Search

Bu tez, tarihçi, hukukçu ve âlim kimliğiyle tanınan Ahmed Cevdet Paşa'nın mülkî görevleri ve siyasî kariyerine odaklanan bir biyografi çalışmasıdır. Aynı zamanda, Paşa'nın kendi hayatı, siyasî çevresi ve olaylar hakkında yazdıklarının çoğunlukla eleştirilmeden doğru kabul edilmesine karşı çıkma çabasıdır. Paşa'nın merkez ve taşra bürokrasisinde yaptıkları, kendi yazdıkları ile arşiv belgelerini, süreli yayınları, hatıratları ve literatürü mukayese eden eleştirel bir yöntemle ortaya konulmuş ve yaklaşık yarım asırlık devlet memuriyetinin Paşa'yı nasıl şekillendirdiği sorusuna da cevap aranmıştır. Genellikle muhafazakar-reformist bir Sünnî Müslüman kimliğiyle öne çıkarılan Paşa'nın, devletin çıkarları için mekân ve zaman bağlamlarında seküler araçları kullanabildiği, kavramları amaçlarına yönelik olarak çarpıtabildiği, değişen kişisel ilişkilerine göre olayları teleolojik şekilde kurgulayabildiği ve otobiyografisinde kendisini soyutlamaya çalıştığı meselelerin tam da ortasında bulunabildiği somut örneklerle tespit edilmiştir. Bu bağlamda tartışılmaz bir otorite olarak görülen Paşa'nın özellikle Tezâkir ve Ma'rûzât'ta anlattıklarının kaynak değerinin sorgulanması ve ihtiyatla kullanılması gerektiği sonucuna varılmıştır. This dissertation is a biography work which focuses on the civil duties and political career of Ahmed Djevdet Pasha, who is known as historian, jurist and scholar. At the same time, it is an effort to object to the fact that Pasha's writings about his life, political environment and events are mostly accepted without criticism. Pasha's activities in the provincial and central bureaucracy has been presented by a critical method comparing his own writings and archival documents, periodicals, memoirs and literature. It has also been sought answer to the question of how a half-century civil service shapes Pasha. It has been determined by concrete examples that Pasha who is often considered as a conservative-reformist Sunni Muslim, could use secular tools in the context of place and time for the interests of the state, distort the concepts for his purposes, construct events in a teleological way according to his altered personal relationships and take place in the middle of the matters that he tried to isolate himself from. In this context, it has been concluded that the source value of what told in Tezâkir and Ma'rûzât of the Pasha, who is considered an indisputable authority, should be questioned and used with caution. 429

İslâmî ilimlerin her biri kendine has süreçler sonrası sistematik düzeye erişmiş ve müstakil birer disiplin formu kazanmıştır. Bu ilimler içerisinde temel bir konuma sahip olan Kelâm ilmi, nüvelerini Hz. Peygamber ve sahabe döneminden almış, takip eden yıllarda çeşitli meclislerde sürdürülen müzâkere ve tartışmalarla ilmi olgunluğunu yakalamıştır. Tarihsel süreç içerisinde ortaya çıkan bu olgunluk, kelâmî meselelerin belli birtakım metotlar çerçevesinde değerlendirilmesini zorunlu kılmıştır. Bu doğrultuda erken dönemlerden itibaren âlimler, konuya ilişkin bazı yöntem ve kurallar benimsemişlerdir. Bu kuralların başlı başına ele alınmasıyla ortaya çıkan eserler, kelâmî tartışmalarda bir rehber rolü üstlenmiştir.Kelâmî mesâilin tartışılması ve delillerin analiz edilmesinde kullanılan yöntemlerin başında cedel ve münâzara gelmektedir. Cedel ve münâzara konusunda farklı yaklaşımlar olmakla beraber bu iki yöntembilimin birbirini tamamladığı söylenebilir. Buradan hareketle çalışmamızda, müteahhir dönem İslâm düşüncesindeki tartışma ahlâkı ele alınmış; cedel ve bilhassa münâzaranın Kelâm ilmi açısından öneminin ortaya konulması hedeflenmiştir. Islamic sciences, each of them has reached to a systematic level after their unique processes and acquired a separate discipline form. The theology or Kalam, which has an essential place within these sciences, got its cores from the period of the Prophet and his companions and arrived at its scientific maturity in following years through the negotiations and debates continuing in different majlises. This maturity arisen during the historical processes necessitates to be evaluated of theological issues within the scope of some certain methodologies. Accordingly, from the early periods the scholars have adopted some methods and rules concerning the issue. Moreover, the works by dealing independently those rules function a guide in theological discussions.Jadal and munazara are the primary among the methods used for discussing the theological issues and analysing the evidences. Although there are different approaches related to jadal and munazara, it could be said that both methodologies complete each other. From this point of view, in our study it was handled the discussion ethic in the late Islamic thought and intended to present the significance of jadal and expressly munazara with respect to the theology. 109

Kur'ân-ı Kerîm her dönemde üzerine ilgi duyulan bir ilahi kitap olması yönüyle araştırmalara konu olmuştur. Bu araştırmalar onun daha iyi anlaşılması amacına yönelik olduğu gibi, batılı müsteşriklerin yaptıkları gibi onun tahrife uğradığını ve güvenirlik noktasında zaafiyet taşıdığını iddia etmeleri şeklinde de olmuştur. Ancak yapılan çalışmalar ve varılan sonuçlara bakıldığında Kur'ân-ı Kerim'in indiği tarihten bugüne kadar hiçbir harfinin değişmeden geldiği görülmektedir. İslam âlemi bu konuda ittifak halinde olduğu gibi müsteşriklerin de herhangi bir itirazı söz konusu olduğu görülmemiştir. Ancak müsteşrikler bu tahrif ve güvenirlik konularındaki iddialarını daha ileriye taşıyabilmek için Kur'ân'ın tarihsel seyri içinde yazılması, ezberlenmesi, Mushaf haline getirilmesi ve çoğaltılması noktalarında eleştirel çalışmalar yapmışlardır.İşte biz de bu çalışmamızda Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanından başlayarak sahabe dönemi sonuna kadar devam eden Kur'ân'ın ezberlenmesi, yazılması, cem'i ve istinsâhı konularını ele alan Musa Cârullah Bigiyef'in Tarîhu'l- Kur'ân ve'l-Mesâhif ve Ahmet Cevdet Paşa'nın Hülâsatü'l-Beyân fî Telîfi'l-Kur'ân isimli risalelerini inceleyerek onların Kur'ân tarihi alanında sahip oldukları konumlarını belirlemeye çalıştık. Çalışmamızın konusu olan her iki eser, Kur'ân Tarihi ile ilgili genel bilgiler yanında müsteşriklerin iddialarına üstü kapalı da olsa cevapları ihtiva etmektedir. The Holy Quran has been the subject of research in every period since it is a hymn book that is of interest. These investigations were in the form of a better understanding of it, as well as the claims of the Western undersecretaries that it was destroyed and weakened in terms of reliability. However, when the studies and the conclusions reached are examined, it is seen that no letters of the Qur'an have come unchanged from the date of descent to the present day. The Islamic world is not in alliance with this issue, nor did it appear to have any objections from the Undersecretaries. However, the undersecretaries made critical studies about the writing, memorization, conversion and reproduction of the Qur'an in the historical course of the Qur'an in order to further their claims about these falsifications and reliability issues.At this point we Hz. Starting from the period of the Prophet (saas) and continuing until the end of the Companions of the Qur'an memorization, writing, writing and dealing with the issues of cem'i and insistence Musa Cârullah Bigiyef'in History-Qur'an and'l-Mesâhif and Ahmet Cevdet Paşa Pasha by examining Hulasatü'l-Beyan fi Telifi'l-Qur'an, we tried to determine their position in the history of the Qur'an. Both works, which are the subject of our study, contain general information about the History of the Qur'an as well as answers to the claims of the Undersecretary. 149

Medeniyet, ‘medenilik’ ve ‘medenileşme süreci’ gibi kavramlarla birlikte kullanılarak, toplumların ulaşması gereken, tekil bir olgu olarak sunulmaktadır. Bunun birtakım toplumsal etkilerinin olması kaçınılmaz bir gerçektir. Bu etkiyi Osmanlı modernleşme hareketine baktığımızda da görmek mümkündür. Bu etkinin görüldüğü en önemli kişilerden biri de Ahmet Cevdet Paşa’dır. Bu noktada Ahmet Cevdet Paşa’nın görüşlerini anlamak Osmanlı modernleşmesi ve medeniyet ilişkisini anlamamıza yardımcı olacaktır. Bu çalışmada Ahmet Cevdet Paşa’nın Osmanlı modernleşmesi içindeki yeri onun medeniyet anlayışı çerçevesinde incelenecektir. Böylece medeniyetin ulaşılması gereken bir idealden ziyade sosyal bir vaka olduğu ve medeniyetin tekil bir olgudan ziyade, etkileşim halinde gelişerek ilerleyen ve milletler veya coğrafyalar arasında geçişkenlik gösterebilen bir süreç olduğu anlatılmaya çalışılacaktır.

Hilâfet tarihi, İslâm kurumları tarihinde merkezî bir konum teşkil etmektedir. Bu öneminden dolayı hilâfet kurumu, pek çok sahada üzerinde birçok çalışmanın yapıldığı bir konu olmuştur. Hilâfet literatürünün başında ise şüphesiz Ebu'l-Hasan el-Mâverdî gelmektedir. Yaşadığı dönemin şartlarının, halifenin yanında ve hizmetinde olan Mâverdî'nin hilafet görüşlerini etkilediği görülmektedir. Mâverdî, Büveyhî emirleri vesayeti altında olan Abbâsî hilâfetinin savunmasını yapmıştır. Benzer şekilde hilâfet kurumunun savunulduğu diğer bir dönem ise XIX. yy Osmanlı hilâfeti dönemidir. Bu dönemde ise halifenin yanında ve hizmetinde olan ve İslâmî kaynaklardan faydalanarak pek çok konuda olduğu gibi hilâfet konusunda da yol gösterici olan kişi Ahmed Cevdet Paşa'dır. O da dönemin şartlarına binâen hilâfet savunması yapmıştır. Bu tezde bu iki şahsiyetin halifenin yanındaki konumları ve dönemlerinin şartları dikkate alınarak hilâfet görüşleri karşılaştırılmıştır. Böylelikle ulema-siyaset ilişkisi çerçevesinde hilâfet kurumu algısındaki değişen ve değişmeyen unsurlar ortaya konmaya çalışılmaktadır. History of khilafet, has a central place in Islamic institutions. Because of this importance, the Khilafet institution has been the subject of many studies on many fields. At the beginning of the Khilafet literary, doubtless Abu'l-Hasan al-Maverdi comes. It seems that the conditions of the time he lived affected Maverdî's views of Khilafet. Mâverdî defended the Abbasid Khilafet under the tutelage of the Büveyhid orders. Similarly, another period in which the Khilafet institution was defended was the period of the 19th century Ottoman Khilafet. In this period, Ahmed Cevdet Pasha who was at Khalifa's side and at his service, the leader of the Khilafet, as well as being in many ways by benefiting from the Islamic sources and beside the Khalifa. He also made a defense of caliphate based on the conditions of the period. In this thesis, the views of the Khilafet were compared, taking into consideration the positions of these two persons and the conditions of their periods. Thus, the changing and unchanging elements of the Khilafet were tried to be revealed. 207

On dokuzuncu yüzyıl, Osmanlı Devleti açısından kapsamlı değişim ve dönüşümlerin yaşandığı önemli bir dönüm noktasını ifade etmektedir. Bu dönemde artık bir zorunluluk halini alan değişim ihtiyacı yönetim alanında da kendini göstermiş, imparatorluk Avrupa devletleri tarafından uygulanan baskıları bertaraf etmek ve kendi varlığını devam ettirmek adına gerekli gördüğü reform hareketlerine girişmiştir.On dokuzuncu yüzyıl Osmanlı devletinde önemli görevlerde bulunmuş ve tarihçi, hukukçu, âlim ve devlet adamı gibi birçok kimliği bünyesinde barındıran Ahmet Cevdet Paşa, bu dönemin değerlendirilmesinde önemli bir figür olarak karşımızda bulunmaktadır. Ahmet Cevdet Paşa hem bu reformların hazırlanış aşamasında görev almış, hem de bizzat bulunduğu görevler vesilesiyle uygulama alanında da faaliyet göstermiştir. Bu nedenle Ahmet Cevdet Paşa'nın devlet ve yönetim anlayışının ortaya konması, bu dönemin reform zihniyetinin anlaşılması açısından kilit bir önem arz etmektedir.Bu kapsamda çalışmada öncelikle, Ahmet Cevdet Paşa'nın devlet anlayışı ile İbn Haldun'un devlet anlayışı determinizm ekseninde karşılaştırılarak Cevdet Paşa'nın İbn Haldun'dan farklılaşan iradeci devlet anlayışı anlatılmıştır. İkinci olarak Cevdet Paşa'nın yönetim anlayışı, Osmanlı modernleşme sürecinin Paşa'nın yönetim anlayışına etkisi temel alınarak kadim ve cedid kavramları etrafında anlatılmaya çalışılmıştır. The 19th century for the Ottoman Empire is an important turning point in which there are extensive changes and transformations. In this period, change has become a necessity and has shown itself in the field of administration. In particular, The Empire has embarked upon reform movements, which it deems necessary to eliminate the pressures exerted by European states and to maintain its existence.Ahmet Cevdet Pasha, who had an important task in the 19th Century Ottoman State and had many identities such as historian, lawyer, scholar, and statesman, is an important person in the evaluation of this period. Ahmet Cevdet Pasha has taken part in the preparation stage of these reforms and has also been active in the field of application. Therefore, revealing the state and administration understanding of Ahmet Cevdet Pasha is key to understanding the mentality of this period.In the this study, firstly, Amet Cevdet Pasha's understanding of the state and Ibn Khaldun's understanding of the state were compared on the basis of determinism. In this context, Cevdet Pasha's understanding of willful state which differentiates from Ibn Khaldun is explained. Secondly, Cevdet Pasha administration approach , based on the effect of Ottoman modernization process on Pasha's understanding of goverment, which are tried to be explained around the ancient and cedid concepts. 144

