechanisme wordt vergroot en de bronnen die bijdragen aan de voor gezondheidseffecten meest kritische fracties van deeltjesvormige buitenluchtverontreiniging beter worden gekend. Mogelijke alternatieven voor het beleid en hun effecten kunnen daarna via een proces van kwantitatieve effectschatting worden doorgerekend.

Berichtgeving over de chemiefabriek Dupont/Chemours in Dordrecht heeft naar voren gebracht dat werknemers in het verleden mogelijk zijn blootgesteld aan de stoffen PFOA (perfluoroctaanzuur) of de bijbehorende zouten en aan DMAC (N,N-dimethylacetamide). Dit was voor de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aanleiding om een eenmalig diepgaand onderzoek naar de feiten te laten uitvoeren. Om de feiten in hun juiste context te kunnen bezien, heeft het RIVM de opdracht gekregen om de destijds bekende gezondheidsrisico's en geldende normstelling voor de stoffen in kaart gebracht. Met dit overzicht wordt het mogelijk de feiten omtrent het gebruik van deze stoffen door Dupont, de destijds gehanteerde werkprocessen en de daarbij behorende risicobeheersingsmaatregelen in perspectief te plaatsen. In dit rapport geeft het RIVM met behulp van een tijdlijn weer wanneer welke wetenschappelijke kennis over de gezondheidseffecten van deze stoffen openbaar is geworden. Daarnaast wordt aangegeven wanneer welke nationale en internationale maximale concentraties golden voor blootstelling aan deze stoffen op de werkplek (grenswaarden). De tijdlijn bevat ook de ontwikkeling van de gevaarsindeling van de stoffen in de (Europese) regelgeving. Voor dit overzicht is de openbare wetenschappelijke literatuur doorzocht op informatie over de gezondheidseffecten van de genoemde stoffen, evenals de evaluaties van deze stoffen door gezaghebbende instanties. Ook is geïnventariseerd op welk moment de studies voor het eerst openbaar zijn gemaakt. Dit is niet altijd met zekerheid vast te stellen. De kwaliteit van de wetenschappelijke onderzoeken is niet beoordeeld.

Micro-organismen zijn belangrijk voor de bodemvruchtbaarheid en voor de afbraak van organisch materiaal en vervuilingen in bodems en sedimenten. Door hun functie en alomtegenwoordige aanwezigheid kan de microflora dienen als een zeer milieurelevante indicator voor milieuverontreiniging. Microbiele testen moeten selectief gebruikt worden voor het vaststellen van kwaliteitsrichtlijnen voor bodem en sediment. Dit literatuuroverzicht geeft een evaluatie van microbiele toxiciteitstesten en een nieuwe methode om kwaliteitsrichtlijnen af te leiden. Het vervangen van gevoelige micro-organismen door andere resistente soorten kan ernstige ecologische gevolgen hebben. Dit gaat gepaard met het uitsterven van gewenste soorten en het woekeren van ongewenste soorten. De aanpassing van een levensgemeenschap aan een vervuiling moet dan ook gezien worden als het proces dat een vervuild ecosysteem verstoort. De resistente micro-organismen kunnen vaak specifieke ecologische functies niet vervullen. Het voorkomen van resistente soorten kan gebruikt worden als een gevoelige en ecologisch relevante indicator voor de achteruitgang door milieuvervuiling. Persistente toxische effecten op de microflora kunnen door zink, cadmium en koper worden veroorzaakt bij gehalten die lager liggen dan de huidige normwaarden van de Europese Gemeenschap. Na de evaluatie van de testen, wordt een nieuwe methode beschreven om bodem en sediment kwaliteitsrichtlijnen af te leiden uit microbiele testen. Microbiele toxiteitstesten kunnen gebruikt worden voor risico-evaluatie omdat micro-organismen tot de gevoeligste organismen voor effecten van verontreingingen behoren.

