Search

Het doel van het onderzoek is om argumenten in kaart te brengen die relevant zijn voor de beantwoording van de vraag of het noodzakelijk is om bepaalde vormen van lijkschennis strafbaar te stellen dan wel bestaande strafbepalingen aan te passen en om op basis daarvan – indien het onderzoek daar aanleiding voor geeft – concrete aanbevelingen te doen voor aanpassing van de strafwetgeving. De centrale onderzoeksvraag luidt: Is het noodzakelijk om vormen van lijkschennis strafbaar te stellen die nog niet strafbaar zijn of om bestaande strafbepalingen ter zake van vormen van lijkschennis te wijzigen? Het onderzoek dat tot beantwoording van deze vraag leidt, is uitgevoerd aan de hand van de volgende deelvragen: Hoe wordt de integriteit van het gestorven lichaam buiten het strafrecht juridisch beschermd, zoals in de context van fundamentele rechten (art. 11 Grondwet en art. 3 en 8 EVRM), het privaatrecht en het gezondheidsrecht? Welke rechtsbeginselen en rechtsgoederen zijn daarbij relevant? Welke vormen van lijkschennis zijn naar huidig recht strafbaar of niet strafbaar in Nederland, hoe worden deze strafrechtelijk afgedaan en wat is de prevalentie ervan? Bestaat in Nederland draagvlak voor strafbaarstelling van vormen van lijkschennis die nog niet strafbaar zijn of voor wijziging van bestaande strafbepalingen ter zake van vormen van lijkschennis? Welke argumenten voor of tegen strafbaarstelling kunnen worden ontleend aan buitenlands recht? INHOUD Inleiding Criteria voor strafbaarstelling De juridische status van het lijk Strafbaarheid, afdoening en prevalentie van lijkschennis in Nederland Opvattingen over de strafbaarheid van lijkschennis in Nederland Rechtsvergelijking toepassing van de criteria voor strafbaarstelling op lijkschennis Conclusies

Het doel van het onderzoek is om argumenten in kaart te brengen die relevant zijn voor de beantwoording van de vraag of het noodzakelijk is om bepaalde vormen van lijkschennis strafbaar te stellen dan wel bestaande strafbepalingen aan te passen en om op basis daarvan – indien het onderzoek daar aanleiding voor geeft – concrete aanbevelingen te doen voor aanpassing van de strafwetgeving. De centrale onderzoeksvraag luidt: Is het noodzakelijk om vormen van lijkschennis strafbaar te stellen die nog niet strafbaar zijn of om bestaande strafbepalingen ter zake van vormen van lijkschennis te wijzigen? Het onderzoek dat tot beantwoording van deze vraag leidt, is uitgevoerd aan de hand van de volgende deelvragen: Hoe wordt de integriteit van het gestorven lichaam buiten het strafrecht juridisch beschermd, zoals in de context van fundamentele rechten (art. 11 Grondwet en art. 3 en 8 EVRM), het privaatrecht en het gezondheidsrecht? Welke rechtsbeginselen en rechtsgoederen zijn daarbij relevant? Welke vormen van lijkschennis zijn naar huidig recht strafbaar of niet strafbaar in Nederland, hoe worden deze strafrechtelijk afgedaan en wat is de prevalentie ervan? Bestaat in Nederland draagvlak voor strafbaarstelling van vormen van lijkschennis die nog niet strafbaar zijn of voor wijziging van bestaande strafbepalingen ter zake van vormen van lijkschennis? Welke argumenten voor of tegen strafbaarstelling kunnen worden ontleend aan buitenlands recht? INHOUD Inleiding Criteria voor strafbaarstelling De juridische status van het lijk Strafbaarheid, afdoening en prevalentie van lijkschennis in Nederland Opvattingen over de strafbaarheid van lijkschennis in Nederland Rechtsvergelijking toepassing van de criteria voor strafbaarstelling op lijkschennis Conclusies

Many Western European countries have seen strong debates about minority rights and practices such as the founding of religious schools or the wearing of religious symbols in public institutions. In these increasingly diverse societies, tolerance of one another’s practices and beliefs has often been put forward as an indispensable ingredient for harmonious intergroup coexistence. The classical notion of tolerance entails the acceptance of practices that one disapproves of – which implies that tolerance is a balance between reasons to accept and reasons to reject disapproved practices. In this dissertation, Evi Velthuis investigates those reasons for, and boundaries to, intergroup tolerance. Using large-scale surveys and experiments from the Netherlands and Germany, this dissertation presents four empirical chapters which consider three main aspects of tolerance: (1) reasons why minority practices are tolerated, (2) situational factors when practices are tolerated, and (3) individual differences in who tolerates minority practices. The findings and contributions are discussed in light of the social scientific literature on tolerance and intergroup relations.