Tanzimat döneminin en önemli isimlerinden olan Ahmet Cevdet Paşa, XIX. yüzyıla damgasını vurmuştur. Döneminde başlayan reform hareketlerinde, kurumların modernleşmesi ayağında büyük katkılar sağlamıştır. Ahmet Cevdet Paşa hakkında bugüne değin birçok kitap, yazı kaleme alınmış ve yapılan bu çalışmalar aracılığıyla tanınmaya ve yaşamaya devam etmiş ve edecektir. Bu çalışmada, Ahmet Cevdet Paşa'nın devlet adamı, tarihçiliği, hukukçu kimliği veya diğer özelliklerinden ziyade, özel hayatı, dönemin önemli mekânı olan konak hayatı ele alınmış, aile ilişkileri açıklanmaya çalışılmış bu da dönemin üst zümre aile hayatının bir panaroması çıkarılmıştır. Ancak bunu yaparken özellikle ekonomik yönü ön plana çıkarmak amaçlanmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde, Ahmet Cevdet Paşa'nın aile hayatını irdelemeden önce, dönemin koşulları ile beraber Paşa'nın yetişme şartları, eğitimi, medreseden bürokrasiye geçişi, devlet işleyişine katkıları, kariyer hayatının yanında entelektüel yaşamının gelişimi, edindiği kimlikler üzerinde kısaca durulmuştur. Daha sonra günümüzde edindiği bu kimlikler üzerine yazılmış bazı kitaplar, bildiriler ve Yüksek Lisans Tezleri ele alınmıştır. Öncelikle yazılan eserlerin literatür taraması yapılmış, Paşa'nın hangi yönü üzerine yoğunlaşıldığını ve kaleme alınan eserde Paşa'ya dair nelerin anlatıldığı yazılmıştır. Böylece daha oluşturacağımız çalışma ile ilgili yapılmış bir çalışmanın olup olmadığını şayet varsa nasıl ele alındığını ortaya çıkarmak mümkün olacaktır. Çalışmanın ikinci bölümünde Tanzimat dönemi modernleşme ve konaklar ele alınmıştır. Bundan önce son dönemini anlayabilmek için kuruluş döneminden itibaren Osmanlı toplum yapısına kısaca göz atılmıştır. Osmanlı reform hareketlerinin başlangıcı sayılan Tanzimat ele alınmış, Osmanlı İmparatorluğu'nu yenileşmeye götüren süreç yani gerilemenin başlıca nedenlerini ve Gülhane-i Hattı Hümayundan önce yapılan yenilikler ve bu yeniliklerin sonuçları, başarısız olunmasının nedenlerine de kısa bir şekilde yer verilmiş ardından da Tanzimat'la gelen yenilikler ve bunun topluma yansımaları anlatılmıştır. Sarayda başlayan modernleşmenin nasıl üst tabakada hayat bulduğu ardından İstanbul hayatına nasıl değişiklikler getirdiği ele alınmış, aile yapısı, kadının toplumdaki yeri ve sosyal statüsünün nasıl değişim gösterdiği irdelenmiştir.Tanzimat modernleşmesinin yansıdığı en önemli yerler olan konaklar XIX. yüzyıl ile daha canlı daha farklı bir niteliğe bürünmüştür. Konaklar, Tanzimat ricalinin bir araya geldiği ve birçok konunun konuşulduğu mekânlar olmuştur. Bu dönemde yaşamış bir Paşa'nın aile hayatını ele alırken konaklara değinmeden geçmek mümkün değildir bu nedenle bu bölümün sonunda konak, Tanzimat ricali ilişkisi anlatılmıştır. Son bölümde ise Cevdet Paşa'nın ailesi, eşi, çocukları kimlerdir, onlarla olan ilişkileri nasıldır sorularına yanıt aranmıştır. Ahmet Cevdet Paşa, hem geleneksel hem de modern muhafazakârdır. Böyle nitelendirilen bir Paşa'nın yaşanılan modernleşmeden ne kadar etkilendiği ve dönemin değerlerini ne kadar benimsediği ele alınmış, daha sonra eşi ve çocuklarıyla olan ilişkisi, ailenin konak hayatı ve ekonomik durumu anlatılmıştır. Çalışmanın son kısmında Başbakanlık Osmanlı ve Topkapı Sarayı Arşivlerinde bulunan Ahmet Cevdet Paşa'nın eşine ait masraf defterleri, kızının düğün masraf defteri ve cariye alım satımıyla ilgili belgeler hakkında değerlendirme yapılmış ve Ahmet Cevdet Paşa'nın ekonomik durumu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Ahmed Cevdet Pasha who was the prominent figure of Tanzimat Era, left a mark in XIXth century. He made a great contribution at the stage of modernization of institutions and at the beginning of reform movements in its time. A lot of books, articles and master thesis have been penned about him until now and through these studies, he will be alive and continue to be known.In this study, Ahmed Cevdet Pasha's private life, the mansions was important places in that time period rather than his being statement , his being historian, his judicial identity were discussed, his family affair was tried to explain and all this as well lead to making a panoramic map of his family relationship. Nevertheless by doing this, he especially his economical aspect of life is aimed to bring into forfront.In the first chapter of the study, before Ahmed Pasha's probing his family life, along with the circumstances of his span, the condition of his growing-up, his education transition from medrese to bureacracy, his contribution to the state affair mechanism, be side his making-up intellectual life his career process and his maintaining identity were shortly laid emphasis on. Thereafter, today some books assertions and master thesis were addressed. İnitially, some written works were literatually rewieved of which topic he densely concentrated, what was explained about Pasha in the penned works were written in this study. Thus, it is possible to figure out whether previous studies related this study -in the making-up process, if it is so, while it is handled with, it will be possible how to bring out it.In the second chapter of the study, the modernization of Tanzimat and mansions were discussed in order to understand the final period of Ottoman years during building up process of Ottoman Empire, The structure of Ottoman society was briefly scrutinized. Tanzimat, which is regarded as beginning of reform movement was analyzed. The process by which Ottoman Empire led to changes in terms of reformation, that is to say main reasons of regression of Ottoman Empire, the changes made before Gülhane-i Hattı Hümayun, the results and the root cause of failure of these social changes as well were shortly taken a place into this study.Mansions, the most important places that modernization of Tanzimat reflected, became more alive and turned into a different quality shape with XIXth century. They were the places in which Tanzimat statemen came together and many topics were spoken. It is impossible not mention about mansions while a Pasha's life was analyzed. For that reason in the end of this chapter, the relationship between dignitaries and Tanziamt were explained. In the last chapter, it was found out to answer that who Cevdet Pasha's family, his wife and his children was, that who the relation with them was. How much a Pasha who was described in such characteristic personality was influenced from experienced modernization nad how much he adopted to values of that time were expressed. His relation with his wife and children, the mansion life of his family and then his economic situation were explained. 135

Ahmed Cevdet Paşa, diğer alanların yanı sıra dil, belâgat ve edebiyat alanında da eserler kaleme almıştır. Bu çalışmada Ahmed Cevdet Paşa'nın, ilim dünyasına bu yöndeki katkıları incelenmiştir.Bu çalışma giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte tezin konusu, önemi ve amacına değinilmiştir. Birinci bölümde, Ahmed Cevdet Paşa'nın kısaca hayatından bahsedilmiş ve dilbilgisi ile ilgili eserleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Diğer eserleri ise ismen zikredilmiştir. Ayrıca şerh, hâşiye, ta'lîkât ve ihtisar kavramlarının herbiri hakkında açıklayıcı bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde, Ahmed Cevdet Paşa'nın medreselerde okutulan ve bir arada basılan sarf-nahiv ve belâgat kitaplarından oluşan Emsile, Binâu'l-ef'âl, Şâfiye, Netâicü'l-efkâr ve Mutavvel adlı kitaplara yaptığı taʻlîkâtının incelemesi yapılmıştır. Bunun yanında ta'lîkâtı yapılan bu kitaplar hakkında bilgi verilmiştir. Konuyla ilgili Türkçe ve Arapça kaynaklardan bilgiler derlenmiş ve karşılaştırmalar yapılarak detaylı bir incelemeye tabi tutulmuştur. Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır.Anahtar Kelimeler: Cevdet Paşa, taʻlîkât, medrese kitapları Ahmed Cevdet Pasha, besides other fields, has copyrighted his own works in the field of language, eloquence and literature too. In this study, Ahmed Cevdet Pasha's contributions to science world was examined.This work includes an introduction, two sections and a conclusion.In the introduction it was talked about the topic of thesis, its importance and goal.In the first section, Ahmed Cevdet Pasha's life was mentioned shortly and a short information about his grammer works was given. His other works mentioned by their names only. Other than this, for each concept `commentary`, `PostScript`, `Comments` and `Shortcut` the necessary explanations were made.In the second section, Ahmed Cevdet Paşa's explanatory notes about morphology-syntax and eloquence books which includes `Emsile`, `Binâul-ef'âl`, `Şâfiye`, `Netâicü'l-efkâr` and `Mutavvel` books that published together and taught at Madrassas were examined. In addition, information about these books was given. Information gathering related to the topic was made from Arabic and Turkish resources and a detailed analysis was made by comparing them.In conclusion, general evaluation was made.Keywords: Cevdet Pasha, Footnotes, Madrasa Books 139

Adab al-Bahs ve al-Münazara teriminin kısaca aynı anlamına taşıyan Münazara,Modern Türkçede `Tartışma ve Eleştirinin Edebi` olarak çevrilebilmektedir. Fıkıh,Kelam ve Tasavvufun Cedeli eleştirisinden ibaret olan Münazara, Semerkandi Risale fiadabi'l-bahs (m. XIII) adlı eserinden itibaren müesseseleştirilmiş bir tartışma metodunuifade etmektedir. Bu tezde, Münazara ve Tasavvuf arasındaki mevcut ilişkilerinispatıyla birlikte Münazaranın Batı Tartışma teorileriyle bir kıyası sunulmaktadır.Karşılaştırmamda teorilerin arasındaki en büyük farkın `doğru` (hak) ve `edep` (ahlak)kavramların anlamları olduğu açıklanmaktadır.Benim Ahmed Cevdet Paşa'nın Adab-ı Sedad adlı eserini çevirmemin üzerindenMünazara ilminin sadece edebinin dış boyutu değil edebinin iç boyutunu da vurguladığıöne çıkarılmaktadır. Başka bir ifadeyle Tartışmanın edebinin iki kişi arasındaki saygı veihtiramı önemsemesinden ziyade (yatay yaklaşımı) her tartışan kişinin kendi nefsini(ego) kontrol altında tutabilme gerektiğini ifade etmektedir (dikey yaklaşımı).Nihayet bu edebin iç boyutu, dürüst bir tartışma uygulamayı amaçlamaklabirlikte bir epistemik rolü de taşımaktadır (doğru'nun ne olmadığını tasvir etmekte rolüvar). Münazara is a contraction of Adab al-Bahs ve al-Münazara that could be translated as`Applied Ethics of Argumentation and Deliberation`. It refers to an institutionalizeddiscipline of disputation that started from al-Sarmaqandi's Risala fi Adab al-Bahs (mid.13th century), comprehending juridical dialectics, philosophical dialectics and Suficriticism of dialectics. After demonstrating the relation between Sufism and Münazara,I compare this eristic tradition with Western theories of argumentation, especially theNew Dialectical School and the New Rhetorical School. I show that the maindifferences between these theories concern the understanding of `truth` and `ethics`.Based upon Ahmed Cevdet Paşa's Adab-ı Sedad, I argue that argumentation disciplineof Münazara does not only involve an external approach of ethics (i.e. etiquette) butalso an internal one requiring from every discussant the control of their inner-self inorder to implement a proper debate.I claim this internal dimension of argumentation ethics has not only aprocedural role (conducting a proper debate) but also an epistemic one (defining what isnot true). 126

Bu tezde birbiriyle bağlantılı üç konuyu ele almaya çalıştım. Evvela, Geç Osmanlı Dönemi'ni ve özellikle bu dönemin baş aktörlerinden olan Ahmet Cevdet Paşa'yı anlamak için ortaya atılan hayali dikotomilerin/ikiliklerin analitik araçlar olarak kullanılmasını eleştirdim. İkinci olarak, Cevdet Paşa'nın değişime bakışını inceledim. Üçüncü olarak ise muhafazakarlığın ve muhafazakarların tanımı üzerinden yapılan tartışmalara dahil oldum. Bu doğrultuda, Osmanlı İmparatorluğu bağlamında Cevdet Paşa'yı konu alan bu ampirik çalışmayı ve muhafazakarlığın değişime bakışını konu edinen teorik tartışmayı eşzamanlı olarak yürüttüm. Bir başka ifadeyle, Geç Osmanlı İmparatorluğu'nun ve o dönemin şahsiyetlerinin 'tutucu/muhafazakar,' ilerlemeci; laik, dindar; Batı taraftarı, Doğu taraftarı gibi ikilikler üzerinden incelenerek basite indirgenmesindense, dönemi daha incelikli bir yaklaşımla incelemeyi öneriyorum. Ayrıca, muhafazakarların değişime bakışını daha iyi anlayabilmek ve Ahmet Cevdet Paşa'nın şahsında muhafazakarların dışarıdan bakıldığında çelişkili görünen tutumlarını izah edebilmek için üç katmanlı bir yaklaşım (değişimin yapısı, dönemin entelektüel ve düşünsel yapısı, ve o anki kısıtlamaların yapısı) oluşturdum. 'Muhafazakar' Ahmet Cevdet Paşa'nın bu üç katmanlı yaklaşımla daha iyi anlaşılabileceğini iddia ediyorum; ki bu yaklaşıma göre, Ahmet Cevdet Paşa değişimi tamamen reddetmiyor, fakat kabul edilebilir ve kabul edilemez değişimleri birbirinden ayırmaya çalışıyor; entelektüel ve düşünsel atmosferi dikkate alarak tutumunu değiştiriyor, tutumundan ödün veriyor; ve daha da ötesi zamanın koşulları ve kurumların o anki yapıları ve o güne nasıl geldikleriyle ilgili endişelerinden dolayı, radikal değişiklikleri ve devrimleri dahi kabul ediyor. In this thesis, I attempted to address three interconnected issues. First, I questioned the validity of using imagined dichotomies as analytical tools to understand the Late Ottoman Empire, with specific emphasis on one of the leading figures of the period, Ahmet Cevdet Pasha. Second, I examined Cevdet Pasha's attitude toward change. Third, I engaged with controversies on the definition of conservatism and conservatives. Accordingly, I have done the empirical study on Cevdet Pasha within the context of the Ottoman Empire and the theoretical discussion on conservative attitude toward change simultaneously. That is, I suggested a more nuanced understanding of the Late Ottoman Empire and its figures rather than simplifying the complexities of the period by examining them with dichotomous frameworks of 'reactionary/conservative,' progressive; secular, religious; and Western-oriented, Eastern-oriented. Also, I proposed a three-tiered framework (nature of change, nature of challenge and nature of current constraints) to have a better understanding of the attitude of conservatives toward change, and to elucidate some seemingly contradictory attitudes of conservatives in the person of Ahmet Cevdet Pasha. I argued that 'conservative' Ahmet Cevdet's attitude toward change can be better understood within a three-tiered framework according to which, Ahmet Cevdet does not repudiate change, but attempts to differentiate acceptable and unacceptable change; adjusts his stance and gives concessions by considering the intellectual and ideational environment; and further to that even accepts radical change and revolutions due to requirements of time and his concerns about the current natures of institutions, and how they come into existence. 142

