Search

Misal kneza Novaka (ÖNB, Cod. Slav. 8) pisan 1368. godine zauzima istaknuto mjesto u korpusu iluminiranih glagoljskih liturgijskih kodeksa: urešen je dvjema cjelostranim minijaturama s prikazima Raspeća i Imago pietatis, četirima minijaturama s likovima evanđelista te s više stotina glagoljskih inicijala. Radom je sagledan cjelokupni repertoar iluminacija Misala kneza Novaka, analizirane su stilske osobine i specifičnosti iluminacija te je razmotreno mjesto Misala u kontekstu iluminiranja glagoljskih kodeksa 14. stoljeća.

Ovo istraživanje usredotočuje se na ikonografsku konstrukciju Marijina prikazanja u Hramu u odnosu prema vizualnim prikazima Kristova prikazanja. Studija prikazuje ilustraciju tog događaja unutar Hrama kako je prikazan na tri francuske rukopisne iluminacije iz razdoblja od 14. do 16. stoljeća u rukopisu Speculum humanae salvationis, koji prikazuju Mariju na oltaru okrunjenu i sa svijetlećim nimbusom. Prvo će se predstaviti tekstualni izvori vezani za narativ o Marijinu i Kristovu prikazanju u Hramu i kontekst slavljenja njihovih blagdana, a potom će se raspraviti i usporediti konstrukcije oltara, likovi i geste kako se reflektiraju u oba slučaja. Istra živanje se zaključuje s upotrebom zajedničkih ikonografskih obrazaca., This investigation focuses on the iconographic construction of Mary’s Presentation to the Temple in relation to visual depictions of Christ’s Presentation. In tracing this, the research presents the illustration of the event, inside the Temple, as reflected in three fourteenth-to-sixteenth-century French manuscript illuminations of the Speculum humanae salvationis which depict a crowned and nimbed Mary on an altar. The analysis builds on the argument of Jacqueline Lafontaine-Dosogne that Mary’s Presentation is visually modelled on that of Christ’s, an assertion that needs further demonstration. In a first instance, the author elaborates on presenting the textual sources with regard to the narrative on the Virgin’s and Christ’s presentation to the Temple, the contexts of the celebration of their feasts, and, then, discusses and compares the constructions of the altar, characters, and gestures as reflected in both of these cases. The research concludes with the use of a common iconographic pattern.

U radu se opisuje kronološki tijek digitalizacije građe Staroslavenskoga instituta u razdoblju od 2006. do 2012. god., pojedini računalni programi koji su u tih sedam godina stvoreni, problemi koji iz građe proizlaze i kako su riješeni te kako je građa instituta utjecala na izbor i stvaranje računalnih aplikacija: Web stranica instituta (http://www.stin.hr), Kijevski listići (http://kijev.stin.hr), Bibliografija biblijskih čitanja glagoljskih misala i brevijara (http://bib.stin.hr), Izvori (http://izvori.stin.hr), Paleografske iskaznice (http://izvori.stin.hr), Minijature (http://minijature.stin.hr), Knjižnica (http://knjiznica.stin.hr), Transliteracije (http://transliteracije.stin.hr), Tematologija (http://tematologija.stin.hr), Rječnik (http://rjecnik.stin.hr).