Many Western European countries have seen strong debates about minority rights and practices such as the founding of religious schools or the wearing of religious symbols in public institutions. In these increasingly diverse societies, tolerance of one another’s practices and beliefs has often been put forward as an indispensable ingredient for harmonious intergroup coexistence. The classical notion of tolerance entails the acceptance of practices that one disapproves of – which implies that tolerance is a balance between reasons to accept and reasons to reject disapproved practices. In this dissertation, Evi Velthuis investigates those reasons for, and boundaries to, intergroup tolerance. Using large-scale surveys and experiments from the Netherlands and Germany, this dissertation presents four empirical chapters which consider three main aspects of tolerance: (1) reasons why minority practices are tolerated, (2) situational factors when practices are tolerated, and (3) individual differences in who tolerates minority practices. The findings and contributions are discussed in light of the social scientific literature on tolerance and intergroup relations.

Hoe gaat Duitsland om met de implementatie van de antibelastingontwijkingsrichtlijnen (ATAD1 en ATAD2)? Wat zijn de fiscale gevolgen van de jaarlijkse fiscale wijzigingen in Duitsland voor Nederlandse ondernemers die ofwel zaken doen in Duitsland, ofwel Duitse deelnemingen hebben of waarvan het hoofdhuis in Duitsland is gevestigd? De fiscale ontwikkelingen in Duitsland kunnen voor zowel de fiscale Nederlandse beleidsmakers als de fiscale praktijk inspirerend en interessant zijn. In deze bijdrage gaan de auteurs in op recente fiscale ontwikkelingen in Duitsland. Zij geven een schets van het huidige fiscale systeem in Duitsland en ontwikkelingen op het gebied van tarief en grondslag, zoals bijvoorbeeld verliesverrekeningsregels, earningsstrippingmaatregel en fiscale eenheid. Daarnaast gaan zij in op de belangrijkste punten uit het jaarlijkse Belastingplan en de wet ter stimulering van speur- en ontwikkelingswerkzaamheden dat per 1 januari 2020 inwerking is getreden. Verder wordt uitgebreid het consultatiedocument ter implementatie van de antibelastingontwijkingsrichtlijnen - dat begin december 2019 is gepubliceerd - behandeld. Tot slot gaan de auteurs in op de mogelijke toekomstige wijzigingen in de Duitse overdrachtsbelasting.

Op 28 maart 2019 heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie een arrest gewezen in de zaak rond de Duitse Erneuerbare Energien Gesetz 2012 (Wet Hernieuwbare Energie 2012, hierna EEG 2012), specifiek over het heffingensysteem bedoeld om de productie van hernieuwbare energie te steunen en over de ontheffing hiervan voor energie-intensieve industrie.2 In het tamelijk ingewikkelde systeem worden netbeheerders verplicht om groene stroom af te nemen van producenten. Tegelijkertijd wordt een heffingensysteem voor leveranciers gecreëerd om dit te financieren. Leveranciers berekenen dit vaak door aan hun klanten, de eindverbruikers.3 De wet voorziet naast het heffingensysteem ook in een uitzonderingssysteem voor energie-intensieve industrie, om tegemoet te komen aan de vrees voor verlies van concurrentiepositie. In het arrest worden beide systemen als één beoordeeld, omdat het om dezelfde rechtsvraag gaat: of het hier gaat om steun ‘van de staat of met staatsmiddelen bekostigd’, waardoor het onder het staatssteuntoezicht op grond van art. 107 en 108 Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU) zou vallen. Dit arrest is het nieuwste in een jurisprudentielijn rond indirecte steun voor hernieuwbare energie.4 In deze annotatie zullen eerst de feiten van de zaak zelf en het EEG-systeem dat eraan ten grondslag ligt worden behandeld. Vervolgens wordt de plaats van dit arrest in de jurisprudentielijn rond indirecte steun aan duurzame energie bekeken.5 Hoewel het arrest slecht in de jurisprudentielijn past en het verschil tussen de zaken miniem is, kiest het Hof in deze zaak voor rechtszekerheid betreffende de energie-intensieve industrie. Dat betekent dat er geen gedeeltelijke terugbetaling van steun, in de vorm van kortingen op heffingen, hoeft plaats te vinden. Op korte termijn wordt duidelijkheid gecreëerd over de EEG 2012, maar op de lange termijn creëert het Hof weinig duidelijkheid over het criterium ‘van staatsmiddelen’ in het geval van vermoedelijke indirecte staatssteun.