Bu çalışmada Tanzimat ile başlayan Osmanlı Devleti modernleşme sürecinde Ahmet Cevdet Paşa'nın yeri ve önemi, eğitim alanında ortaya koyduğu ıslahatlar değerlendirilmiştir. Osmanlı Dönemi eğitim sisteminde hangi kurumların ön planda oldukları, medreselerin müfredatları, usul ve usulsüzlükleri, Tanzimat ile birlikte tanışılan "Batı eğitim modeli" açıklanmıştır. Eski ve yeni eğitim sisteminin protokolünde yer alan Osmanlı aydını Cevdet Paşa, bu sentez dönemde eğitim modeli hakkında görüşlerini ifade etmiş, bu belgelerin asılları transkriptleriyle birlikte çalışmada sunulmuştur. Cevdet Paşa'nın eğitimde modernleşme usullerini tartışmış olduğu yazılarında, Osmanlı toplumuna uygun eğitim modelini öne sürerken, yenilenmesi gereken hususlara da dikkat çekmiştir. Topluma uygunluk, eğitim modelinde kültür yabancılaşması gibi konuları ele alarak bugünün sorunlarını o günün dünyasında ortaya koymuştur. Cevdet Paşa'nın eğitim üzerine kaleme almış olduğu layihalar: Darülmuallimin nizamnamesi, Umum mektepler programlarına dair arizası, Islahat ve Tanzimat'a dair arizalarıdır. Bu arşiv dökümleri çevresinde ele alacağımız bu sorunsal, Cevdet Paşa'nın entelektüel birikimiyle anlaşılır kılınmıştır. Çalışmamızda Tanzimat öncesi ve sonrası Osmanlı eğitim modeli kısaca anlatılmış, bunun akabinde eğitimin "Batılılaşması", Batılılaşma gereksinimi olarak eğitim kurumlarında görülen usulsüzlükler açıklanmıştır. Cevdet Paşa'nın bu eğitim modeli değişimindeki rolü, Batılılaşan eğitime ayak uydurulması noktasında yazdığı raporlar, eğitimi iyileştirme girişimleri birinci elden kaynaklar aracılığı ile okura sunulmuştur. In this thesis I have studied and evaluated Ahmet Cevdet Pasha's importance and the role he played in the process of Ottoman modernization, which started with the Tanzimat (the Ottoman reforms of 1839), and the reforms he set forth in the field of education. The Ottomans were introduced with the Western type of Education model during the Tanzimat period. As such within this study, on the one hand I have articulated institutions which were at the forefront of Ottoman education system including curriculum of madrasas and their methodologies as well as the lacks thereof, and on the other I have presented the originals documents paired with their academic records which include remarks and views of an Ottoman intellectual Cevdet Pasha who participated in both old and new education protocol. Cevdet Pasha in his articles, beside his assertions about education model consonant with the Ottoman society, discussed rationalization methods of education, and pointed to the issues that needed to be reformed. Further to his aforementioned conclusions, he also manifested today's issues at his time-frame by means of addressing matters such as congruencies to social norms and cultural alienation in the education model. The memorandums on education such as the Regulations of Darulmuallimin, the Public School Programs, and the Reformation and Tanzimat, all penned by Cevdet Pasha, are outstanding archival documents. Through these documents the research questions will be tackled and elucidated with the intellectual accretion of Cevdet Pasha. In this study I have also elucidated both the Ottoman education model before and after the Tanzimat, and the "Westernization" of education and irregularities encountered in the educational institutions as a consequence of Westernization. Finally, through the primary sources, I have introduced to the reader Cevdet Pasha's role in the transformation of this educational model, the reports he wrote on keeping pace with the Westernizing education, and the initiatives he took to improve the Ottoman education. Eğitimde Tanzimat Döneminin Etkileri -- Eğitimde Tanzimat Döneminin Etkileri -- Medrese Sisteminde Bozulma -- Cevdet Paşa'nın Batılılaşma İle İlgili Düşünceleri -- Cevdet Paşa'nın Eğitim Alanında Yaptığı Islahatlar

Osmanlı Devlet'nin temelini oluşturan unsurlardan belki de en önemlisi askerî yapıdır diyebiliriz. Güçlü kara ve deniz ordusuna sahip olması Yükselme Dönemi sonuna kadar devleti ileri bir seviyeye taşımış,daha sonraları ise ayakta tutabilmiştir. Ordusunun temelini ise hiç kuşkusuz yeniçeriler oluşturmuştur. Tabii devleti yükselmeye taşıyan ordu sistemi, kendi içinde başlayan usulsüzlüklerle duraklama döneminden itibaren de diğer alanlardaki aksaklıklarla beraber devletin yıkılış sürecinde önemli bir rol oynamıştır. Yeniçerilerin nasıl ve neden oluştuğuna,neden kaldırıldığına,süreç içindeki değişikliklerine dair geniş bilgi bulabileceğimiz ve aynı zamanda tez çalışmamızın da konusunu teşkil eden,Osmanlı Devleti'nin son döneminin önemli komutan ve sadrazamlarından olan Ahmed Cevad Paşa'nın Târih-i Askerî-i Osmânî(Kitâb-ı Evvel) adlı eseri 22 fasıldan oluşmaktadır. Ayrıca yazarın Türkçe eserlerin yanı sıra,Fransız eserlerden de yararlanması, yeniçerilerle ilgili sayısal bilgilere sıkça yer vermesi dikkat çeken ve eseri önemli kılan diğer unsurlardandır. Eser Osmanlı Devleti'nin askeri yapısının daha iyi analiz edilmesi bakımından önemlidir.Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Yeniçeriler, Ahmet Cevad Paşa, Târih-i Askerî-i Osmânî We can tell taht probably the most important factor forming the basis of The Ottoman Empire is military construction . Having powerful sea and land army rationalized the empire till the end of the Promotion Period, and after words kept the state alive. The basis of the army was undoubtedly formed by the janissaries. Military system, which carried the natural state to rise, played an important role in the process of the state's collapse because of the state's own irregularities starting from stanstill period together with defects in other areas. The book named Tarih-i Askeri-i Osmani(the first book) of Jawad Ahmed Pasha, one of the important commanders and Grand Vizier of the last period of the Ottoman Empire consist of 22 chopters. İn this book we can find on extensive anformation about how and why the Janissaries occured, why it removed, the changes in the process and at the some time as this book, forms the subject of our study. More over, the outher's benefiting. From the French Works as well as the Turkish Works, and after giving numeratical information about the Janissaries are the facters that devote attention and maket he work important. Work is important to beter analysis of the military structure of the Ottoman state.Key words: Ottoman Empire, Janissaries, Jawad Ahmed Pasha, Tarih-i Askeri-i Osmani 365

Toplumsal gelişme ve değişme tüm toplumlar için kaçınılmaz bir süreçtir. Bu süreç, aşağı yukarı 18. yüzyıldan itibaren, “modernleşme ideolojisi” tarafından belirlenmektedir ve ürettiği düşünsel ve sistemsel yapısıyla belirlenmeye de devam edecek gibi görünmektedir. Bugün, vaat ettiklerinin gerçekleşmemiş olması ve ekolojik sorunlar gibi yaşadığımız pek çok problemin de kaynağı olması sebebiyle, modernleşme pek çok yönden eleştirilmektedir. Modernleşme, yapılan bu eleştiriler çerçevesinde yeniden tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu tanımlamaların hepsi bizlere bir bakış açısı sunan birer paradigma niteliğinde olup, çoğunluk tarafından kullanıldıkça geçerli olmaktadır. Neticede, modernlik, Batı’nın batı dışından yeni bir okunması olarak değil de, bir paradigma değişimi ile birlikte, yeni bir odak ayarlaması olarak gerçekleşebilir ve bu modernlik anlayışına “başkalaşmış modernlik” diyebiliriz. Avrupa’nın yaşadığı büyük dönüşümden Osmanlı da, durağan bir toplum olmadığı için etkilenmiştir. Özellikle, 17. ve 18. yüzyılda karşılaşılan yenilgilerden sonra, kanun-i kadimde meydana gelen bozulmaların düzeltilmesi için, pek çok reform yapılmıştır. Ancak, 19. yüzyıla girildiğinde, beka sorunu yaşayan bir devletin yeniden canlandırılması için, geçen yüzyıllardan farklı kapsamlı reformlar yapılmaya başlanmıştır ve 1839’da Tanzimat Fermanı ilan edilmiştir. Bu Ferman’ın ilanı ile modernleşme tarihimizde önemli bir dönemeç olan Tanzimat Dönemi başlamıştır. Yerleşik görüşe göre dış baskılar sonucunda başlayan Dönem’in ana vasfı “Batı taklitçiliği”dir ve Batılı kurumlar ve vii hukukun Osmanlı’ya transferinden ibarettir. İç gelişmeleri dikkate almayan bu anlayış, dönem içinde reformları gerçekleştiren aktörlerin zihni dünyasını aynılaştırmaktadır. Ancak, Tanzimat dönemi dikkatli incelendiğinde, durumun böyle olmadığı görülmektedir. Çünkü, Tanzimat aydını farklı kaynaklardan beslenmiştir ve bu halde döneme yansımıştır. Tanzimat Dönemi’ne yön vermiş olan devlet adamlarından biri de Ahmet Cevdet Paşa’dır. Paşa, hukuk, tarih, dil bilim, dini bilgiler gibi pek çok alanda eserler vermiş çok yönlü bir kişiliğe sahip, ilmiyeden bürokrasiye geçmiş önemli bir devlet adamıdır. Ahmet Cevdet Paşa, sahip olduğu bilgi birikimi ile Tanzimat’ın aranan adamı olmuş, onun boşluklarını doldurarak, adeta dönemin sistemleşmesini sağlamıştır. Ahmet Cevdet Paşa, sahip olduğu bilgi birikimi ve gerçekleştirdiği uygulamalar ile adeta modernleşmenin yeni bir okumasını yapmıştır. Bu nedenle de, düşünce tarihimizin kıymetli bir kaynağıdır., Social development and variation an inevitable process for all of the societies.This process has been determined by modernization ideology since araound 18th century and it seems that it will continue to be determined with its intellectual and systematic all structure which it produces.Today, modernization for the reasons of what it marked out didnt come true and that it is the root of many problems we have such as ecological problems has been criticized from many aspects. Modernization has been identified again within the frame of all these critics. All of these identifications have the characteristics of a paradigm offering a point of view to us and become vailid as long as used. After all, modernity is actualized not as reading West by out of west but as a new focus adjustment, we can call this as altered modernization. The Ottoman, as it was not a stable society, was influenced by the great transformation, which europe experienced. Especially, after the defeats faced with in 17th and 18th centuries, many reforms were made to correct some deformations occuring in the early Kanun-name (literally: book of law). Only in 19th century,some comprehensive reforms began to be made as different from the reforms belonging to previous centuries in order to revive a government, which has a survival problem and in 1839 the Edict of Gülhane was published. The Tanzimat period, which is an important turning point in our history of modernization with this ferman’s declaration, has begun. According to the established opinion, starting with external pressure the main characteristic of Tanzimat reform era is Western establishments and law to Ottoman. This concept, which does not consider internal developments together with external causes, alters the mind world of the actors who realized the reforms during the period. When Tanzimat reform era is observed thoroughly, it is seen that the situation is not like that. The intellectuals of Tanzimat ix reform era are fed with different resources, and this situation reflects on the era. One of the statesman shapin Tanzimat reform era is Ahmet Cevdet Pasha. Pasha is an important statesman having sophisticated personality who has works in many fields such as law, history, linguistics, religions, who is sophisticated and who passed from science to bureaucracy. Ahmet Cevdet Pasha became the wanted man of the era because of his knowledge and enabled the era to be systematized by filling in the blanks. Ahmet Cevdet Pasha made a new reading of modernity with his knowledge and actions he led. For this reason, he is a precious resource of our intellectual history., TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU, i -- ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI, ii -- JÜRİ ONAY SAYFASI, iii -- TEŞEKKÜR, v -- ÖZET, vi -- ABSTRACT, viii -- İÇİNDEKİLER, x -- GİRİŞ, 1 -- BİRİNCİ BÖLÜM, 9 -- MODERNLEŞME VE ELEŞTİRİSİ, 9 -- İKİNCİ BÖLÜM, 34 -- TANZİMAT DÖNEMİ, 34 -- ÜÇÜNCÜ BÖLÜM, 59 -- AHMET CEVDET PAŞA’NIN HAYATI ve GÖRÜŞLERİ, 59 -- DÖRDÜNCÜ BÖLÜM, 102 -- AHMET CEVDET PAŞA CEPHESİNDEN TANZİMAT ve MODERNLEŞME, 119 -- SONUÇ ve GENEL DEĞERLENDİRME, 131 -- KAYNAKÇA, 139