Ikonografski izvori za Volto Santo na minijaturama hrvatskih glagoljskih misala u 15. stoljeću sadržani su u dvije osnovne skupine. To su ne-likovna vrela (primarni ikonografski izvori) i likovna vrela (sekundarni ikonografski izvori). Prva se skupina odnosi na tradiciju i historiografiju; književnost (legende i apokrife), te liturgijske i simbolične elemente. Drugu skupinu sačinjavaju djela srednjovjekovne bizantske i zapadne umjetnosti, čija je ikonografija utjecala na minijature u hrvatskim glagoljskim misalima. Volto Santo se u književnosti i umjetnosti prenosio na sličan način u Europi i u Hrvatskoj. To se odvijalo: 1. u istom zemljopisnom pravcu, to jest s kršćanskoga Istoka na Zapad, a sa Zapada u hrvatske glagoljske rukopise; 2. na isti način, to jest posrednim putem; 3. u različito vrijeme. Minijaturama Volta Santa u hrvatskim glagoljskim misalima prethodili su književni uzori od 10. do 15. stoljeća, ponajprije Nikodemovo evanđelje. Zapadni likovni uzori nisu bili čiste preslike istočnih izvora i bizantskoga slikarstva, već njihove prerade. Volto Santo na Zapadu nastao je prema njihovoj ikonografiji, ali je umjetnički bio oblikovan uglavnom prema suvremenom, gotičkom stilu. U ovu skupinu pripadaju i Veronike u Rimu, Genovi i Manopellu koje su bile smatrane pravom Kristovom relikvijom i stoga često umjetnički oponašane, osobito rimska. Volto Santo u hrvatskim glagoljskim misalima nastao je prema tim zapadnim predlošcima koji vjerojatno nisu stariji od 13. stoljeća, a na ikonografiju glagoljskih minijatura utjecali su preko Italije i Francuske., I fonti iconografici per il Volto Santo nelle miniature dei messali glagolitici croati nel XV secolo vengono gruppati nei due tipi fondamentali. Questi sono fonti no-artistici (i fonti iconografici primari) e fonti artistici (i fonti iconografici secondari). Il primo gruppo si riferisce alla tradizione e alla storiografia, alla letteratura (leggende e gli apocrifi), e agli elementi liturgici e simbolici. Il secondo gruppo viene costituito dalle opere artistiche dal primo cristianesimo fino all’epoca tardomedievale nell’arte bizantina e occidentale, la cui iconografia aveva influenza alle miniature dei messali glagolitici croati. Il Volto Santo nella letteratura e nell’arte veniva trasferito a un modo simile in Europa e anche in Croazia. Questo veniva realizzato: 1. nella stessa direzione geografica, cioè dall’Oriente cristiano allʼOccidente cristiano, e poi nei manoscritti glagolitici croati; 2. allo stesso modo, cioè indirettamente; 3. nei tempi diversi. Le miniature del Volto Santo nei messali glagolitici croati vennero precedute dai modelli letterari dal X fino al XV secolo, soprattutto nel Vangelo di Nicodemo. I modelli figurativi occidentali non venivano eseguiti come le copie precise degli originali orientali e della pittura bizantina, ma come le loro trasformazioni. Il Volto Santo in Occidente veniva realizzato secondo la loro iconografia, ma in senso artistico era fatto in genere secondo lo stile gotico contemporaneo. In questo gruppo appartengono anche le Veroniche a Roma, Genova e Manopello, considerate come una vera reliquia del Cristo e perciò imitate spesso dagli artisti, soprattutto quella di Roma. Il Volto Santo nei messali glagolitici croati veniva dipinto secondo questi modelli occidentali, che probabilmente non provengono prima del XIII secolo, e avevano influenza alla iconografia delle miniature glagolitiche che è arrivata in Croazia dall’Italia e dalla Francia.