Op 26 september 2021 gaat Duitsland naar de stembus en kiezen onze oosterburen een nieuw parlement. Daarmee nemen de Duitsers ook afscheid van Angela Merkel die al 16 jaar de Duitse en Europese politiek domineert. Wat kunnen we als Nederland en Europa verwachten van het post-Merkel tijdperk? En krijgen we een 'groene bondkanselier' in Duitsland? Ruud en Mendeltje vragen het aan Hanco Jürgens, onderzoeker van het Duitsland Instituut in Amsterdam.

Op 28 maart 2019 heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie een arrest gewezen in de zaak rond de Duitse Erneuerbare Energien Gesetz 2012 (Wet Hernieuwbare Energie 2012, hierna EEG 2012), specifiek over het heffingensysteem bedoeld om de productie van hernieuwbare energie te steunen en over de ontheffing hiervan voor energie-intensieve industrie.2 In het tamelijk ingewikkelde systeem worden netbeheerders verplicht om groene stroom af te nemen van producenten. Tegelijkertijd wordt een heffingensysteem voor leveranciers gecreëerd om dit te financieren. Leveranciers berekenen dit vaak door aan hun klanten, de eindverbruikers.3 De wet voorziet naast het heffingensysteem ook in een uitzonderingssysteem voor energie-intensieve industrie, om tegemoet te komen aan de vrees voor verlies van concurrentiepositie. In het arrest worden beide systemen als één beoordeeld, omdat het om dezelfde rechtsvraag gaat: of het hier gaat om steun ‘van de staat of met staatsmiddelen bekostigd’, waardoor het onder het staatssteuntoezicht op grond van art. 107 en 108 Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU) zou vallen. Dit arrest is het nieuwste in een jurisprudentielijn rond indirecte steun voor hernieuwbare energie.4 In deze annotatie zullen eerst de feiten van de zaak zelf en het EEG-systeem dat eraan ten grondslag ligt worden behandeld. Vervolgens wordt de plaats van dit arrest in de jurisprudentielijn rond indirecte steun aan duurzame energie bekeken.5 Hoewel het arrest slecht in de jurisprudentielijn past en het verschil tussen de zaken miniem is, kiest het Hof in deze zaak voor rechtszekerheid betreffende de energie-intensieve industrie. Dat betekent dat er geen gedeeltelijke terugbetaling van steun, in de vorm van kortingen op heffingen, hoeft plaats te vinden. Op korte termijn wordt duidelijkheid gecreëerd over de EEG 2012, maar op de lange termijn creëert het Hof weinig duidelijkheid over het criterium ‘van staatsmiddelen’ in het geval van vermoedelijke indirecte staatssteun.