Bu çalışmada 19. Yüzyıl Osmanlı tarihyazımında kadın görünürlüklerinin tarihyazımı araştırmaları ve kamusal alan tartışmaları için barındırdığı imkân, Tarih-i Cevdet ve Tezakir üzerinden incelenmiştir. 19. Yüzyıl Osmanlı Tarihyazımı örneklerinden olan Tarih-i Cevdet ve Tezakir'deki kadın görünürlükleri araçsallaştırılarak söz konusu tarih metinlerinde, tarihyazıcılığındaki geleneğin izi sürülmüş ve yine tarihyazıcılığındaki modernleşmenin de işaretleri aranmıştır. Tarihyazıcılığı ile kamusal alan arasındaki doğrudan ilişki dolayısıyla tarih anlatılarındaki kadın görünürlükleri, kamusal alandaki değişimin de habercisi olacağından; 19. Yüzyıl Osmanlı toplumunun kamusal alanında geleneğin izleri ve modernleşmenin işaretleri de söz konusu anlatılar üzerinden araştırılmıştır. In this study, women visibilities in 19th century Ottoman Historiography was thought as a tool which has explanatory possibilities for historiography researches and public sphere discussions that exemplified on Tarih-i Cevdet and Tezakir. By instrumentalising women visibilities in Tarih-i Cevdet and Tezakir which were the specimen of 19th Century Ottoman historiography; it is aimed to tracing the tradition in historiography and also searching sings of modernity in it. Similarly traces of tradition and sings of modernity on public sphere is tried to re-read on these works because of the direct relationship between historiography and public sphere women visibilities on history writing is also pointed the way of the change in public sphere. 187

Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerini yaşamış bir ilim ve devlet adamı olan Ahmet Cevdet Paşa, yarım asırdan fazla bir süreyle Osmanlı Devleti'nde söz sahibi olmuş, kısa sürede bilgisi ve zekasıyla ön plana çıkmış, devletin resmî tarihçisi vazifesini görmüş; bunun yanı sıra tarihî hadiseleri, sadece kaydetmekle kalmamış, onların esas sebepleri üzerinde derinlemesine düşünerek, tarih felsefesi üzerinde de fikirler yürütmüştür.Ahmet Cevdet Paşa, söylediği ve yaptıkları ile yalnızca geçen yüzyıla değil aynı zamanda günümüze ve geleceğe de ışık tutacak bir şahsiyettir. Öyleki; şuursuz bir Batılılaşmanın doğurabileceği zararları ve buna karşı kendi içimizde alınabilecek tedbirleri kaleme alarak millî ve manevî değerleri ön plana çıkarmış, Müslümanların kendi inançlarından, şahsiyetlerinden ve kimliklerinden uzaklaşmadan gelişmelere yönelmelerini sağlama ve hatta bunun metodunu çizme yolunda büyük emek vermiştir. Ahmet Cevdet Paşa, yaşamı boyunca ilmiye sınıfını eleştirerek kendi eserleriyle bu sınıfa yön vermeye gayret etmiştir. Devlet adamlığı süresince birçok düşüncesini uygulama imkanı bulan Ahmet Cevdet Paşa'nın tarih, edebiyat, dil, bilim, felsefe, devlet ve toplum düşünceleri de başlı başına bir araştırma ve inceleme konusu olmuştur. İslam Mezhepleri Tarihi ilminin; sosyolojik, kültürel ve tarihsel boyutu dikkate alındığında, Ahmet Cevdet Paşa'nın eserlerinde ağırlıklı olarak Dürzîlik, Nusayrîlik ve Vehhâbîlik gibi İslam mezheplerine yer vermesi, çalışmamızın hareket noktasını belirlemiştir. Çalışmamızda 19 yy.'da Osmanlı Devleti'nin önemli memurluklarında bulunmuş, ıslahat heyetlerine katılarak, vâlilik ve nâzırlık da dahil birçok önemli devlet işinde yer almış ve yalnızca siyasî hayatıyla bile başlı başına bir araştırma konusu olmuş, ilim, edebiyat ve tarih çalışmaları bakımından son derece önemli eserleri Türk ve dünya tarihine kazandırmış, büyük Türk âlimi Ahmet Cevdet Paşa ve onun İslam Mezhepleri Tarihçiliği ile ilgili detaylı bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Ahmet Cevdet Pasha is a great scholar, who has been mentioned in the Ottoman Empire for a period of more than half a century, a scientist and statesman who lived during the Tanzimat and the constitutional period, who has come fore with his information and intelligence, who had seen the act of state's official historian; by the way who has recorded not only historic events but also considering the depth of their main reasons of them by implementing ideas on the philosophy of history.Ahmet Cevdet Pasha is a man who has not only a level of forward ideas to shed light on today also has a level ideas to shed light to the future. Such that, damages coming from unconscious westernization and spiritual values to the items taking measures have to be taken within ourselves the fore, Muslims in their faith, make them turn away from the development of the personality and identity and even gave it a great effort on the way when drawing method. Ahmet Cevdet Pasha has criticized the scienceclass for his lifetimewith the efforts to shape his own works. Ahmet Cevdet Pasha's thoughts and ideas, who has the chance to apply a lot of things known by him during his statesmanship, like history, literature, language, science, philosophy have been a subject of research and analysis by itself.The sociological, cultural and historical aspects of the History of Islamic Sects considering, expressing Ahmet Cevdet Pasha in works mainly sects such as Druze, Nusayrism and Wahhabism, has fixed the starting point of our work.In this study, it is aimed that evaluating of the great Turkish scholar Ahmet Cevdet Pasha in terms of History of Islamic Sects, who has worked in prominent civil service of the Ottoman Empire, joining the reform movement, involved in a very important state affairs like governorates and ministries duties in 19th century, only the political life even become a research topic in itself, have won to Turkish and world history a lot of exteremely major studies on science, literature and history. 99

Bu çalışmada, on dokuzuncu yüzyılın önemli düşünürlerinden Ahmed Cevdet Paşa'nın reformist bakış açısı analiz ediliyor. Osmanlı modernleşmesinin bu döneminde, Cevdet, Batı'da geliştirilen sosyo-politik sistemlerin Osmanlı İmparatorluğu'na direk uyarlanması yerine, toplumların organik değişimi fikrini savunmaktadır. Çalışmada, Târih-i Cevdet, Tezâkir ve Ma'rûzât gibi Cevdet'in yazmış olduğu bazı eserler incelenerek, medeniyet, terakki ve asabiyet kavramlarının, Cevdet'in reformist bakış açısını temsil edebileceği öne sürülüyor.Çalışma boyunca, Cevdet'in reformist anlayışı, bu araştırmacı tarafından seçilmiş olan iki farklı modernite teorisine tabi tutuluyor. Bunlar, farklı davranış çeşitlerinin modern toplumsal düzenin oluşturulmasında etkilerini inceleyen Weberyan düşünce ve Foucault'nun `yönetim sanatı` üzerine teorisi olarak belirlendi. Weberyan yaklaşım Cevdet'in entellektüel eğilimlerini gözlemlemede araçsallaştırılırken, Foucault'nun teorisinden, bir devlet adamı olarak Cevdet'in Osmanlı İmparatorluğu'nun yönetimi hakkında düşüncelerini incelemede yararlanıldı. Sonuç olarak, bir entellektüel ve devlet adamı olarak Cevdet'in, kısmen ilerlemeci, aşamalı değişim taraftarı ve tam anlamıyla bir reformist olduğu görüşü savunulmaktadır.Anahtar Kelimeler: Ahmed Cevdet Paşa, Medeniyet, Terakki, Asabiyet, Modernite In this thesis, the reformist horizon of the eminent nineteenth century intellectual Ahmed Cevdet Paşa is analysed. During this period of Ottoman modernization, instead of favoring the direct adoption of the modernizing sociopolitical system that has been developed in the West, Cevdet was mainly supporting the organic change of societies. As a result of the analyses made by looking into several works written by Cevdet such as the Târih-i Cevdet, the Tezâkîr and the Ma'rûzât, it is suggested that Cevdet's understanding of the three concepts; civilization, progress and solidarity can be held representative of his reformist horizon. Throughout the study, Cevdet's reformist horizon is subjected to two different understandings on modernity chosen as a matter of my personal choice which are the Weberian analyses of different types of behaviours that are effective in the formation of the modern social order, and the Foucauldian theory on the `art of governmentality`. While the Weberian understanding is instrumentalized in observing Cevdet's intellectual inclinations, the Foucauldian one is used in seeing his tendencies as to the way he considers better in the governance of the Ottoman Empire. In the end it is argued that Cevdet, both as an intellectual and as a statesman, was a thorough reformist who was partially progressive and entirely for gradual change.Keywords: Ahmed Cevdet Paşa, Civilization, Progress, Solidarity, Modernity 115

Osmanlı'da Tanzimat'ın ilanının ardından başlatılan reform süreci pek çok alanı olduğu gibi ilmi çalışmaları da etkilemiştir. Kur'ân ve tefsir ilimlerinde geleneksel yöntemlerin devam etmesinin yanı sıra ilk Türkçe Kur'ân tercümesinin basımı gibi icraatlar yeni tercümelerin yazılmasına zemin hazırlamıştır. Bu çalışmada dönemin önemli şahsiyetlerinden Ahmet Cevdet Paşa'nın tercüme ve tefsir faaliyetleri araştırılarak Tercüme-i Şerife isimli eserin Cevdet Paşa'ya ait olduğunun ispatı yapılmaktadır. İlim dünyasının haberdar olmadığı bu eserin tanıtımı yapılarak tefsir ilmi bakımından özellikleri incelenmektedir. Çalışmada tarihsel ve tanımlayıcı bir yöntemle birlikte eserin tespitinde mukayese metodu takip edilmiştir.Üç bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde Ahmet Cevdet Paşa'nın hayatı ve eserleri özlü bir biçimde anlatılarak tefsir ilmine konu olan çalışmaları ayrıca değerlendirilmiştir. İkinci bölümde Tercüme-i Şerife isimli eserin Ahmet Cevdet Paşa'ya nispeti elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirilmektedir. Eserin şekil, muhteva, kaynak, dil özellikleri, tefsir metodu ve ulûmu'l-Kur'ân'a ilişkin hususiyetleri incelenmiştir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde Tercüme-i Şerife'nin transkripsiyonu yapılarak Osmanlıca metni ve müellif nüshasıyla birlikte aktarılmaktadır. Araştırmamızın sonunda Tercüme-i Şerife adlı Kur'ân tercüme ve tefsiri üzerinde yapılan değerlendirmeler doğrultusunda eserin Ahmet Cevdet Paşa'ya ait olduğu ispatlanmıştır.Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Tercüme-i Şerife, Cevdet Paşa, Tefsir. Period of reform that starts with announcement of Tanzimat (Reorganization) affected scientific studies alongside so many areas. Alongside continuation of traditional methods in the field of the Qur'an and Interpretation of the Qur'an, activities such as printing of first Turkish translation of Kur'ân lead up to write new translations. In this study, activities of translation and interpretation of Ahmet Cevdet Pasha who is the important person for Tanzimat era are being researched and it is being proved that book of translation and interpretation of the Qur'an named Tercume-i Serife belongs to Ahmet Cevdet Pasha. This book, which is not known in the world of academics so far was introduced and also its features are analyzed from the point of interpretative studies. In the study, method of comparison is applied for the determination of the work with historical and descriptive methods.The first part of the study consists of three parts, the life and works of Ahmet Cevdet Pasha is briefly studied and his works on science of interpretation were evaluated.In the second part, relation of the book named Tercume-i Serife to the Ahmet Cevdet Pasha was evaluated according to data that is attained from primary sources. Form, content, source, language features, interpretation method and their characteristic related with ulûmu'l-Qur'ân were broadly evaluated.The final part of the study consists of the transliteration of the Tercume-i Serife with Ottoman Turkish text and the original author's book. At the end of our study, in the direction of evaluations on translation and interpretation of the Qur'an named Tercume-i Serife, it is proved as a conclusion that the book belongs to Ahmet Cevdet Pasha.Keywords: Ottoman, Tercume-i Serife, Cevdet Pasha, Tafsir. 255

Her medeniyet ve kültür, kendine özgü bir tarih felsefesi ve tarih yazım geleneği geliştirmiştir. Bu anlamda Osmanlı Devleti de köklü bir tarih yazıcılığı geleneğine sahip olmuştur. Osmanlı tarihçileri kuruluştan itibaren olayları kayıt altına almışlardır. XIX. yüzyıl da ise Osmanlı tarihçiliği farklı bir seyir izlemiştir. Bu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı tarih yazıcılığı, geleneksel yazım modelini aşarak İslam tarihi ve Osmanlı tarih anlayışı dışında eserler vermiştir. Osmanlı tarihçiliği, Avrupa'da gelişen milli tarih akımından etkilenerek yeni içerikler kazanmaya başlamıştır. Bu düşünceler doğrultusunda Osmanlı tarihçiliğinde önde gelen şahsiyetlerden biri Ahmet Cevdet Paşa'dır. Son devir Osmanlı medresesinde yetişen ve Avrupa tarih birikiminden yararlanan Ahmet Cevdet Paşa, modern Osmanlı tarih yazıcılığının öncüsü olmuştur. Ahmet Cevdet Paşa tarihi olayların, sadece kronolojik bir sıralama olarak değil, bir bütün olarak ele alınması ve belgelerin eleştiri süzgecinden geçirilerek incelenmesi gerektiğini kavrayan ilk Osmanlı tarihçilerinden birisi olmuştur.Anahtar Kavramlar: Ahmet Cevdet Paşa, Vakanüvis, Osmanlı Devleti, Osmanlı Tarih Yazıcılığı Each civilization and culture has their own historical philosophy and a tradition of writing history. For that matter, Ottoman Empire, too, had its deep-rooted tradition of writing history. Since the very beginning of the founding, Ottoman historians kept detailed record of the events. As to 19th century, they pursued a different course. From the second half of that century on, Ottoman historiography went beyond the conventional type of writing and produced works that are considered as out of the sense of history of Islam and Ottoman history.In accordance with these thoughts, one of the prominent figures in Ottoman historiography is Ahmet Cevdet Pasha. Having being raised at the last era of Ottoman madrasas and benefiting from the European experiences of history, Ahmet Cevdet Pasha had pioneered the modern Ottoman history writing. He was one of the few historians who realized that events should not only be recorded chronologically but also to be taken into consideration as a whole and the documents should also be filtered and studied through criticism. Key Words: Ahmet Cevdet Pasha, Ancient Historians, Ottoman Empire, Ottoman Historiography. 144