Matrikulu Gospe od Umiljenja i Sv. Ivana Krstitelja (Mariegola della B. V. d’Umiltà e di S. Giovanni Battista del Tempi in Venetia) nabavio je sredinom 19. stoljeća u Veneciji Aleksandar Paravia. Biblioteku Paravia naslijedila je Znanstvena knjižnica u Zadru, u kojoj se djelo i danas čuva. Riječ je rukopisnom kodeksu koji sadrži tri slikane minijature i velik broj dekorativno izvedenih inicijala. Srodan je sličnim matrikulama raznih mletačkih bratovština iz druge polovine 14. stoljeća koje su se sačuvale u samoj Veneciji ili u poznatim svjetskim zbirkama. Minijature odražavaju karakterističan ambijent mletačkog slikarstva nakon Paola Veneziana, prvenstveno slikarskog kruga Paolova najznačajnijeg sljedbenika Lorenza Veneziana, te otkrivaju dodirne točke sa slikarskim opusom mletačkog slikara Menegela Ivanova de Canalija, koji je najveći dio svog radnog vijeka proveo upravo u Zadru. Međutim, to što se u tekstu matrikule kao bratimi javljaju i neki slikari, upućuje na mogućnost da bi autor minijatura mogao biti jedan od njih. Pritom je osobito intrigantno ime slikara Piera de S. Liona, kojeg bi se možda moglo poistovjetiti s Pietrom di Nicolòm, bratom Lorenza Veneziana, ali i ime slikara Marca de Lorenza, možda sina poznatog slikara., The Mariegola of Our Lady of Tenderness and St John the Baptist and St John the Baptist (Mariegola della B. V. d’Umiltà e di S. Giovanni Battista del Tempi in Venetia) was obtained at Venice in the mid-nineteenth century by Aleksandar Paravia. The Paravia Library was bequeathed to the Research Library at Zadar, where this work is kept today. It is a codex manuscript containing three painted miniatures and a large number of decorated initials. It is akin to similar mariegole of various Venetian confraternities from the second half of the fourteenth century. However, it happens that this codex has not received equal attention in the scholarly literature as those preserved at Venice itself or in well-known international collections, and, as a consequence, the artistic quality of the miniatures and their place in the framework of the heritage of Venetian Gothic illumination has been neglected. Most publications focusing on Venetian Gothic painting, even those addressing specific themes in Gothic illumination, mostly mention the Zadar codex only in passing, while others omit it completely. With regard to the dates recorded in the mariegola text, it is possible to accept the dating of the manuscript to the last quarter of the fourteenth century, a date which is in harmony with the miniatures’ pictorial features. They reflect, in essence, a characteristic milieu of Venetian painting after Paolo Veneziano, in particular the painting circle of Paolo’s most significant follower, Lorenzo Veneziano. In that context, one can observe points of contact with the oeuvre of the Venetian painter Meneghello di Giovanni de Canali, who spent most of his career at Zadar, and it can be suggested that the miniatures may be related to his activity at Venice before coming to Zadar. However, in the mariegola itself, the lists of confraternity members record the names of several painters (Antonio de Cristofalo, Antonio, Jachomo, Marcho de Lorenzo, Nicholo de Domenego, Piero) some of whom have remained completely unknown until now, while others might be tentatively linked to the previously known names. Nonetheless, the very fact that as many as six painters were among the members of the confraternity points to the possibility that the creator of the miniatures might be one of them. At the same time, the name of the painter Piero de S. Lion is particularly intriguing as he might be identified with Pietro di Nicolò, Lorenzo Veneziano’s brother, and the name of the painter Marco de Lorenzo is also interesting as he may have been a son of the well-known painter.

Za potrebe benediktinskog samostana sv. Krševana u Zadru njegov je opat Deodat Venier u Veneciji dao izraditi nove liturgijske i obredne knjige. Poznata su četiri Venierova kodeksa: Misal, Evanđelistar, Epistolar i Ritual. Evanđelistar i Epistolar započeti su 1479. a Misal 1480. Ritualu je izrezan folio s incipitom, ali može se pretpostaviti da je i on naručen tih godina. Nakon Venierove smrti Evanđelistar je 1491. dao dovršiti komendator zadarske opatije, biskup Bernardo Rossi iz Parme. Misal je nestao iz Zadra 1921., ali su kvalitetne (crno-bijele) reprodukcije njegovih minijatura objavljene u katalogu H. Folnesicsa. Oslikavanje Misala i Epistolara u ovom je radu pripisano venecijanskom sitnoslikaru koji je u novijoj literaturi nazvan Picov Majstor. Njemu je pripisan i oslik inkunabule Carmina Valerija Katula (Venecija, 1488.) u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu. Iz Rituala su izrezane stranice s važnijim iluminacijama, tako da se o njegovom osliku može samo nagađati. Oslikavanje Evanđelisara ima složeniju povijest. U radu se iznosi prijedlog prema kojem je incipit stranicu oslikao minijaturist Leonardo Bellini, a inicijale je u skladu s tipičnom podjelom rada u iluminatorskoj radionici dovršio pisar i iluminator koji se u samoj knjizi potpisao kao Albert iz Burgundije (Albertus Borgondiensis), a koji je možda pripadao Bellinijevoj radionici.