In this report Maximum Permissible Concentrations (MPC) are derived for 9 trace metals based on ecotoxicological data. The elements are: antimony, barium, beryllium, cobalt, molybdenum, selenium, thallium, tin, and vanadium The study was carried out in the framework of the project "Setting integrated environmental quality objectives". For the aquatic environment MPCs could be derived for all trace elements. These values were based on toxicity data for freshwater as well as saltwater organisms. Also a comparison was made between the sensitivity of saltwater and freshwater organisms for these trace elements and some other metals. The conclusion could be drawn that in acute tests freshwater and saltwater organisms are equally sensitive but that freshwater organisms are more sensitive in chronic tests. It should be stated however that much more data were available for freshwater organisms. For the soil only for cobalt a MPC could be derived. For the other trace elements no reliable toxicity data were available. For sediment dwelling organisms no MPC could be derived because no toxicity data were available for benthic organisms exposed via the sediment. Secondary poisoning was taken into account for the routes water --> fish --> fish-eating bird or mammal and soil --> earth-worm --> worm-eating bird or mammal. A 'screening-method was used in which only information from reviews was used. Only for thallium and selenium data were available for the aquatic route. From these data it could be concluded that there was no risk for secondary poisoning for these metals.

De voortgang van een onderzoeksproject naar de veldrelevantie van ecotoxicologische laboratoriumtoetsen is beschreven. Experimenten naar het effect van zink op verschillende bodemorganismen zijn uitgevoerd in het laboratorium en onder semi-veldomstandigheden. Resultaten zijn onderling vergeleken met veldwaarnemingen langs een metaalverontreinigingsgradient waarin zink domineert. Verschillende bodemchemische extractietechnieken (totaal-, water- en CaCl2-extracties) zijn toegepast om te onderzoeken of verschillen in zinktoxiciteit tussen de gronden zijn terug te voeren tot verschillen in de mate van zinkbinding aan de vaste fase. Het bleek echter niet mogelijk om op eenduidige wijze voor de verschillende organismen voor biobeschikbaarheid tussen de gronden te corrigeren. Dit laat zien dat normstelling op grond van extraheerbare gehalten niet altijd beter hoeft te zijn dan normstelling op basis van totaalgehalten. Uitgaande van een overeenkomstige beschikbaarheid zijn de verschillen tussen effectniveau's in laboratoriumtoetsen en in het veld voor een zelfde soort organisme relatief klein. Dit duidt niet op een falsificatie van in de normstelling gehanteerde uitgangspunten, maar legt wel de nadruk op het belang van een echte beschikbaarheidscorrectie tussen gronden, althans voor metalen.

In 1999 zijn in het kader van de 'beleidsvernieuwing bodemsanering (BEVER) bodemgebruikswaarden (BGW) voor acht metalen, PAK, DDTs en drins vastgesteld als saneringsdoelstelling voor de bovengrond. Het Kabinetsstandpunt beleidsvernieuwing bodemsanering geeft aan de BGW zowel betekenis in het curatieve bodembeleid als in het bodembeheer. Aanleiding voor de evaluatie van de onderbouwing van de BGW waren 1) beschikbaar komen van nieuwe gegevens en methodieken, 2) vrijwel ontbreken van een bodemkwaliteitseis specifiek voor planten en voor doorvergiftiging; 3) ontbreken van een methodiek om vanuit de kwaliteitseisen voor compost kritische gehalten voor de bodem af te leiden; 4) onduidelijkheid over wat de werkelijke ecologische consequenties zijn van het hanteren van de HC50 als algemeen ecologische criterium. Geconcludeerd is dat op basis van meer recente gegevens en methodieken een aanpassing nodig is van de BGW voor cluster I voor 3 stoffen en van de BGW voor cluster II voor de meeste stoffen. Nieuwe toxiciteitsgegevens voor planten maken het mogelijk een apart criterium af te leiden voor cadmium, lood, chroom en nikkel. Meenemen van doorvergiftiging (op HC50-niveau) leidt tot lagere risicogrenzen voor cadmium, lood, kwik, methyl-kwik en zink. De gehanteerde methode om bodemkwaliteitseisen af te leiden voor compost met een goede kwaliteit leidt tot de conclusie dat de BGW arseen, kwik en zink verlaagd zou moeten worden. De kwaliteitseis voor compost blijkt echter in de praktijk al zeer streng. De vergelijking van laboratorium toxiciteitsgegevens met (semi)veld gegevens laat zien dat de veldgegevens in dezelfde orde, maar iets hoger lijken te liggen. Aanbevolen is meer veldgegevens te gebruiken om een uitgebreidere studie te kunnen uitvoeren naar de ecologische relevantie van laboratorium toxiciteitsgegevens. Daarnaast wordt aanbevolen meer specifieke beschermingsdoelen te formuleren, wanneer volledige bescherming niet haalbaar is. Om de onzekerheid van de potentiele risico's voor het ecosysteem te kunnen verminderen wordt aanbevolen de onderkant van het 90%-betrouwbaarheidsinterval van de HC50 (LLHC50) als algemeen ecologisch criterium te hanteren.