Ahmed Cevdet Paşa toplumun ve devletin varlığını devam ettirebilmesi için tarih ilminin vazgeçilmez olduğu kanaatindedir. Târîh-i Cevdet adlı eserinde onu yönlendiren en büyük neden gelecek kaygısıdır. Devletin içinde bulunduğu durum düşünüldüğünde Cevdet Paşa?nın geçmiş tecrübelerden hareketle geleceği inşa etmede ve daha iyi bir geleceğe ulaşmada tarihin en etkili araç olduğunu düşündüğü söylenebilir. Bu açıdan Türkiye?de tarih disiplinine yaptığı katkı dikkate alındığında çok önemli bir dönüm noktasını teşkil eden Cevdet Paşa?nın tarih tasavvurunun ana ekseninde fayda ilkesi yatmaktadır. Bu tezde öncelikle Cevdet Paşa?nın tarih yazıcılığındaki yerini tespit etmek için kendinden önceki tarih yazıcılığının temel ilkeleri ele alınmış, bu çerçevede Cevdet Paşa?nın tarih tasavvuruyla İbn Haldun?un tarih tasavvuru arasındaki ilişki üzerinde durulmuş ve Cevdet Paşa?nın tarih tasavvurunun temel unsurları ile bu tarih anlayışının somut yansıması olarak onun devlet anlayışı incelenmiştir.Anahtar Kelimeler: Fayda İlkesi, Tarih Tasavvuru, Tarih ve Devlet İlişkisi, Gelecek Tasavvuru, Devletin Doğası Cevdet Pasa's holds the view that history, as a science, is indispensable for society and state in order to maintain their existence. In his book Târîh-i Cevdet, the main concept shaped his approach is the anxiety for the future. Considering the prevailing conditions of state, it can be said that Cevdet Pasa based his thoughts, that history is the most efficient tool to establish a better future, on past experiences.On the other hand, considering him as a milestone due to his contributions to the history discipline in Turkey, principle of utility can be detected at the centre of his conception of history. In addition, the relation between Cevdet Pasa?s and Ibn Haldun?s conception of history will be a part of this dissertation. So are the principles of historiography prior to Cevdet Pasa to allocate him in the historiography. And his conception of state investigated as his conception of history and its substantial reflection.Key Words: Principle of Utility The Concept of History, Relation Between History and State, The Thought of Future, The Nature of State 86

Bu çalışma, Vak'anüvîs Ahmed Vâsıf Efendi'nin hayatı ve Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakâ'iku'l-Ahbâr adlı eserinin h. 1209-1219 (m. 1794-1805) yıllarını kapsayan kısmının tenkîtli neşrini konu edinmeyi amaçlamıştır. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümün üç genel başlığı altında Ahmed Vâsıf Efendi'nin hayatı, eserleri ve çeşitli yönleri konu edilmiştir. İkinci bölümde ise Mehâsinü'l-Âsâr'ın 1209-1219 (1794-1805) yıllarını ihtivâ eden kısmının metin çevirisi yapılmıştır. Çalışmanın sonuna ise konu ile bağlantılı bazı resimler eklenmiştir.Tahlîllerin yer aldığı birinci bölümün `Ahmed Vâsıf Efendi'nin Hayatı` başlıklı birinci kısımda Vâsıf Efendi'nin ailesi, gençliği, katıldığı savaşları, aldığı idârî görevleri ve vefâtı ele alınmıştır. `Ahmed Vâsıf Efendi'nin Eserleri` başlıklı ikinci kısımda ise müellifin tarih, edebiyat, ahlak gibi alanlara ait kaleme aldığı veya tercüme ettiği eserleri ele alınmıştır. Bu kısımda Mehâsinü'l-Âsâr'ın çalışma konumuz olan 1209-1219 (1794-1805) yıllarına ait nüshalarının mukâyesesi ile kaynakları ve kaynak değeri üzerine derinlemesine tahlîllerde bulunulmuştur. `Çeşitli Yönleri İle Ahmed Vâsıf Efendi` başlıklı kısımda ise müellifin şahsiyeti, mirası meselesi, tertîp ve tashîh ettiği eserler, matbaa sâhasında katıldığı faaliyetleri, edebî yönü ve tarihçiliği, dönemin Avrupa'sına, Osmanlı askerî ve sosyo-siyasî hayatına bakışı gibi konular ele alınmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde 1209-1219 (1794-1805) yıllarını ihtivâ eden tüm nüshalar karşılaştırılarak eserin metin çevirisi yapılmıştır. Bu bölümde hicrî tarihlerin karşılıkları, metinde geçen âyet, hadîs, darb-ı mesel, şiir gibi edebî yazınların çevirileri ve yer aldıkları kaynaklarına da dipnotlarda işaret edilmiştir.Anahtar Kelimeler: Vak„anüvîs, Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakā‟iku'lAhbâr, Târîh-i Vâsıf, Sultân III. Selîm, Bağdat, 1209-1219/1794-1805, Mütercim Ahmed „Âsım Efendi, Ahmet Cevdet PaĢa, Halîl Nûrî, Ġzzet Hasan Efendi This study aims to deal with life of Ahmed Vâsıf Efendi, court historian, and to produce a critical edition of his Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakâ'iku'l-Ahbâr for the years between 1794 and 1805 (h. 1209 and 1219).The study constitutes two main chapters. The first chapter in three heads sheds lights on Vâsıf's life, works and various aspects of his life. The second chapter consists of the transliteration of Mehâsinü'l-Âsâr for the years between h. 1209 and 1219 (1794 and 1805). There is attached some related pictures at the end of the thesis.The first part entitled `Ahmed Vâsıf's Life` of the first chapter examines his family, early life, the military campains he participated, his administrative assignments, and his death. The second chapter entitled `Ahmed Vâsıf's Works` the works in the field of history, literature and morality both written and translated by the author are dealt with. This chapter also contains comparison of the available the copies of Mehâsinü'l-Âsâr for the years 1794 and 1805 as well as comprehensive analysis of its sources and value. The part named `Ahmed Vâsıf Efendi in Various Aspects` covers such subjects as his character, the question of his inheritance, the works prepared and revised by him, his contributions to the printing activities, his literary side and history writing, his view of contemporary Europe and Ottoman military as well as social and political life.The second part of this chapter comprise the transliteration between the years from 1794 to 1805 by comparing the all the available copies. The equivalences of the dates originally given in Islamic calendar, the translations and explanations of such literary writings as the verses from the Qur'an, hadiths, proverbs and poems have been offered and the sources they stemmed from have been indicated in the footnotes.eywords: Court historian, Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakā‟iku'lAhbâr, Târîh-i Vâsıf, Selim III, Bagdad,1209-1219/1794-1805, Müterdjim Ahmed „Âsım Efendi, Ahmet Cevdet Pasha, Halîl Nûrî, Ġzzet Hasan Efendi 1249

Tanzîmât dönemi Osmanlı siyâsî, kültürel ve düşünsel hayâtında büyük pay sahibi olan Ahmed Cevdet Paşa telif eserleriyle Osmanlı ve İslâm dünyâsı hakkında olduğu kadar Avrupa hakkında da bilgiler vermektedir. Özellikle târih ile alâkalı eserlerinde bir bütün olarak Avrupa, gerek siyâsi gerekse kültürel konular olarak ele alınmaktadır. Dönemine göre kimi çevrelerce aşırı gelenekçi görülen Paşa'nın Avrupa hakkındaki kanaatleri, devletin resmî târihçiliğini de yapmış biri olmasından ötürü önem arz etmektedir. Paşa'nın Avrupa algısının temelinde Fransız İhtilâli bulunmaktadır. Bu nedenle Avrupa'yı ihtilâle götüren târihî süreci Avrupa devletlerinin ilk oluşumundan itibâren ele almaktadır. Avrupa'nın siyâsî ve toplumsal kurumlarının zaman içerisinde nasıl değiştiğini açıklamaktadır. Haçlı Seferleri dönemine kadar Avrupa'nın İslâm dünyâsından geri olduğunu iddiâ eden Paşa, Avrupa medeniyetinin kökenlerini de Doğu'da bulmaktadır. Bu bağlamda Haçlı Seferleri'nin önemine dikkat çekmektedir. Fransız İhtilâli'ne ve cumhûriyet kavramına olduğu kadar 19. yüzyılda Avrupa'da gelişim sağlayan Komünizm, Sosyalizm ve Nihilizm gibi fikir akımlarına da olumsuz bakmaktadır.Bu çalışma, Cevdet Paşa'nın eserlerinden hareketle Avrupa'nın İlkçağdan itibâren siyâsi, sosyo-kültürel ve askerî alanlardaki değişim, dönüşüm ve gelişim süreçlerini ihtiva etmektedir. Bunun yanında Cevdet Paşa'nın hayâtı, eserleri ve târihçiliği konusunda bilgiler vermektedir. Çalışma, ana bölüm olarak Fransız İhtilâli öncesinde ve sonrasında olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sosyo-kültürel ve askerî konular ise farklı bir bölümde incelenmektedir.Anahtar Kelimeler: Ahmed Cevdet Paşa, Avrupa Tarihi, Fransız İhtilâli, Tarih-i Cevdet. Ahmed Cevdet Pasha, who has big part in political, cultural and intellectual life in Tanzimat reform era of the Ottoman Empires, informs us about Europe as well as the Ottoman Empires and Islamic world. Europe, especially in the historical works as a whole, is established itself as both political and cultural. Pasha, who is seemed as ultra-traiditional by some of the circles living at the same period, has opinions about Europe and those opinions have importance due to that reason that he has been one of the official historiographyFrench Revolution is the basis idea for Pasha's perception of Europe. Therefore, he views the European historical process leading to the revolution from the beginning of the primary formation of European States. He explains how social and political corporations of Europe have changed in the course of time. It is claimed by Pasha that Europe gets behind from the Islamic World until the Crusades; he finds the origins of Europe in the East. He points out the Crusades within that context. He takes a dim view of stream of thoughts, which provides improvement for Europe in 19th century as Communism, Socialism, Nihilism and etc, as much as French Revolution and republic concept.Changing, conversion and development processes of political, socio-cultural and military areas of Europe as from Antiquity are discussed in that study based on his works. In addition, this project gives information to us about life, works and historiography of Cevdet Pasha. This project is divided into sections for the purposes of the study and it is examined in two parts as the French Revolution and political situation in Europe, on the other hand, socio-cultural and military issues are discussed in a different section.Key Words: Ahmed Cevdet Pasha, European History, French Revolution, Tarih-i Cevdet 189

Ahmet Cevdet Paşa, Osmanlı Devleti'nin en büyük tarihçisidir. Kendisini her alanda geliştirmiş ve ölümsüz eserler meydana getirmiştir. Bu eserlerinin başında Tarih-i Cevdet gelir. Tarih-i Cevdet, Osmanlı Devleti'nin 1774 - 1826 yılları arasında geçen olaylarını anlatır. Ancak Paşa, eserini bu tarihlerle sınırlandırmamıştır. Eserinin başında geniş bir şekilde İslam Tarihi'ne yer verir. Bunun yanı sıra bir olayı anlatmadan önce o konuyla ilgili geniş bir malumat verdikten sonra anlatmak istediği olaya geçer. Ahmet Cevdet Paşa'nın en önemli özelliğinden birisi de olaylara, kişilere ve kurumlara eleştirel bir gözle bakabilmesidir. Tezimizde, Ahmet Cevdet Paşa tarafından kaleme alınan Tarih-i Cevdet (Cevdet Tarihi) adlı eserin içerisinde geçen Napolyon ve Mısır konularının incelemesi yapılmıştır. Bu eserin iki önemli konusu olan Napolyon ve Mısır Meselesi tezin içeriğini oluşturmaktadır. Napolyon Bonapart'ın Mısır'a gelmeden önceki durumu, Mısır'daki ve Mısır'dan çıktıktan sonraki faaliyetleri ve Napolyon gittikten sonra Mısır'ın iç durumu hakkında bilgi verilmiştir. Bu bağlamda Napolyon'un Mısır'ı istila etmesinin Osmanlı Devleti'ne olan etkileri anlatılmıştır. Ayrıca Mısır'ın istila edilmesiyle Fransa, İngiltere ve Rusya gibi devletlerin Osmanlı Devleti ile olan münasebetlerini nasıl etkilediğinden söz edilmiştir. Mehmet Ali Paşa'nın Mısır'a gelişi ve faaliyetleri üzerinde de durulmuştur. O'nun Mısır'da düzeni kurarken mücadele ettiği Vehhabiler ve Kölemenlerden de söz edilmiştir. Ahmet Cevdet Pasha was the greatest historian in the Ottoman State. He developed himself in different areas and also published immortal works. The most important work of Ahmet Cevdet Pasha is Tarih-i Cevdet. Tarih-i Cevdet is about the events in Ottoman States between the years 1774 - 1826. Hardly, Pasha didn?t limited his work with only these years. He gave extensive knowledge about the Islamic History at the beginning of his work. In addition to this, before he reported an event, firstly he had given extreme knowledge about the issue and then he proceeded to the subject he wanted to describe. One of his most important speciality was that he could critize the events, people and institutions. Based on having lived in the last period of Ottoman State, he became a highly important person for our knowledge. In our thesis, we examined Napoleon and Egypt subjects in Tarih-i Cevdet which was written by Ahmet Cevdet Pasha. Napoleon and Egypt, which were the subjects of his work, are two important questions of the contents in this thesis. Napoleon's situation before coming to Egypt, Napoleon in Egypt, and Egypt, after going after exiting activities and provided information about the internal state of Egypt. Napoleon's invasion of Egypt in this study is that the Ottoman Empire and France, Britain and Russia discussed the effects of states. In addition, the arrival of Mehmet Ali Pasha in Egypt, and activities were also discussed. We also mentioned about the battles that he had with Mamluks and Wahhabians during his attemps to set up a new layout in Egypt. 177