Ikonografska analiza pojedinačnih likova svetaca na minijaturama Hrvojeva misala upućuje na niz zajedničkih osobina, prisutnih u srednjovjekovnoj bizantskoj, zapadnoj i dalmatinskoj (hrvatskoj) umjetnosti. Najviše sličnosti pronađeno je u slikarstvu, uključujući minijature u hrvatskoglagoljskim misalima. Većina minijatura nisu čisti ikonografski tipovi, već su kombinacija bizantske i zapadne tradicije. Bizantskih je elemenata više na prikazima svetaca koje časti istočna i zapadna liturgija, a zapadnih na minijaturama franjevačkih svetaca i svetaca omiljenih u srednjem vijeku na Zapadu. Bizantski se elementi očituju u načinu slikanja svetaca kao pojedinačnih likova ili likova u nizu na freskama i ikonama, a zapadni u slikanju narativnih i deskriptivnih detalja tipičnih za gotiku. Konzervativnost ikonografskih obrazaca izraženija je u bizantskom utjecaju, dok zapadna ikonografi ja više ovisi o razvoju umjetničkih stilova od ranoga kršćanstva do rane renesanse i o suvremenom srednjovjekovnom ukusu., L’analisi iconografi ca delle immagini singole dei santi nelle miniature del »Messale del Duca Hrvoje« presenta un certo numero di caratteristiche comuni nell’arte bizantina, occidentale e dalmata (croata) medievale. La maggior parte delle somiglianze è stata trovata nell’arte pittorica, tra cui sono anche miniature dei messali glagolitici croati. La maggioranza delle miniature non sono puri tipi iconografi ci, ma una combinazione di tradizione bizantina e occidentale. Gli elementi bizantini sono più numerosi nelle rappresentazioni dei santi che vengono venerati nella liturgia orientale e occidentale; gli elementi occidentali sono più presenti nelle miniature dei santi francescani e di quelli popolari nel Medioevo in Occidente. Gli elementi bizantini sono evidenti nei modi di dipinto dei santi nelle immagini singole oppure in una serie di loro rappresentazioni negli affreschi e nelle icone; gli elementi occidentali vengono più presenti nelle illustrazioni dei dettagli narrativi e descrittivi tipicamente gotici. Il conservatismo degli schemi iconografi ci è più espresso nell’infl uenza bizantina, mentre l’iconografi a occidentale dipende più dallo sviluppo dei stili artistici dall’epoca paleocristiana al primo Rinascimento e dal gusto contemporaneo medievale.

Umjetnički stil minijatura Hrvojeva misala je gotički. Analiza motiva, morfologije i, djelomično, tipologije, upućuje na niz zajedničkih osobina, prisutnih u srednjovjekovnome bizantskome i zapadnome slikarstvu. U Hrvojevu misalu veći je udio bizantskih elemenata u prvomu dijelu Misala, a zapadnih u drugomu. Većina je prikaza kombinacija bizantske i gotičke tradicije, no bizantski utjecaj nije izravan, nego je naslijeđen od starijih adriobizantskih shema. Unatoč formalnim sličnostima motivâ u cjelini i detaljima, uglavnom se ne može govoriti o čisto bizantskim ili čisto zapadnim stilskim i morfološkim modelima. Motivski repertoar srednjovjekovne bizantske umjetnosti u skladu je sa zapadnim, pri čemu se bizantski motivi i morfologija stapaju s gotičkim stilskim, kompozicijskim i estetskim načelima. Autorica iznosi tezu da slikar minijatura doživljava vlastiti stilski razvoj, na način sličan stilskomu razvoju gotike u umjetnosti općenito. Na prikazima koji su motivski zastupljeni samo na Zapadu, morfologija, stil i kompozicija su gotički s primjesama romanike, estetikom kasnogotičkoga međunarodnoga dvorskoga stila i elementima rane renesanse., Lo stile artistico delle miniature del »Messale del Duca Hrvoje« (Missale Hervoiae ducis spalatensis croatico-glagoliticum) è gotico. L’analisi dei motivi, della morfologia e, in parte, della tipologia, si riferisce a un certo numero di caratteristiche comuni, presenti nell’arte pittorica medioevale, come bizantina così occidentale. C’è una maggior parte degli elementi bizantini nella prima parte del »Messale del Duca Hrvoje«, e degli elementi occidentali nella seconda. La maggior parte dei motivi rappresentati nelle miniature è una combinazione di tradizione bizantina e gotica. L’influenza bizantina non è diretta, ma viene ereditata da più vecchi schemi adriobizantini. Nonostante le analogie formali dei motivi in generale e in dettagli, parlando generalmente, lo stile e anche modelli morfologici non sono puramente bizantini oppure occidentali. Il repertorio motivico dell’arte bizantina medioevale, analizzato nelle miniature è in corrispondenza con l’occidentale, dove i motivi bizantini e la morfologia vengono miscellati con i principi compositivi ed estetici dello stile gotico. L’autrice prospetta la tesi che il pittore delle miniature si sviluppa nel senso stilistico e in un modo simile allo sviluppo dello stile gotico nell’arte in generale. Nelle illustrazioni i cui motivi sono rappresentati solo in Occidente, la morfologia, lo stile e la composizione appartengono all’epoca gotica, con alcune caratteristiche romaniche; ci sono anche presenti l’estetica dello stile tardogotico internazionale aristocratico e gli elementi del primo Rinascimento.