De evenwicht partitie methode (EqP-methode) kan worden gebruikt om milieukwaliteitsnormen (zoals het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau of de interventiewaarde) voor bodem of sediment af te leiden uit aquatische toxiciteitsgegevens en een bodem/water of sediment/water partitiecoefficient. De validiteit van het gebruik van de EpP-methode voor dit doel kan bestudeerd worden door aquatische toxiciteitsdata te vergelijken met terrestrische. Voor 12 organische stoffen en voor 8 metalen waren voldoende gegevens in de literatuur beschikbaar om deze vergelijking te maken. De toxiciteits- en sorptie-data voor water en bodem werden gehaald uit de rapporten die worden gebruikt om milieukwaliteitsnormen in Nederland af te leiden. Met behulp van geselecteerde sorptie constanten (uitgedrukt in L/kg) werden de EC50 (Effect Concentratie 50%) of No Observed Effect Concentration (NOEC) waarden (uitgedrukt in 4g/L) voor waterorganismen vergeleken met de EC50 of NOEC waarden (uitgedrukt in mg/kg) voor bodemorganismen of bodem processen. Voor koper, chloorpyrifos, atrazine en voor het effect van pentachloorfenol of cadmium op bodem processen, waren de terrestrische toxiciteitsgegevens (EC50 of NOEC) significant hoger dan de aquatische toxiciteitsgegevens. Voor 2,4,6-trichloorfenol, trichlooretheen, chroom III, arsenicum en lood waren de aquatische toxiciteitsgegevens significant hoger. Sommige van deze statistisch significante verschillen kunnen misschien worden toegeschreven aan de selectie van de sorptie constanten, maar voor chloorpyrifos en trichlooretheen was dit niet het geval. De significant lagere EC50 waarden van chloroform (trichloormethaan) voor processen in het sediment vergeleken met diersoorten in water, kon ook niet verklaard worden door de selectie van de sorptie constante. Voor chloorpyrifos, trichlooretheen en chloroform kunnen deze statistisch significante verschillen misschien worden toegeschreven aan de selectie van de bodem of sediment toxiciteitstesten. Deze significante verschillen geven aan dat de EqP-methode geen wetenschappelijk gevalideerde methode is om milieukwaliteitsnormen af te leiden maar alleen beschouwd kan worden als een schattingsroutine die een significante over- of onder-schatting kan geven. De EqP-methode wordt gebruikt om de Hazardous Concentration 5% (HC5) waarden voor bodem of sediment te schatten met behulp van aquatische toxiciteitsgegevens. Deze HC5 waren in 5% van de gevallen meer dan factor 20 hoger dan de overeenkomstige HC5 waarden, die direct werden afgeleid met behulp van toxiciteitstesten met bodemorganismen voor de 12 organische stoffen en 8 metalen. Deze factor 20 geeft aan dat de EqP-methode niet gebruikt kan worden voor een accurate bepaling van bodem of sediment HC5 waarden, maar alleen geschikt is voor een ruwe schatting. Wanneer een risicobeoordelaar geconfronteerd wordt met een beperkt aantal terrestrische toxiciteitsgegevens en een veel groter aantal aquatische toxiciteitsgegevens, samen met een betrouwbare bodem/water partitiecoefficient. Dan dient er voor een ruwe schatting van de bodem-kwaliteitsnorm een keuze gemaakt te worden tussen het gebruik van de terrestrische data, of het gebruik van de EpP-methode. De aanbevelingen geven gedetailleerde adviezen voor deze keuze, ten einde de vaak erg grote onzekerheid in de schatting van een bodem-kwaliteitsnorm te minimaliseren.