Die fallzentrierte Studie verfolgt das Ziel, die Strukturen des Politikfelds der Grünen Gentechnik in Deutschland und den Niederlanden zu analysieren und ein umfangreiches Bild des Politikfelds sowie der dort aktiven Akteure, der geäußerten Meinungen und Positionen, der ausgetragenen Konflikte, der historischen Entwicklungen sowie der Initiativen zur Konfliktlösung und politischen Regulierung zu zeichnen. Der Schwerpunkt liegt dabei auf drei Gruppen gentechnikkritischer zivilgesellschaftlicher Kollektivakteure: (alternative) Landwirtschafts-, Umweltschutz- und Verbraucherschutzakteure, deren Aktivitäten, Motivationen, Positionen, Rollen und deren Handeln innerhalb des Politikfelds der Grünen Gentechnik näher beleuchtet werden. Zentral steht dabei die Frage, welche Rollen die hier untersuchten Akteure der Anti-Gentechnik-Bewegung jeweils einnehmen und welche Qualität die Interaktionen zwischen diesen Akteuren haben., De case-based studie heeft als doel de structuren van het beleidsveld genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s) in Duitsland en Nederland te analyseren en een compleet beeld te schetsen van het beleidsveld en de actoren die daarin actief zijn, de meningen en standpunten die naar voren zijn gebracht, de conflicten die zijn opgelost, de historische ontwikkelingen en de initiatieven voor conflictoplossing en politieke regulering. De focus ligt hierbij op drie groepen van collectieve actoren uit het maatschappelijk middenveld die kritisch zijn over gentechnologie: (alternatieve) landbouworganisaties, milieugroepen en consumentenorganisaties, wier activiteiten, motieven, standpunten, rollen en acties op het beleidsveld van de ggo’s nader worden onderzocht. De centrale vraag hierbij is welke rollen de stakeholders van de hier onderzochte gentech kritische beweging spelen en welke kwaliteit de interacties tussen deze groepen hebben., 1. Einleitung ..... 7 2. Forschungsdesign ..... 29 2.1. Forschungsgegenstand und Forschungsbedarf ..... 37 2.2. Stand der Forschung ..... 40 2.2.1. Akteure ..... 41 2.2.1.1. Zivilgesellschaftsforschung ..... 41 2.2.1.2. Verbändeforschung ..... 45 2.2.1.3. Bewegungsforschung ..... 49 2.2.1.4. NGO-Forschung ..... 53 2.2.1.5. Zwischenfazit ..... 60 2.2.2. Prozesse ..... 62 2.2.2.1. Governanceforschung ..... 63 2.2.2.2. Interessenvertretungsforschung ..... 66 2.2.2.3. Ressourcen und Politikfähigkeit ..... 77 2.2.2.4. Politische Strategie ..... 79 2.2.2.5. Politische Gelegenheitsstrukturen ..... 85 2.3. Theoretisches Raster ..... 94 2.4. Forschungsfragen ..... 97 2.5. Arbeitshypothesen ..... 101 2.6. Forschungsdesign ..... 103 2.7. Operationalisierung ..... 104 2.7.1. Datenbasis und Auswahlstrategien ..... 104 2.7.2. Feldzugang und Feldkontakt ..... 113 2.7.3. Interviewleitfaden ..... 118 2.8. Interviewphase ..... 120 2.9. Aufbereitung und Auswertung der erhobenen Daten ..... 122 3. Fallbeschreibung ..... 125 3.1. Chronologie und Analyse der Konfliktlage ..... 125 3.1.1. Aufkommen der Technologie ..... 125 3.1.2. Aufkommen des Protests ..... 130 3.1.2.1. Versprochene Vorteile der Grünen Gentechnik ..... 131 3.1.2.2. Nachteile und potenzielle Risiken der Grünen Gentechnik ..... 133 3.1.2.3. Risikobegriff in Bezug auf neue Technologien ..... 135 3.1.2.4. Gründe für die Ablehnung und Befürwortung der Technologie ..... 137 3.1.2.5. Wellen des Protests und Widerstands ..... 141 3.1.2.6. Öffentliche Einstellungen und Meinungen zum Genfood ..... 149 3.1.2.7. Versuche der Vermittlung und Aufklärung ..... 162 3.1.3. Zwischenfazit ..... 170 3.2. Politikfeldspezifische Interessenvertretungsmuster ..... 173 3.2.1. Deutschland ..... 173 3.2.2. Niederlande ..... 179 3.2.3. Zwischenfazit ..... 192 3.3. Verortung von Regulierung und Protest ..... 193 3.3.1. Regulierung ..... 194 3.3.1.1. Regulierung auf globaler und EU-Ebene ..... 