Yüksek Lisans Tezi Yök Merkezi No:311825, Bu çalışmada Ahmed Cevdet Paşa'nın maarif nazırlığı ve eğitim-öğretim alanlarındaki faaliyetleri incelenmeye çalışılmıştır.Çağımızda artık eğitim-öğretimin önemi anlaşılmıştır. Her ülke kendi kültür ve medeniyetine göre eğitim faaliyetlerini şekillendirmektedir. Bizde ülkemizin ihtiyaçlarına göre eğitim faaliyetlerimizi sürekli düzenlemeliyiz. Bu düzenlemeyi yaparken geçmişteki deneyimlerimizi ve bilgi birikimlerimizi dikkate almak doğru olacaktır. Bu yüzden tarihimizdeki eğitimcilerimizi ve onların faaliyetlerini bilmek gerekmektedir.Bu amaçla 19. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin eğitim kurumlarının durumu ortaya konulmuştur. Cevdet Paşa'nın yaşadığı bu dönemde eğitim kurumlarındaki meseleleri çözmek için yaptığı çalışmalar incelenmiştir.Çalışmamızda birinci bölüm Osmanlı'da 19. yüzyılda eğitimin durumu, ikinci bölüm Cevdet Paşa'nın hayatını, üçüncü bölüm eserlerini, dördüncü bölüm eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu çalışmanın eğitimcilerimize ve eğitimimize yön veren idarecilerimize faydalı olacağı düşünülmektedir., In this study, Ahmed Cevdet Pasha?s ministry of education and his educational activities are examined.The importance of education is now realized in our age. Every country has formed the educational activities according to their own cultures. We also have to impove our educational activities according to our country?s needs continuously.It will be right to take into account of our past experiences and knowledge while doing so. Therefore, it?s required to know the trainers and their activities in our history. For that purpose, Ottoman state?s status of educational institutions was put forth in the nineteenth century. Cevdet Pasha?s studies about solving the problems in educational institutions during his period were examined.Our study consists of two parts. The first part is about the status of education in ottoman in the 19th century and the second part includes the Cevdet Pasha?s educational activities. This study is considered to be helpful to our trainers and the administrators who guide education.

XIX. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nun batılılaşma çabaları içinde olduğu bir zaman dilimidir. Bu tezin öznesi olan Ahmed Cevdet Paşa; idareci, kanuncu ve eğitimci olarak bu süreçte temel bir rol oynamıştır. Ancak ona asıl şöhretini kazandıran yönü kuşkusuz ki tarihçiliğidir. Otuz yılda kaleme almış olduğu 12 ciltlik Osmanlı Tarihi, halen konu aldığı dönemin (1774 ? 1826) baş referansları arasındadır.Bu çalışma, Cevdet Paşa'nın bu ünlü eserinde Avrupa Tarihi'ne ayrılmış kısımları bir araya getirmektedir. İlk bölümde XIX. Yüzyıl'daki Osmanlı İmparatorluğu ile Paşa'nın hayatı, kariyeri ve tarihçiliği ele alınmaktadır. İkinci bölüm, Tarih-i Cevdet'teki Antikçağ'dan XVIII. Yüzyıl'ın sonuna uzanan Avrupa Tarihi anlatısını içermektedir. Üçüncü ve son bölüm ise, doğrudan doğruya eserdeki Avrupa ilgisinin asıl sebebini oluşturan Fransız İhtilâli'ne ayrılmıştır XIX. Century is the era which Ottoman Empire was in attempts of westernization. Ahmed Cevdet Pasha, the subject of this discourse, had played a main role in this process, as an administrator, a jurist and an educationist. But certainly he is most famous with his historian front. The Ottoman history he wrote in thirty years, is still one of the principal references of the time he approached (1774 ? 1826).This discourse collects the parts that are devoted to European history from his renowned opus. The first part includes the view of Ottoman Empire during the XIX. Century, Pasha?s life, career and histography. The second part contains the European history narration of Tarih-i Cevdet, from antiquity to the end of XVIII. Century. The third and the last part is directly dedicated to French Revolution, which constitutes the central interest to European history of this opus. 153

Cevdet Paşa, Osmanlı Devleti'nin en uzun yüzyılı olarak adlandırılan 19. yüzyıla damgasını vurmuş şahsiyetlerden birisidir. Cevdet Paşa, tarihçi, hukukçu, eğitimci ve sosyolog olarak bilinmektedir. Tarih ve devlet anlayışında ise Cevdet Paşa'nın ünlü İslam düşünürü İbn Haldun'dan etkilendiği görülmektedir. Tarihi neden sonuç ilişkileri içinde inceleyen Cevdet Paşa' ya göre geçmişte yapılan hataları tekrarlamamak açısından tarih ilmi büyük önem taşımaktadır. Tanzimat dönemi kanunlarının pek çoğunun da Cevdet Paşa'nın eseri olduğu görülmektedir. Cevdet Paşa'nın topluma ve devlete ilişkin görüşlerinin pek çoğunun da İbn Haldun kaynaklı olduğu vurgulanmaktadır. Cevdet Paşa'nın devlet teorisi bir devletin gençlik, olgunluk ve ihtiyarlık dönemlerinden sonra çökeceğine ilişkindir. Ancak İbn Haldun'un görüşünden farklı olarak bu teori yüzyılların ard arda sıralanması olarak görülmelidir. Cevdet Paşa'nın İbn Haldun'un bu döngülere ilişkin teorisinin, devletin mutlak şekilde çökeceğine ilişkin kısmını işlemekten kaçındığı saptanmaktadır. Çünkü Cevdet Paşa'nın en büyük ideali sürekliliği olan bir devlet olgusudur. Osmanlı Devleti'nin çöküş dönemi tarihini yazan Cevdet Paşa, Osmanlı Devleti'nin kurtulacağına ilişkin umutlar taşımaktadır. Ancak Tanzimat devrinin başarısızlıklarını gördükçe bu umutlarının azaldığını söylemek mümkündür. Cevdet Pasha is one of the important personalities of the Otoman Empire in the 19.th century. Which is known as the longest term of the Empire. He is known a historian, a jurist, an educationalist and sosyologist. It is observed that he was impressed by Ibn Haldun -the Islam thinker. The impression is significant especially in his mentality about history and about the state. His mentality about history has a determinist asset. According to him, history has a great importance as a science to prevent not to same mistakes in the future. Most of Laws put in force in the period of the Ottoman Reformation are his works. The impression of the Ibn Haldun' s theory is observed in his mentality of community and mentality the state. His theory of state is composed of 3 parts, youthfulness, maturity and collapse. He put the centuries in order and that was the diversity of his theory. He was also obstained from using Ibn Haldun's theory of cycles in the destruction of the state. Because his biggest ideal is the fact of state which must have continuity. Cevdet Pasha, who had written the last period of the Empire had hopes that the Empire would overcame that period of destruction. But when had seen the unsuccessfulness of the period of the Ottoman Reformation his hopes became less. 112

ÖZET AHMET CEVDET PAŞA VE İSLAM MODERNİZMİ Yavuz, M. Sait Master, Tarih Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Stanford J. Shaw Eylül 2002 Osmanlı imparatorluğunda politik ve sosyal alanlarda İslami modernizasyon yapma fikri Tanzimat bürokrasisinin batıcı reformlarına bir tepki olarak doğmuştur. Bu, 1839 reformlarına ani bir tepki değil, aksine 1856 Islahat fermanı ile başlayan, ve sonra ilk anayasanın ilanı ile doruk noktasına ulaşan tedrici bir gelişmeydi. Bu çalışmanın amacı donemin ileri gelen İslam alimlerinden ve aynı zamanda devlet adamlarından olan Ahmet Cevdet Paşanın fikirleri arasında Tanzimat reformlarına İslami karakter aşılamaya yönelik çalışmaların izlerini bulmaktır. Hayatı ve eserleri O 'nun çabaları hakkında en kullanışlı bilgileri sağladığından tartışmayı O'nun çeşitli konular hakkındaki fikirleri etrafında organize ettim. Çalışmamın ilk kısmında sonraki tartışmaları okuyucu açısından daha anlaşılabilir hale getirmek amacıyla Cevdet Paşanın biyografisine yer verdim. İkinci kısmında ise Cevdet Paşanın İslam anlayışı ile İslam modernizmini işledim. Bu kısımda İslamcı düşünürlerin arasındaki yerini belirlemek amacıyla O'nun düşünceleri ile döneminİslamcı entellektüellerinin düşünceleri arasında kıyaslamalar yaptım. Bir sonraki kısmın konusunu ise 1839 Tanzimat reformunun ateşli bir savunucusu olmasına rağmen Cevdet Paşanın nasıl olup ta 1 856 fermanı ve 1876 anayasasına muhalefet ettiği üzerine yaptığım tartışmalar teşkil etmiştir. Bu bölümde aynı zamanda O'nun.Şeriat lehine görüşlerine yer verdim, ve neden Şeriat mahkemeleri dışında başka mahkemelerin kurulmasını ve bu mahkemelerde Fransız kanunlarının uygulanmasını hoş gördüğünü tartıştım. Ve bu yolla ılıman İslamcı düşüncenin Osmanlı İmparatorluğunun yenilenme sürecinde içine düştüğü belirsizliği anlatmaya çalıştım. vı ABSTRACT AHMET CEVDET PAŞA AND ISLAMIC MODERNISM Yavuz, M. Sait M. A., Department of History Supervisor: Prof. Stanford J. Shaw September 2002 The ideas to introduce an Islamic Modernization in the political and social realms of the Ottoman Empire started as a reaction to the westernization attempts of the Tanzimat bureaucrats. It was not a quick response to the 1 839 reforms, but a gradual development of opposition that started as of the 1856 decree, then reached its peak after the promulgation of the first constitution. The main purpose of this study is to find out the seeds of the attempts to give the Tanzimat reforms an Islamic character in Ahmet Cevdet Paşa's thoughts, who was one of the leading Islamic scholars, as well as the statesmen, of the time. Since his life and his works have the most useful clues, which give us the best information about his struggles, I tended to organize my discussions around his ideas on various issues of the time. mIn the first part of my work, I will provide the biography of Cevdet Paşa in order to enable the reader to understand the following discussions. In the second part, Cevdet' s understanding of Islam and 'Islamic Modernism' will be discussed. In this part, I will make comparisons between his ideas and the contemporary Islamic thinkers' works in order to determine his standing among the Islamic intellectuals. The topic of the next section will be `how he opposed the 1856 decree and to the 1876 constitution despite the fact that he had been a fervent advocate of the 1 839 Tanzimat reforms?` In this section, I will also focus on his pro-Shari'a perspective, and discuss how he tolerated the establishment of the courts other than the Shari'a courts and the enforcement of the French codes in these courts. In this way I hope to show all the ambiguities inherent in the moderate Islamic position in a reforming Ottoman Empire. IV 65