Er zijn onvoldoende toxicologische gegevens over ergot alkaloiden om een risicoschatting te maken. Daarom werd het volgende experiment uitgevoerd. Sprague Dawley (SD) ratten (6 dieren/geslacht/groep) werden gedurende 4 weken blootgesteld aan ergometrine maleaat, in doseringen van 0, 2, 10, 50 of 250 mg/kg voer. Er waren twee controle groepen: een groep kreeg het SSP-tox voer ad libitum, en een groep (groep 1) werd 'pair-fed' gevoerd met dehoogste doseringsgroep. In week 4 zijn bloed monsters verzameld voor hematologische en klinisch-chemische bepalingen, en werd gedurende 24 uur urine verzameld. In week 5 werden de dieren opgeofferd waarbij bloed is verzameld voor biochemische en endocrinologische bepalingen. En aantal organen zijn gewogen, gefixeerd en er is een uitgebreid histopathologisch onderzoek verricht. Concentraties van 2, 10, 50 en 250 mg ergometrine maleaat/kg voer resulteerde in een gemiddelde opname van circa 0,2, 1, 5 en 25 mg/kg lichaamsgewicht. De homogeniteit en stabiliteit van ergometrine maleaat in het voer was goed. Er werden geen klinische symptomen gerelateerd aan de behandeling waargenomen bij de dieren. Plasma glucose spiegels waren significant gedaald in vrouwtjes behandeld met 50 en 250 mg/kg. Bij mannetjes werd eveneens een tendens tot verlaging van glucose spiegels waargenomen, maar dit effect was niet significant in de multiple-comparison test. In mannelijke ratten waren T4 spiegels verlaagd in de hoogste doseringsgroep (250 mg/kg), en FT4 spiegels bij 50 en 250 mg/kg. Bij vrouwtjes was er een (niet significante) tendens tot verlaging van T4 spiegels. Serum prolactine was verlaagd bij 50 en 250 mg/kg (mannetjes en vrouwtjes).Er werden geen behandelings gerelateerde effecten gezien op hematologische parameters. Het absolute en relatieve (alleen vrouwtjes) gewicht van het hart was verhoogd bij 250 mg/kg. Het relatieve hersenen gewicht van de pair-fed controle groep was hoger dan dat van de controle groep. Het absolute gewicht van de lever was verhoogd in vrouwtjes (250 mg/kg), en het relatieve gewicht van de lever was verhoogd bij 50 en 250 mg/kg in beide sexes. Het gewicht van de ovaria (absoluut en relatief) was verhoogd bij 250 mg/kg, en het absolute gewicht van de nieren was verhoogd bij 250 mg/kg (mannetjes). Macroscopisch werd in mannetjes een lichte dosis-gerelateerde vergroting van de mediastinale lymfeklieren gezien, en een vergroting van de parathymale lymfeklieren. Histopathologisch werden bij mannetjes behandeld met een dosis van 250 mg/kg bleke hepatocyten gezien die in sommige gevallen gezwollen waren. Dit fenomeen werd geinterpreteerd als een toegenomen glycogeen opslag in de lever. Mineralisatie en nefrose in de nier werd in alle groepen (inclusief controle) gezien. Histopathologisch werden geen veranderingen in het hart en de ovaria gezien. De no-effect level is 10 mg/kg. Binnen het RIVM zijn reeds sub-acute en sub-chronische studies met ergotamine tartraat uitgevoerd (Speijers, 1992 en 1993). De subacute toxiciteit van ergotamine tartraat en ergometrine maleaat in de SD rat worden vergeleken. Effecten die met beide stoffen gezien zijn: verlaging van thyroxine spiegels, verhoogde relatieve gewichten van het hart, lever en ovaria. Nefrotoxiciteit en necrosis van de staartpunt werden uitsluitend met ergotamine tartraat gezien. Aanwijzingen voor een verstoring van het koolhydraat metabolisme werden uitsluitend met ergometrine maleaat verkregen. Er wordt nog een experiment met een derde ergot alkaloid (ergocryptine) uitgevoerd. Dan kan de toxiciteit van de modelstoffen uit drie verschillende categorieen ergot alkaloiden vergeleken worden en een risico evaluatie m.b.t. humane blootstelling worden gemaakt.