195 3.3.1.2. Regulierung auf der Ebene der Nationalstaaten ..... 213 3.3.2. Protest ..... 221 3.4. Zwischenfazit ..... 226 4. Analyse des Politikfelds ..... 231 4.1. Nicht-fallspezifische Akteure ..... 237 4.1.1. Industrie ..... 237 4.1.2. Wissenschaft ..... 249 4.1.3. Politik ..... 252 4.2. Fallspezifische Akteure ..... 268 4.2.1. Agrarbranche ..... 268 4.2.2. Gesellschaftliche Akteure ..... 275 4.2.2.1. Verbraucherschutz ..... 278 4.2.2.2. Umwelt-, Tier- und Naturschutzverbände ..... 283 4.2.2.3. Akteure aus dem Entwicklungshilfebereich ..... 290 4.2.2.4. Aktionsbündnisse und Kampagnennetzwerke ..... 292 4.3. Kartierung aktiver Akteure ..... 297 4.4. Portrait der interviewten Akteure ..... 298 4.4.1. AbL ..... 299 4.4.2. ASEED Europe ..... 300 4.4.3. BD-vereniging ..... 301 4.4.4. Bioland ..... 302 4.4.5. Bionext ..... 303 4.4.6. Bio-Verbraucher e.V. ..... 304 4.4.7. BÖLW ..... 305 4.4.8. Greenpeace Nederland ..... 306 4.4.9. Initiative nahrungs-kette ..... 308 4.4.10. NABU ..... 309 4.4.11. Slow Food Deutschland e.V. ..... 310 4.4.12. Werkgroep „Burgers voor gentechvrij voedsel“ ..... 312 4.5. Zwischenfazit ..... 312 5. Analyse untersuchungsrelevanter Akteure ..... 317 5.1. Unterscheidungskriterien der kritischen Akteure ..... 317 5.1.1. Mitgliedschaft und Struktur ..... 318 5.1.2. Finanzielle Ressourcen ..... 320 5.1.3. Personelle Ressourcen ..... 322 5.1.4. Primäres Netzwerk ..... 323 5.1.5. Hauptinteresse ..... 324 5.1.6. Hauptdiskursrahmen ..... 326 5.1.7. Politikebene ..... 327 5.1.8. Instrumente und Zielgruppe ..... 329 5.1.9. Kompromissfähigkeit ..... 331 5.1.10. Interaktion ..... 332 5.1.11. Politikzyklus ..... 333 5.2. Personelle und zeitliche Ressourcen ..... 335 5.3. Aktivität ..... 339 5.3.1. Erstmaliges Engagement ..... 339 5.3.2. Konjunkturen ..... 343 5.4. Positionierung ..... 345 5.4.1. Verwandte Themenfelder ..... 345 5.4.2. Standpunkte ..... 348 5.4.3. Argumentation ..... 350 5.4.4. Abweichende persönliche Meinungen ..... 360 5.4.5. Gegner und Feindbilder ..... 361 5.4.6. Erfolge ..... 365 5.5. Strategie ..... 372 5.5.1. Strategieentwicklung und -anpassung ..... 372 5.5.2. Instrumente und Mittel des Protestes ..... 375 5.5.3. Grenzen des Protests ..... 398 5.5.4. Aktivitätsebene ..... 400 5.6. Ehemals aktive Akteure ..... 402 5.7. Unterschiede zwischen Deutschland und den Niederlanden ..... 406 5.8. Länderspezifische Voraussetzungen ..... 412 5.9. Zwischenfazit ..... 423 6. Interaktionsanalyse ..... 431 6.1. Interaktionsformen ..... 432 6.1.1. Interaktionen und Interaktionsmuster ..... 432 6.1.2. Allianzen und Bündnisse ..... 439 6.1.3. Institutionalisierungstendenzen ..... 442 6.1.4. Grenzüberschreitende Interaktionen ..... 446 6.2. Folgen von Kooperationen ..... 450 6.2.1. Vorteile von Interaktionen ..... 450 6.2.2. Probleme bei Interaktionen ..... 454 6.2.3. Folgen von Interaktionen ..... 456 6.3. Bevorzugte Interaktionspartner ..... 458 6.3.1. Bevorzugte Akteurgruppe ..... 468 6.3.2. Interaktionen mit anderen Gruppen ..... 471 6.3.3. Interaktionsverweigerer ..... 475 6.4. Unterschiede zwischen Deutschland und den Niederlanden ..... 479 6.5. Zwischenfazit ..... 482 7. Rollenmuster ..... 487 8. Fazit ..... 505 8.1. Darstellung der Ergebnisse ..... 505 8.2. Überprüfung der Hypothesen ..... 511 8.3. Politikempfehlung ..... 523 8.4. Ausblick ..... 526 9. Quellenverzeichnis ..... 529 10. Abbildungsverzeichnis ..... 565 11. Tabellenverzeichnis ..... 567 12. Abkürzungsverzeichnis ..... 569 13. Verzeichnis geführter Interviews ..... 577 14. Anhang ..... 579 14.1. Leitfaden zum Interview ..... 579 14.2. Codesystem in MaxQDA ..... 581 14.3. Anschreiben an potenzielle Interviewpartner ..... 583 14.4. Einverständniserklärung von Interviewpartnern ..... 584 14.5. Vertrauensschutzerklärung für Interviewpartner ..... 585