Belâgat-i Osmaniye 1882'de Cevdet Paşa tarafından yazılmış bir belagat kitabıdır. Eserin orijinali Osmanlı Türkçe'siyle olup bu şekilde dokuz defa basılmıştır. Fakat dili artık eskimiş olmakla anlaşılması biraz zorlaşmıştır. Halbuki bu eser hem edebiyat alanında önemli bir kaynaktır, hem de Türkçe belagat eserleri arasında en önde gelenidir, hem de bunlar içinde belâgati tam kadro veren ilk eserdir Eserin girişinde belagat ilminin gelişimi, mukaddimesinde çoğu mantıktan alınma genel belagat terimlerinin tanıtımı, meani bölümünde sözün hâlin gerektirdiğine uygun söylenmesi, beyan bölümünde meramı anlatmanın muhtelif yollan, bedi' bölümünde sözü süsleme şekilleri anlatılmaktadır. Bedi'e tarih düşürmeyle ilgili bir fasıl eklenmiştir. Bizim çalışmamız Belâgat-i Osmaniye'nin terim ve kavramlarını tesbit etmeye yönelik bir çalışmadır. Edebiyat bilimi terminoloji hazinesine katkı sağlamak maksadıyla yaptığımız bu çalışmanın içinde XIX. asırda Osmanlı'nın yenileşme gayretleri, Mekteb-i Hukuk ve Belâgat-i Osmaniye'nin telif ortamı, Cevdet Paşa'nın kısa hayatı, belâgatin kısa tarihçesi, eser hakkında yapılan çalışmaların değerlendirilmesiyle düzen, tertib ve özeti; ondaki terim ve kavramların tesbiti, lâtin alfabesiyle metni, terim ve kavramlardan eserde tanımlan bulunanların alfabetik listesi, dipnotlann hazırlanmasında başvurulan kaynaklar, isimler ve eserler dizini, terimler ve kavramlar dizini yer almaktadır. Bu çalışmanın terim ve kavramlarının tesbiti safhasında iki türlü hareket edilmiştir: Birincisi, eserde tanımlan verilen terimleri, böyle bir başlığa sahip olup olmadıklanna bakılmaksızın, başlıklamak suretiyle eserdeki sırası içinde ortaya koyup bunlan anlaşılır hâle getirmek; ikincisi, eserde geçmekle beraber tam bir tanımı verilmeyen terim ve kavranılan başka kaynaklardan faydalanarak dipnota indirmek suretiyle aydınlatmaktır. Bu ikinci yaptığımızın eserin anlaşılmasına önemli bir katkı sağlayacağını umuyoruz. Dizinler bu çalışmadan faydalanmayı kolaylaştıracaktır. Çalışmamızın edebiyat âlemine faydalı olmasını dilerim. Belâgat-i Osmaniye was written as a rhetory book in 1882 by Ahmed Cevdet Paşa. It was originally written in Ottoman Turkish, and this book was published many times by than. But its language was out of date in this days. For this reason its language is incomprehensible. However this work is equally important for the literature science. This book is one of then most important rhetoric books among the others. It was telled in the work's entry is that rhetoric sience process, in the inroduction is that was given then the logic there are general rhetoric terms, in the meani'es chapter is state of need appropriateness how was said, in the beyaris chapter to express to the intention various styles, in the bedPs chapter to consist of word's embellish ways. A section was added that the ebced was expressed. Our work is study to determine devoted to that terms and concepts in the work that is takes part in it. With the aim that if I made to in the study takes part Ottoman's position at the nineteenth century, to become modern's efforts, Cevdet Paşa's services, the Law Faculty and lessons were taught at the it, Belâgat-i Osmaniye's atmosphere of compilation, brief biography of Cevdet Paşa, short histori'es of rhetoric sience, specially it was evaluated about of Belâgat-i Osmaniye of that it was made the studies, the work's order and arrangement, it was determined in the work of terms and concepts, they were given state alphabetical order lists, the work's nouns and works indexes, terms and concepts of indexes. It was acted two various in stage of that it was determined. Then of these of initial definition was given terms in the work, it didn't loked to so that title was had with a cap was given order of into work put forward and to bring to stage of that it was understoodable; its of second, it wasnt given defination terms and concepts with to pass in the work with to benefit from the other sources I demonstrated into footnotes and I clarified these. I think this second that I made to that the work was understood that it was a great of contribution The study of that I was made will supply what was it been terms and concepts into the Belâgat-i Osmaniye and what was these substitute that it was understood them. 467

79

I. Elfâzın Atf ve Rabtı: Eserin bu bölümü bağlaçların anlatımıyla başlamaktadır. Kelimeleri veya cümleleri birbirine bağlama ve bunun için kullanılan bağlaçlar. Aralarında toplayıcı yön (cihet-i cami'â) bulunan terimlerin bir hükümde birleştirilmesi veya hükümlerin bir kavrama isnadı, bağlaç gruplarını meydana getirmesidir.(s.101-121) Ahmed Cevdet Paşa bu konuyu `harf-ı atf olarak bilinen `ve` bağlacıyla ele almaktadır. Kelime ve cümlelerin birbirlerine nasıl bağlandıklarını kendine ait olan örneklerle açıkladıktan sonra, `atfu'l kıssa ale'l kıssa` olarak adlandırılan bir kaç kelamdan oluşan bir fıkrayı diğer bir fıkraya bağlama konusuna örnek olarak `Kısas-ı Enbiyâ` daki Kur'an'ın icaz, üslup ve belagatına işaret eden sözlerine yer vermektedir: `Filvaki Kur'an-ı Kerim ne kelam-ı manzumdur ve ne de kelam-ı mensurdur; iki kısmın haricinde bir kelam-ı latiftir ve serapa fasih ve beliğdir. Ve cümle ayât-ı kerime belagatça bir derecede olmayıp bazısının bazısına nisbetle belagatça derecesi daha a'ladır; fakat cümlesi mu'cizdir, yani mislini vücuda getirmekten insan acizdir.`. İcaz ve İtnâb: Kasdolunan manayı, bilinen ibarelerden az olan bir ibare ile eda eylemek icaz; daha çok aynı zamanda uzun ibarelerle eda eylemek de itnabdır. Ayrıca kasdolunan mananın ne çok ve ne de az olmamak üzere lafızlarla denk biçimde anlatılmasına `müsavat` denir. Lafız veya ibarenin kasdolunan manayı edada yetersiz kalması ise `ihlal` adını alır. A. Cevdet Paşa, icazı `icaz-ı kasr` ve `icaz-ı hazf' bölümlerine ayırdıktan sonra `Kısasta hayat vardır.` ayrtinden yola çıkarak konuya şu örneği vermektedir: `İnsanın ne vakit katil olursa katlolunacağını bilmesi, katle cesaret etmemesine badi olur. Bu cihetle pek çok kimseler katilden kurtulur ve katilin katli onların mucib-i hayatı olur.` (s.118)IB - İKİNCİ BAB: Bu bab kasdolunan manayı değişik yollarla ifade beyanında olup, bir mukaddime ile beş fasıldan meydana gelmiştir. 1. Mukaddime: A.Cevdet Paşa bu bölümde `hakikat` kavramını tarif ettikten sonra; müşterek, menkûl, mürtecel kinaye, mecaz, mecaz-i aklî, isti'are, mecaz-ı mürsel ve teşbîh gibi kavramları tarif ederek `Ulema-yı beyâniyye bunda müttefiklerdir ki, mecaz ve kinaye hakikatten ve isti'are teşbihten eblağdır (s.125) hükmünü vermek suretiyle mukaddimeyi bağlamaktadır, (s.123-125) 2- Mecaz-ı Akif: Bir fiilin, hakkı olan mülabisine (fail) değil de başka bir mülabisine (meful, sebep, zaman ve mekan) a isnad edilmesidir. Mesela mütedeyyin bir kimse: ` Bahar mevsimi otları bitirdi.` dediğinde mecez-ı akli olur. Çünkü onun nezdinde gerçekte otları bitiren Allah (c.c) dır. Fakat bu sözü bir ateist söylemiş olsa mecaz olmayıp gerçek olur. Çünkü ona göre bitkileri Allah değil, tabiattaki tesadüfler yeşertmektedir. 3. Mecaz-ı Mürsel: (mecaz-ı lügavî de denir) Kelimenin hakiki manasını kasd etmeğe engel bir karine bulunması halinde, hakiki manası ile mecazi manası arasında `benzerlik` alakasından başka bir alakanın mevcut olması demektir. Müşabehetin dışında Osmanlı Türkçesinde meşhur olan alakalar şunlardır: `illiyyet`, `mazhariyyet`, `hulül`, `sebebiyyet`, `cüz'iyyef, `umumiyyet`, `mutlakiyyet`, `kevniyyet` ve `evveliyyet` dir. a. İlliyyet: Hakikat manasının mecaz manasına alet olmasıdır. Kelimeleri söylemeye alet olması dolayısıyla lügate (dil) denilmesi gibi. b. Mazhariyyet: Hakiki mananın mecazi manaya mahali-i zuhur olmasıdır. Kuvvet ve kudret elden zuhur etmesi dolayısıyla `El elden üstündür.` Atasözünde olduğu gibi kudrete `el` denmesi gibi. c. Hulul: Hakikat ve mecaz manalarından birinin ötekine mahal olmasıdır. `Mangalı yak.` denilip içindeki kömürün kasd edilmesi gibi. Ve `Bu ateşi öteki odaya götür.` denilir. Yani zikr-i hal irade-i mahall tarikiyle `içinde ateş olan mangal` kasd edilir.d. Sebebiyyet: Hakiki ve mecazi mânâlardan birinin diğerine sebep olmasıdır. `Bereket yağıyor.` Cümlesinde sebep olan bereketin zikr edilip müsebbep olan yağmurun kasd edilmesi gibi. e. Cüz'iyyet: Hakikat ve mecaz manalarından birinin diğerinin cüz'ü olmasıdır. `Tırnağımı kestim.` Denilerek bütün tırnakların kasd edilmesi gibi. f. Umumiyyet: Hakikat ve mecaz mânâlarından birinin diğerinden daha umumi olmasıdır. Umuma delalet eden `hayvan` kelimesiyle hususu gösteren `at` in kasd edilmesi gibi. g. Kevniyyet: Bir şeye eski halinin ismini vermektir. `Yetimlere mallarını veriniz ki sinn-i rüşde baliğ oldular.` Denilerek, `Yetim olan yiğitlere itam sandıklarında mahfuz olan mallarını veriniz.` Anlamı kasd edilir. ı. Evveliyyet: Bir şeyi sonra alacağı isimle zikr etmektir. `Kömürü yak!` yerine `Ateşi yak!` denilmesi gibi. Bu alakalar bazen müşabehetle bir araya gelir. O zaman lafız bir cihetiyle mecaz-ı mürsel ve diğer cihetiyle de isti'are olur. (s. 128-1 32) 4.Teşbih: Bir veya bir kaç vasıfta fazla ihtisas ve bağlantısı bulunan bir şeye başka bir şeyin o vasıftaki ortaklık ve benzerliğini ortaya koymaktır. Bu iki şey, benzetmenin iki tarafıdır ki, biri müşebbeh (benzeyen) diğeri de müşebbehün-bih (kendisine benzetilen) dir. İkisinin ortak oldukları duruma vech-i şebeh (benzetme yönü) denir. Bu durumda teşbihin dört hükmü vardır: a. Müşebbeh (benzeyen) b. Müşebbehün bih (kendisine benzetilen) c. Vech-i şebeh (benzeme ve benzetme yönü) d. Edat-ı teşbih (benzetme edatı) Türk dilinde benzetme vasıtası, `gibi` edatıdır, bazen benzetme makamında `sanki` ve `güya` gibi lafızlar da kullanılır.Aynı zamanda tarafeyn (müşebbehün bih) ile benzetme edatının ibarede yer almaları veyahut düşmeleri; vech-i şebehteki ortaklık ölçüleri, vech-i şebehin bir veya birkaç yönden olması gibi edebi ifade şekilleri de vardır: `teşbih-i cem`, `teşbih-i mufassal`, `teşbih-i mücmel (teşbih-i mucez)`, `teşbih-i beliğ (teşbih-i müekked)`, `teşbih-i maklub`, `teşbih-i melfuf, `teşbih-i mefruk` gibi. Cevdet Paşa, teşbih konularını izah ederken manzum örneklerin yanı sıra mensur örnekler de vermiştir. Örneğin iki askeri fırkanın çatışması sırasında toz duman içinde inip kalkan kılıçlarını, gece karanlığında ard arda akan yıldızlara benzetir: `Yerden kalkup da başlarımızın üzerinde tekasüf eden toz içinde kılıçlarımızın parlayışı, geceleyin ard arda birbiri üzerine düşen yıldızların görünüşü gibi idi.` Yine müfredi mürekkebe teşbih konusunda verdiği şu örnek: `Rüzgar ile aşağı yukarı temayül eden kırmızı şakayık (dağ lalesi) zebercedden yapılmış kargılar üzerine açılmış yakuttan bayraklara benzer.` (s. 132-146) 5. İsti'are: Bir şeyi gerçek anlamı dışında, çeşitli yönlerden benzediği başka bir şeyin adıyla anmaktır. Cevdet Paşa, istiareyi şu şekilde açıklamaktadır: `Müşabehet alakasıyla ve karine-i mania dolayısıyla, mânâ-yı mevzuun-lehin gayride müstamel olan lafızdır.` Eserde, `isti'are` konusuna giren, `müfred`, `mürekkeb`, musarrah (açık)`, `mekni (kapalı)`, `asli` ve `tebe'i`, `mutlak`, `mücerred`, `müreşşeh`, `tahyil`, `temsil`, `mübtezel`, `garib` gibi isti'are çeşitleri izah edilmektedir. (s.146-153) 6.Kinaye: Lügatde tasrihin zıddıdır. Yani bir fikri kapalı söylemektir. Ilm-i beyanda ise `Hem hakikat hem de mecaz manası anlaşılabilen lafızdır.` O lafza `mekniyyün-bih` delalet ettiği manaya da `mekniyyün- anh`denir. Kinayenin, `ta'riz`, `telvih`, `remz`, `ima` ve `işaret` gibi kısımları açıklanarak bu bölüme son verilir, (s.153-155) Ahmed Cevdet Paşa, beyan ilminde ağırlığı `teşbih` konularına vermiştir. İsti'are hakkında 4 beyitlik örnek verirken, `kinaye` ile ilgili olarak da iki ayrı mısra ve tek bir beyti örnek göstermiştir. Halbuki `teşbih` hususunda örnek olarak 32 beyit sunmuştur. 831. ÜÇÜNCÜ BAB: Edebî sanatlar hakkındadır.Edebî sanatlar, fesahat ve belagat şartlarını taşıyan bir sözün zinet ve güzelliği demek olarak başta iki kısma ayrılır: a- Mânâya ait olan güzellikler, b- Lafza ait olan güzellikler. Edebî sanatlara dahil bazı ele alındığı bir fasıl ile `tarih düşürme sanatı` ve diğer bir faslın babın sonuna ilave edilmesiyle belagatın bu üçüncü babı 4 fasıldan meydana gelmiştir. 1. Birinci fasıl: Mânâya ait güzellikler izah edilmiştir. Burada, `tıbak`, `müra'at-i nazir`, `müşakele`, `aks`, `rücu`, `cem`, `tefrik`, `leff ü neşr`, `mezheb-i kelam`, `hüsn-i ta'lil`, `mübalağa`, `tecahül-i arif, `idmac`, `tevcih` gibi sanatlar işlenmiştir. 2. İkinci fasıl: Bu fasılda lafzi güzellikler ele alınmıştır, `cinas`, `muvazene`, `seci`, `teşdid` gibi sanatlar açıklanmaktadır. 3. Üçüncü fasıl: Bu fasılda açıklanan hususlar şunlardır: `elgaz`, `ta'miye`, `telmih`, `mülemma`, `iktibas`, `tazmin` 4. Dördüncü fasıl: Tarih düşürme sanatına dairdir. Tarih, Arap harfleriyle yazılmış olmak kaydıyla, bir olayın oluş yılını ebced hesabıyla gösteren şiirdir. Bu yolda yapılan sanata da `tarih düşürmek` denir. Tarihler genellikle `kıt'a` nazım biçimiyle yazılır. Bir beyit, mısra, kısa ölçülü bir söz ya da tek bir kelime ile de tarih düşürülebilir. Arap alfabesinin, her birinin ayrı ayrı olmak üzere 1'den 1000'e kadar sayı değerleri vardır. Buna `ebced hesabı` denir. Eskilerde mevcut olmayan `tarih sanatı` daha sonra bir olaya tarih olmak üzere bir kelime veya bir ibare bulmak, edipler arasında adet halini almıştır. Bir yerin fethi, bir zaferin kazanılması, padişahların tahta çıkmaları, ünlü bir kişinin ölümü, ibadethane ve benzeri sanat eserlerinin açılması konularında edipler genelde ebced hesabıyla tarih düşürmüşlerdir. Mesela Hicri 803 senesinde Timur'un Sivas'ı tahrib ettiğine `harab` kelimesi; Hicri 858 senesinde Fatih'in İstanbul'u fethettiğine `beldetün tayyibetün` ibaresi; Fatih'in Hicri 878'de Uzun Hasan'a galebesine `Ve yensurekellahu nasren aziza` ayeti tarih olmuştur.Ahmed Cevdet Paşa'ya göre başlarda mensur olarak tarih aranıp bulunurken, Hicri 850 senesinde Fatih Sultan Mehmed tarafından inşa edilen bir camiye, o devrin meşhur alimi Kaside-i Nuniye sahibi Hızır Bey'in: Cami'un zide umru men ammereh (Bir camii ki, onu inşa edenin ömrü uzun ola.) Mısraı ile tarih düşürmesi, daha sonra gelen şairler arasında manzum tarih bulma hevesini başlatmıştır, (s.158) Mesela İstanbul'un fetih tarihi ile ilgili olarak söylenen şu mısrada olduğu gibi. Ehl-i din İstanbul'u aldı cidal ü cengile Hicri 1000 tarihinden sonra manzum tarih düşürme sanatı haylice gelişmiştir. Adanalı Süruri bu yolda üstad-ı kül olmuş. Asrında Sümbülzade Vehbi gibi şiirde ondan daha mahir ve Hace Münib Efendi gibi edib ve mütebahhir daha nice zevat varken, tarih düşürme san'atında hiç kimse ona akran olamamıştır. Süruri'nin de çok beğendiği; Senin sinnin Süruri geldi kırka mısraı incelendiğinde Hicri 1205'te Süruri'nin 40 yaşına vasıl olduğu ebced hesabıyla çıkar. Yine Hicri 1213 senesinde kahveden tövbe ettiğine dair söylediği mısraı dahi bu kabildendir, (s. 157-203) Kahveden kıldı Süruri tevbe IV ¦ HATİME: Ahmet Cevdet Paşa, eserin son bölümünde; sözün başta ortada ve sonda nasıl olması gerektiği hususunda şöyle der: ` Üç makamda; yani ibtida, tahallus ve intiha'da sözün fesahatına pek ziyade dikkat ve itina olunmalıdır.` (s.203) 141