Er zijn meer toxicologische gegevens nodig om een goede risicoschatting van de gezondheidseffecten van aldehyden te maken. Ook moet meer onderzoek verricht worden naar de combinaties van toegevoegde stoffen in tabak onderling en met tabak zelf. Aldehyden ontstaan in sigarettenrook door verbranding van tabak en de aan tabak toegevoegde ingredienten. Dit rapport beschrijft de gegevens van een literatuurinventarisatie over de gezondheidseffecten van blootstelling aan de volgende aldehyden: crotonaldehyde, butyraldehyde, hexanal en malonaldehyde. Uit de beschikbare gegevens komt naar voren, dat crotonaldehyde de trilhaarfunctie van het long-epitheel in vitro remt. Voorts geeft crotonaldehyde irritatie van de ogen, huid en luchtwegen. Butyraldehyde, hexanal en malonaldehyde lijken minder toxisch, hoewel er onvoldoende data beschikbaar zijn voor een afdoende humane risicoschatting. Gegevens over de verslavende effecten van en de effecten na gecombineerde blootstelling aan deze aldehyden zijn niet beschreven.

De risico's die verbonden zijn aan het verspreiden van baggerspecie op landbodems worden momenteel ingeschat op basis van het totaalgehalte van contaminanten in de vaste fase. Er zijn echter aanwijzingen dat het totaalgehalte geen goede maat is voor het daadwerkelijk optreden van ongewenste effecten op het bodem-ecosysteem. Derhalve is een fijnmaziger systeem nodig dat wel rekening houdt met de processen die effecten modificeren, oftewel: een systeem dat die biologische beschikbaarheid verdisconteert. In dit rapport worden de resultaten beschreven van een studie die beoogd was om de belangrijke onzekerheden in de relatie tussen normoverschrijding en daadwerkelijke effecten in het veld te kwantificeren. Technisch gezien is het aantonen van effecten in het veld moeilijk uitvoerbaar, het is wel mogelijk om de relatie tussen gehaltes aan contaminanten en effecten in het laboratorium te kwantificeren (oorzaak-gevolg analyse). Dit laatste is in de deze studie uitgevoerd. De resultaten van de studie tonen aan dat het gedrag van zware metalen en PAKs in mengsels van baggerspecie en landbodems niet wezenlijk verschilt van het gedrag in landbodems. In het algemeen zijn de beschikbare gehaltes dermate laag dat de accumulatie van PAKs en metalen beperkt is, waardoor er nauwelijks of geen toxische effecten waarneembaar zijn. Aanbevolen wordt dan ook om de beoordeling van de daadwerkelijke ecotoxicologische risico's van het verspreiden van baggerspecie op landbodems te baseren op biobeschikbare gehaltes in plaats van op totaalgehaltes. De resultaten die in dit rapport worden gepresenteerd vormen een eerste stap in de ontwikkeling van een Beslissings-Ondersteunend Systeem (BOS) voor de beoordeling van de ecologische risico's van het op land verspreiden van baggerspecie, gebaseerd op totaalgehaltes en bodemeigenschappen. Het huidige onderzoek kan gezien worden als een eerste validatie van het BOS op enkele cruciale onderdelen.