"Minijature" su tekstualno-slikovna baza podataka vezana uz unos, opis, pretraživanje i digitalizaciju minijatura Hrvojeva misala i iluminacija ostalih hrvatskoglagoljskih srednjovjekovnih rukopisa. Baza podataka nastala je u okviru Računalnoga programa "Minijature", dostupnoga na intranetu Staroslavenskoga instituta u Zagrebu.

"Minijature" su ime za računalni program izvorne autorske koncepcije modela upisa, opisa, pretraživanja, digitaliziranja i pohrane iluminacija oslikanih hrvatskih srednjovjekovnih glagoljskih rukopisa. Vrste digitalnih sadržaja su: tekst, slika, baza podataka i interaktivni resurs, kojim je omogućeno međusobno povezivanje "Minijatura" s ostalim digitalnim zbirkama Staroslavenskog instituta. Način pristupa građi je preko intraneta.

Autor dovodi u svezu rad minijaturista Julija Klovića s patološkim promjenama njegova vida

Julije Klović bio je "pictor doctus" u pravom smislu te riječi. Minijature u kodeksima koje je oslikao pokazuju njegovo znanje iz mitologije, teologije, povijesti religije, umjetničke tradicije i ikonografije. U radnji se pokazuje kako njegove minijature naslikane između 1530. i 1547. godine odražavaju ključne teološke sadržaje iz razdoblja pripreme i prvih rasprava Tridentinskog koncila.

U knjizi se obrađuje život i umjetnički opus slavnog hrvatskog minijaturiste Julija Klovića (1498.-1578.). Poseban naglasak je stavljen na istraživanje ikonografsko-ikonološkog aspekta njegovih minijatura u kontekstu onodobne likovne umjetnosti i povijesnih zbivanja. U tom smislu obrađuju se minijature u Komentaru poslanice sv. pavla iz Soane's Museuma u Londonu ; minijature iz Časoslova Farnese, danas u Pierpont Morgan Library, te minijature iz Towneley Lekcionara u New York Public Library.

Radnja se bavi principima komponiranja sadržaja preuzetih iz svete povijesti, grčko-rimske povijesti i mitologije te života članova obitelji Farnese kojima se koristio Julije KLović u Časoslovu Farnese. Prepoznavanje Klovićeva principa komponiranja pomaže nam u iščitavanju skrivenih značenja pojedinih stranica časoslova.

Autorica analizira povezanost teološkog komentara kardinala Marina Grimanija i ilustracija Julija Klovića u rukopisu Komentar Poslanica sv. Pavla (1534.-1538.) u Soane's Museumu u Londonu.

U studiji se analiziraju minijature u Misalu kneza Novaka iz 1368. godine koje se čuvaju u Austrijskoj nacionalnoj biblioteci u Beču pod signaturom Cod. slav. 8. Na temelju povijesne i stilske analize utvrđuje se da minijature pokazuju gotičke stilske elemente tipične za nastavljače Paola Veneziana. Najvjerovatnije su one djelo lokalnog minijaturiste s zadarskog područja.