Diese Masterarbeit setzt sich als Ziel, einen historischen Beitrag zum rudimentären Wissen über die deutsche und niederländische Christdemokratie im Verhältnis zum Thema Identität zu leisten. Aus dieser Zielsetzung ergibt sich die folgende Hauptfrage: Wie entwickelten sich die internen Diskussionen über die Identitätsfrage innerhalb der wissenschaftlichen Zeitschriften der CDU und des CDA zwischen 2000 und 2017 und welche inhaltliche Bedeutung wurde dabei Identität beigemessen? Die Quellenforschung analysiert Artikel, die sich zum Thema Identität äußern. Methodisch orientiert sie sich an den folgenden Identitätsthemen: Individualisierung, Multikulturalismus, Nation, Christentum, Verfassung, Leitkultur, Region, Europa und Inklusion & Veränderlichkeit., Voorwoord ..... 3 1. Inleiding ..... 5 1.1 Onderzoeksthema ..... 6 1.2 Rechtvaardiging ..... 8 1.3 Nederlandse literatuur ..... 11 1.4 Duitse literatuur ..... 15 1.5 Onderzoeksvraag en tijdsafbakening ..... 17 1.6 Bronnen en Methode ..... 20 1.7 Opbouw ..... 24 2. Individualisering ..... 27 2.1 In het geweer tegen liberale hegemonie: houding van CDV jegens individualisering ..... 27 2.2 Voor individualiteit en voor het gezin: de houding van PM jegens individualisering ..... 36 3. Multiculturalisme ..... 45 3.1 Leve veelkleurigheid, weg met multiculturalisme: houding van CDV jegens multiculturalisme ..... 45 3.2 Wee het linkse wegdenken: houding van PM jegens multiculturalisme ..... 55 4. Natie ..... 63 4.1 Verankerd in Kuypers traditie: houding van CDV jegens de natie ..... 63 4.2 Liever patriotisch dan postnationaal: houding van PM jegens de natie ..... 71 5. Cultuur ..... 79 5.1 De cultuur in Nederland: houding van CDV jegens cultuur ..... 79 5.2 De cultuur van Duitsland: houding van PM jegens cultuur ..... 84 6. Regio, Europa en inclusie & veranderlijkheid ..... 95 6.1 Geen keuze is ook een keuze: houding van CDV jegens regio, Europa en inclusie & veranderlijkheid ..... 95 6.2 Regionaal geworteld in Europees verband: houding van PM jegens regio, Europa en inclusie & veranderlijkheid ..... 103 7. Conclusies ..... 113 7.1 Vergelijkingen ..... 113 7.2 Slotbeschouwing ..... 128 Deutsche Zusammenfassung ..... 135 Literatuur en bronnen ..... 149

De Duitse politieke en economische rol in Europa is de afgelopen decennia ingrijpend veranderd. De toekomst van Duitsland is onzeker, maar het is duidelijk dat onze oosterburen zich steeds verder ontwikkelen tot een economische en politieke grootmacht, niet alleen in Europa maar ook op wereldtoneel. Martijn Lak bespreekt vijf recente boeken over de ontwikkeling van de Duitse buitenlandse politiek van ‘soft power’ tot een assertievere grootmogendheid. LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/martijn-lak-71793013/

De Duitse politieke en economische rol in Europa is de afgelopen decennia ingrijpend veranderd. De toekomst van Duitsland is onzeker, maar het is duidelijk dat onze oosterburen zich steeds verder ontwikkelen tot een economische en politieke grootmacht, niet alleen in Europa maar ook op wereldtoneel. Martijn Lak bespreekt vijf recente boeken over de ontwikkeling van de Duitse buitenlandse politiek van ‘soft power’ tot een assertievere grootmogendheid. LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/martijn-lak-71793013/