Alleen digitaal verschenen

In de loop van de tijd zijn er diverse punten van kritiek naar voren gebracht over de wijze waarop ecotoxicologische risicogrenzen voor essentiele metalen worden afgeleid. De kritiek heeft geleid tot het opstellen van een conceptueel kader waarmee de risicobeoordeling voor essentiele metalen zou moeten worden verbeterd. Dit kader bestaat uit zes stappen en een van de stappen betreft de keuze van karakteristieke organismen voor een aantal vooraf vastgestelde milieutypen. In het in dit rapport beschreven pilot-onderzoek is nagegaan of de in ecotoxiciteitstoetsen gebruikte toetssoorten voor koper en zink relevant zijn voor de Nederlandse bodemtypen. Een belangrijke overweging die hierbij een rol speelde, was of de betreffende soort in het desbetreffende bodemtype daadwerkelijk voorkomt, danwel voor zou kunnen komen. Indien dit het geval is, worden de gegevens uit die toetsen bruikbaar geacht voor risicobeoordelingen voor het desbetreffende bodemtype. Het pilot-onderzoek werd uitgevoerd voor de worm Allolobophora caliginosa en de springstaart Folsomia candida, door interpretatie van gegevens uit drie bronnen: biogeografische bronnen, algemene ecologische bronnen (overzichts-werken) en kwantitatieve ecologische datasets. Uit het pilot-onderzoek wordt duidelijk dat de hier gekozen benaderingswijze erg arbeidsintensief is. Pas indien op basis van algemene ecologische literatuur over een soortgroep geen uitspraak gedaan kan worden over de overlap tussen de habitat-eisen van de bestudeerde soorten (potentieel voorkomen) en de Nederlandse bodemtypen, dienen gedetailleerde gegevens te worden aangeboord. Het toevoegen van ecologische relevantie als extra criterium voor normstelling betekent dat met een kleinere dataset voor risicobeoordelingen kan worden volstaan. De toxicologische uitkomsten zijn ecologisch relevanter. De kleinere dataset leidt echter tot een lagere statistische betrouwbaarheid van de uitkomsten. In het licht van de trapsgewijze aanpak die bij de risicobeoordeling gevolgd wordt (zowel generieke normstelling als locatiespecifieke beoordelingen spelen een rol) wordt voorgesteld om allereerst de fundamentele vraag te beantwoorden of de ecologische relevantie van toetssoorten in principe voor alle stoffen geadresseerd moet worden. Daarnaast wordt aanbevolen om selectiecriteria omtrent 'ecologische relevantie' te formuleren die aansluiten bij het aspect generiek/specifiek van de beoogde risicobeoordeling.