ÖZET Ahmet Cevdet Paşa Osmanlı devletinde bir çok karışıklığın ve değişikliğin hüküm sürdüğü bir dönemde yaşamıştır. Devlet yapısında batılılaşma şeklinde tezahür eden bir yenileşme, dönüşüm vardır. Bu yenileşmenin lokomotifi devlet olmakla birlikte toplum yapısını da ciddi manada etkilemiş, bir çok alanda ikilemin yaşanmasına sebep olmuştur. Cevdet Paşa böyle karmaşık şartlara sahip bir dönemde Bilim adamı ve Yönetici olarak devlete ve topluma önemli hizmetler vermiştir. Ahmet Cevdet Paşa medrese kökenli olup iyi bir medrese eğitimi almıştır. Daha sonra mülkiye sınıfına intisap etmiş, çok değişik üst düzey görevlerde kamu yöneticisi olarak çalışmıştır. Tanzimat sonrası Osmanlı Devletinin yeniden yapılanmasında önemli görevler almış Tanzimatın `Kanun yapıcısı` unvanını kazanmıştır. Vilayet Nizamnamesi, Arazi Kanunnamesi, Mecelle gibi çalışmalar onun gayretiyle vücuda getirilmiştir. Cevdet Paşa müesseseleşmeye ve müesseselerin tanzimine büyük önem vermiştir. Defalarca Adliye Nizamlığında bulunmuş Adalet mekanizmasına, mahkemelere işleyiş ve sistem olarak çok katkılarda bulunmuştur. Özellikle Nizamiye mahkemelerinin tesisinde akıllıca hareket ederek muvaffak olmuştur. Mecelle Ahmet Cevdet Paşa'nın vücuda getirdiği bir eserdir denilse mübalağa sayılmaz. Maarif hayatına katkıları ve kazandırdıkları ayrı bir inceleme konusudur. Bir çok okulun açılmasını ve maarif teşkilatının ıslahını temin etmiştir. Darul mualliminin ilk müdürlüğünü yaparak o dönemin modern eğitim müesseseleri için öğretmenlerin yetiştirilmesine katkıda bulunmuştur. Ahmet Cevdet Paşanın en bariz vasıflarından birisi de düşünce adamı ve müellif olmasıdır. Encümeni Daniş üyeliğinde bulunduğu dönem zarfında kültür hayatımıza çok önemli eserler kazandırmıştır. Cevdet Paşa otoriter, diktacı bir devlet yapışım reddetmekle birlikte Hilafet ve Saltanatı tasvip eder. Hatta bir kudsiyet atfeder. Devletin temel yapısının bozulmadan teenni ile ıslah edilmesine taraftardır. Osmanlı devletinin kendini yenileyerek eski gücüne ulaşabilmesi için iki unsur üzerinde durur; Kanunu kadime riayet ve çağın gereklerini yerine getirmek. Düşüncelerinde İslamın tesiri bütün kuvveti ile hissedilebilmektedir.Halktaki ve devlet adamlarındaki yozlaşmanın İslam ahlakının yaygınlaştırılması ve islam düşüncesinin taassubtan uzak bir şekilde işletilmesi, canlandırılması ile mümkün olacağına inanır. Medeni milletlerdeki gelişmelerin bünyemize adapte edilerek alınması gerektiğini ifade eder. Eserlerinde, özellikle Tezakiri Cevdet ve maruzatta devlet adamlarının ve kamu yöneticilerinin faydalanabileceği bir çok tespit ve tavsiyeleri vardır. Cevdet Paşanın bu tespit ve tavsiyeleri derin tarih bilgisi ile devlet tecrübesine dayanmaktadır. Dış politika ve dünya siyaseti ile ilgili düşünceleri çok isabetli ve Hariciyecilerimizin istifade edebileceği niteliktedir. Ahmet Cevdet Paşa İslam ahlakı ile derin kültürünü ve tecrübesini devlet adamlığına taşıyabilmiş, son devrin nadir devlet büyüklerinden birisidir. Vefatıyla ailesine pek miras bırakamamıştır. Ancak Türk kültür hayatına zengin bir hazine bırakmıştır. Ahmet Cevdet Paşa hayatı, uygulamaları ve eserlerinde birçok araştırmaya konu olabilecek özelliktedir. SUMMARY In the time of Cevdet Paşa lived there was a great conflict and improvements in the Ottoman Empire. The improvements was done by the goverment but it also effected the life of the people and caused alot of confusion between the people in his time. Ahmet Cevdet Paşa had worked as a scientist and a maneger in these conditions. He educated at a moslem school and had a good education. Later he finished the school for civil servants. He has teken important duties. He had important duties during the reforms done by ottoman Empire. That's why people called him as `lawgiver`. Cevdet Paşa gave great importance to the reforms of Ottoman Empire. He spent great encouragement to form new schools. He worked in a lot of new universities as a director. 109

216

248

ÖZET XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti için bunalımlı bir dönemdir. Çünkü içeride siyasî, askerî, ekonomik, sosyal, idarî birçok meseleyi çözmek zorundadır. Diğer taraftan dışarıdan gelen Şark Meselesi, Emperyalizm, Pan- îslâvizm ve Fransız ihtilâlinden soma gelişen milliyetçilik, hürriyetçilik, liberalizm hareketleri Osmanlı devletini etkilemektedir. Bu sebeple Osmanlı devlet adamları Devlet* in varlığını ve toprak bütünlüğünü korumak için ıslâhat hareketlerine girişmişlerdir. Tanzimat da bu arayışların sonucudur denilebilir. 1823 yılında Lofça'da doğan Ahmed Cevdet, Prat Savaşından (1711) sonra Lofça'ya yerleşen bir Türk ailesindendir. tik ve orta öğrenimini kendi kasabasmda yaparak, medrese tahsili için 1839 'da İstanbul'a gelmiştir. Zeki ve çalışkandır. İstanbul'da medrese tahsili yaparken devrin meşhur hocalarından ders almış ve kendisini çok yönlü yetiştirmiştir. Medreseden mezun olduktan soma Mustafa Reşid Paşa ile tanışması önemlidir. Bundan soma ilmî, ve idarî alanda hızla yükselmiştir. Tanzimat'tan soma öğretmen yetiştirmek gayesi ile açılan Darülmuallim'in ilk müdürü olarak dikkat çeken Ahmed Cevdet Efendi, bu okulun ilk nizamnamesini hazırlamıştır. Başta Encümen-i Daniş olmak üzere kurulan birçok kuruluşun üyeliğini yapmıştır. Bu arada vak'anüvisliğe atanarak Osmanlı tarihinin 1774-1826 yılları arasındaki dönemi kaleme almıştır. Bu tarih yazımında, yeni metotlar kullanarak modern tarih yazüıcıhğımnda öncüleri arasında yer almıştır. Cevdet Paşa, tarihle ilgili önemli eserler de yazmıştır. 1866 yılında ilmiye sınıfından idarî alana geçen Ahmed Cevdet, `Paşa` üvanı almıştır. Bu dönemden soma üç defa Maarif, beş defa Adliye nâzın olan Cevdet Paşa, Evkaf ve Ticaret nazırlıklarında da bulunmuştur. Adli alandaki önemli hizmeti ise, kabul ettirilmek istenen Fransız medeni kanunları yerine `Mecelle` kanunlarını hazırlatıp uygulamaya koymasıdır. Bilgi ve tecrübeyi birleştiren Cevdet Paşa'mn Osmanlı Devleti'nin çöküşüne dair önemli tesbitleri vardır: Osmanlı devletinin çöküşünün siyasî, ekonomik, askerî, idarî, ahlâM sebeplerini anlatan Cevdet Paşa'mn çöküşte müesseselerin bozulmasına dikkat çekmesi önemlidir.Devlet-i Âliyye'nin çöküşten kurtulması için ileri sürdüğü görüşleri de şöyle özetlenebilir: a. Önce yenileşmeye inanan bir kadro oluşmasını istemekte, böylece zihni alt-yapıyı oluşturarak inançlı bir kadronun gerekliliğine dikkat çekmekte- dir. b. îşin enline verilerek her işin `liyâkat` sistemine göre uzmanına verilmesini istemektedir. c. İhtiyaç duyulan insan tipinin yetiştirilmesi için ilmiye teşkilâtında ve eğitimde zamanın şartlarına göre düzenlemeler yapılmasını gerekli görmektedir. ç. Devletin kurumlarında (idarî, askerî, malî) `asrın icabma göre` ıslâhat yapılmasına işaret etmekte; mîlli bir hukuk sistemi ile adaletin sağlanmasını gerekli görmektedir. d. Dış politikada ise, çok yönlü bir politika anlayışı ile `Halifelik` makamının daha fonksiyonel hale getirilmesini ve müslümanlar arasında dayanışmanın gerekliliğine işaret etmektedir. Bunları yapabilmek için de devletin ilim, irade, kudret sahibi olması gerektiğini belirtmektedir. ıı ABSTRACT In the nineteenth century Ottoman Empire had been in crisis. Many problems had to be solve inside such as economical, military, social, political and administrative and also effects the orient problem, imperialism, panislavism and liberalism movements, liberty, nationalism which has been improved after French revolution. For that reason Ottoman Government men started to reform movements for protected the land universality and to be in the future. The political reforms made in the Ottoman State in these movements result. Ahmed Cevdet Pasha was born in Lofca. His birthday's date is in 1823. His family moved in Lofca after Prat War in 1711. After he had completed the primary and secondary schools in his town, he attended to medresseh in Istanbul. He was an intelligent and hardworking student. While studying at medresseh he had also taken some subjects from the famous teachers in those period of time and advanced by himself on the a lot of parts. After graduated medresseh he met with Mustafa Reşid Pasha. It was very important lucky for him. Later he improved his knowledge about the science and administrative. He was the first director of the university of Orphans in Istanbul. After political reforms he prepared the first regulations of this school's. He had been as a council membership in the some conventions. Meanwhile appointed and assigned to writing history. Between 1774 and 1826 years the History of Ottoman was written by him. First of all the modern methods on writing history was used and some important books on the history were written by Cevdet Pasha. His carrier had been changed from science class into administrative class in 1866 and given in PASHA title. mAfter this period he had been as a minister three times in the Ministry of Education, five times in the Ministry of Justice and once in the Minister of Commerce. The most important his duty has been on the justice. Because civil code was used and improved instead of French Civil law by him. He has a lot of ideas on the Ottoman Empire why was ruined. Political, economical, military, administrative and ethical reasons of the ruined of the Ottoman Empire was explained by him, too. He noticed to depraved the some foundations in the Ottoman Empire. His summary ideas on the Ottoman Government how to be saved from ruined are the following. a. First of all he thinks that need a lot of innovator people, in this way wants to found of substructure. b. He wants to educated people to study in the Ministry of education and also must be new arrangements in the education system. c. The another emphasised pointed is the revolution at the a

200

120

177

233

113

212

96