Dit voorgangsrapport is samengesteld in het kader van project M/650010, 'Risico's in relatie tot luchtverontreiniging', met als doel de recente ontwikkelingen en voortgang binnen dit project te schetsen. Een belangrijk deel van het RIVM toxicologisch research programma omtrent 'the relationship between particulate matter (PM) and health effects' is gewijd aan het gebruik van een Ambient Fine Particle Concentrator (AFPC) in een mobiel laboratorium. Het doel van dit laboratorium is het faciliteren van inhalatie toxiciteitsstudies met (geconcentreerd) buitenluchtstof (PM) in proefdieren. In de toekomst zullen ook studies in vrijwilligers worden uitgevoerd op locaties die verschillen in luchtkwaliteit en bronnen van PM emissies. De AFPC maakt het mogelijk om verhoogde concentraties (15-60 keer de buitenluchtniveaus) te genereren waarbij 50% van de deeltjes op massabasis kleiner of gelijk is dan 2.5 um (CAPs). Er kunnen hierdoor blootstellingsconcentraties tot 3000 ug/m3 worden bereikt. Het onderzoek heeft zich gericht op de acute gezondheidseffecten van PM in knaagdieren met een cardiopulmonarre aandoening (astma, pulmonaire hypertensie), waarvan wordt aangenomen dat deze humane risicogroepen representeren. De studies die in 1999 en 2000 zijn uitgevoerd laten zien dat CAPs gezondheidseffecten kan veroorzaken, hoewel deze als mild en reversibel zijn aan te merken. Eenduidige conclusies over de causale relatie tussen PM en gezondheidseffecten zijn echter nog niet te trekken.

De komende jaren krijgen we steeds vaker te maken met nanotechnologie. Nanodeeltjes bieden nieuwe mogelijkheden, omdat ze klein zijn. Nanotechnologie wordt nu al gebruikt in bijvoorbeeld autolak, autobanden, schoenspray en zonnebrandcreme. De markt voor nanotechnologie groeit dan ook razendsnel. Onderzoekers en gebruikers zijn het met elkaar eens: deze nieuwe technologie gaat veel betekenen. Maar bij nieuwe technologieen horen onzekerheden. Wat precies de voor- en nadelen zijn, kan niemand nog volledig inschatten. Het toenemende gebruik en de groeiende (maatschappelijke) aandacht voor de risico's van nanotechnologieen vormden de aanleiding voor een uitgebreide literatuurstudie naar de mogelijke toepassingen en risico's. Deze studie richt zich daarbij specifiek op het watermilieu en drinkwater. Het rapport 'Nanodeeltjes in water' is een gezamenlijk project van Rijkswaterstaat, Kiwa Water Research, Vewin en het RIVM; laatstgenoemde is door de regering aangewezen als 'observatiepost nanotechnologie'. De studie geeft een overzicht van de beschikbare informatie over kansen en bedreigingen van nanotechnologie in relatie tot water . Het beschrijft de tot nu toe bekende effecten van nanodeeltjes voor het watermilieu en voor de mens en de mogelijkheden voor toepassing in de (drink)waterzuivering. Er zijn echter nog diverse kennislacunes, waardoor het moeilijk is de risico's in te schatten. Daarom geeft het rapport ook aan welke zaken nog moeten worden onderzocht om beter zicht op de risico's te krijgen. Daarnaast geeft het rapport inzicht in de nationale en Europese regelgeving die betrekking heeft op nanodeeltjes. Kortom: een overzichtsrapport dat inzicht geeft in wetenschappelijke stand van zaken rond nanotechnologie in relatie tot water. Het is daarmee een aanzet voor verder onderzoek en kan als basis dienen voor beleid en regelgeving.

The report is an update of the exploratory report acrolein (Slooff et al., 1991) that served as a basis for the discussion during the exploratory meeting on acrolein in March 1992. The meeting supported the conclusion that priority should be given to the compartment air and to the risks to humans. With respect to inhalation and dietary exposure of humans to acrolein, a maximum permissible concentration of 0.5 mug.m-3 and a tolerable daily intake of 0.5 mug.kg-1 bw. day-1 (equivalent to 30 mug.day-1 for a 60 kg person) has been derived, respectively. The available data on human exposure levels indicate that the current acrolein concentrations in outdoor air (incase of high traffic density) and, especially, in indoor air likely exceed the maximum permissible concentration in air and that the dietary intake of acrolein may exceed the tolerable daily intake. It is noted, however, that with respect to the Netherlands only very limited data on acrolein concentrations in outdoor air are available and that data on acrolein concentrations in indoor air and in foodstuffs and beverages are lacking. Therefor, a sound risk evaluation is not possible.