Search

Türkiye’nin Birinci Dünya Savaşı sonrası başlayan işgallere ve barış için dayatılan Sevres Anlaşması’na karşı verdiği bağımsızlık mücadelesini yürüten kadro, bunun anti-emperyalist bir hareket olduğu hususunu Kurtuluş Savaşı sırasında sıklıkla vurgulamıştır. Türk düşüncesinde ilk olarak 1930’lu yıllarda Kadro dergisi Kurtuluş Savaşı’nın niteliğine ilişkin tezleri gündeme getirmiştir. Savaşın niteliğine ilişkin tartışmaların yeniden konu edinilmesi ise 1960’lı yıllarda olmuştur. Söz konusu yıllarda dünyada ve Türkiye’de sol düşüncenin yükselişe geçmesinin de etkisiyle emperyalizm meselesi incelemelere konu olmuştur. Özellikle 1960’ların ilk yarısında Yön dergisi çevresinde yer alan Kemalist çizgideki düşünürler Kurtuluş Savaşı’nın Batılı emperyalist güçlere karşı verilmiş bir mücadele olduğunu savunurken, solun içinden Kemal Tahir ve İdris Küçükömer gibi isimler ise bu görüşe karşı çıkmışlardır. Bu çalışmada, öncelikle emperyalizme ilişkin tarihsel perspektifte kavramsal bir açıklama yapılmaya çalışılmıştır. Ardından Kurtuluş Savaşı yıllarından başlayarak savaşın anti-emperyalist niteliğine ilişkin öne sürülen tezler ve itirazların, özellikle bu tartışmayı 1960’lı yıllarda ele alan Niyazi Berkes, Doğan Avcıoğlu, Kemal Tahir ve İdris Küçükömer gibi düşünürlerin görüşleri üzerinden bir incelemesinin yapılması amaçlanmıştır.

Türkiye'nin son iki yüzyıllık tarihi Batılılaşmanın tarihidir. Osmanlı İmparatorluğu'nun Batı karşısında gerilemesinin önüne geçmek amacıyla `Devlet nasıl kurtulur?` sorusunun bir cevabı olarak düşünülen Batılılaşma, zaman içinde devleti bütünüyle değiştiren bir süreç halini almıştır. Geleneksel bir imparatorluktan modern bir bürokratik devlet yapısına ve laik hukuk sistemine doğru geçişi sağlayan bu süreç, çağdaş Türk düşüncesinin de ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Batılılaşma sürecinin dönüm noktası kabul edilen Tanzimat Fermanı'ndan Türkiye Cumhuriyet'ine kadar uzanan süreçte Türk düşüncesinin temel sorunsalı ise, yine Batılılaşmanın kendisi olmuştur.Cumhuriyet döneminin iki farklı çizgideki düşünürü, Niyazi Berkes ile Cemil Meriç'in de birer Türk aydını olarak başlıca gündemleri Batılılaşma olmuştur. Berkes ve Meriç, Türkiye'nin Batılılaşma sürecine Osmanlı İmparatorluğu'ndan Cumhuriyet'e uzanan bir dönem içinde eğilmişler ve ideolojik duruşlarına göre yorumlamışlardır. Berkes, toplumbilimiyle uğraşan bir akademisyen olarak Batılılaşma sürecini, ağırlık noktasını Osmanlı dönemine vermek kaydıyla, bir süreklilik ilişkisi içerisinde toplumsal, kültürel ve ekonomik yönleriyle irdelemiştir. Fransız filolojisinden gelen ve eleştiri üzerine yoğunlaşan Cemil Meriç ise, Batılılaşma sürecini tarihsel planda incelemese de, gerek Osmanlı gerekse Cumhuriyet dönemi Batılılaşma hareketini özellikle kültürel yönüyle ele almış ve eleştirmiştir. Diğer yandan, bu iki Türk aydınının düşüncelerindeki özgünlük, onlara hem Türk düşüncesinde hem de ait oldukları düşünsel çevrelerde farklı bir konum sağlamıştır.Kemalist çizgideki Niyazi Berkes'in de, muhafazakâr çizgideki Cemil Meriç'in de çalışmaları Türkiye'nin Batılılaşma sürecinin incelenmesinde önemli bir yer tutar. İki düşünür aynı zamanda, düşünsel eğilimlerine göre içindeki bulundukları çevreleri ciddi bir biçimde etkilemişlerdir. Bu doğrultuda, Berkes ve Meriç'in Batılılaşma sürecine ilişkin yaklaşımlarının değerlendirilmesi ve karşılaştırılması, hem bu sürecin anlaşılmasını hem de Türk düşüncesinde Batılılaşma konusunun Kemalist ve muhafazakâr çevrelerde nasıl tartışıldığını, hangi yönlerinin öne çıkarılıp hangi yönlerinin eleştirildiğini görmeyi sağlamak bakımından önemlidir. The history of the last two centuries of Turkey is the history of Westernization of the country. Westernization emerged as a precaution against the decline of Ottoman Empire against the West, and eventually became the cause of the complete transformation process of the state. This process, which paved the way for a transition from a traditional empire to a modern bureaucratic state structure and secular legal system, has also led to the emergence of modern Turkish thought. On the other hand, from the Tanzimat Edict, which is a milestone in the Westernization process, to the foundation of the Republic of Turkey, Westernization itself was the main problematic of the Turkish thought.Niyazi Berkes and Cemil Meriç, who are thinkers from two different lines of thinking of the Republic Period, both dealt mainly with Westernization. Berkes and Meriç studied the Westernization process of Turkey within a period from the Ottoman Empire to the Republic and interpreted according to their own ideological stances. Berkes as a sociologist, studied the Westernization process from sociological, cultural and economic aspects which were continuously developing, focusing more on the Ottoman Era. Cemil Meriç, who had a background in French filology and had a critical thinking, studied and criticized the Westernization movement in both Ottoman and Republic periods from a cultural aspect, however he did not have a historical point of view. On the other hand, the original thinking of these two Turkish intellectuals gave them a special position in both Turkish thought and in their own intellectual circles.Both studies of Niyazi Berkes who has a Kemalist point of view, and Cemil Meriç who has a conservative point of view, are important while we study the Westernization process of Turkey. These thinkers significantly affected their own intellectual circles. Thus, evaluating and comparing the approaches of Berkes and Meriç to the Westernization process provides not only understanding this process, but also examining how Kemalist and conservative circles in Turkish thought discuss and from which aspects they criticize or which points they emphasize about Westernization. 545

The five novels in “Aynanın İçindekiler” written by Attila İlhan take place among the important texts in the Turkish thought. Novel, as a literary way, since it appeared in the Western societies it has been one of the leading ways to explain the individiual, the society and the relations between them. Novel, entering durnig Tanzimat into Turkish litareture, has also been one of the main sources in the Turkish thought. So the prominent names of the Turkish thought are also novelists. In this study, both the events and the thoughts related tothe near past of Turkey told in “Aynanın İçindekiler”, and Attila İlhan’s arguments about them are evaluated in the light of the writer’s other studies on social and political issues, and the views of other intellectuels in the Turkishthought. Thus it is aimed at displaying a picture of İlhan’s world of thought., Attila İlhan’ın 1908-1960 arası dönemin olaylarını anlatmak üzere yazdığı “Aynanın İçindekiler” dizisindeki beş roman, aynı zamanda Türk düşünce hayatının da önemli metinleri arasında yer alır. Bir edebî tür olarak Batı toplumlarında ortaya çıktığından beri roman, toplumu, bireyi ve bunlar arasındaki ilişkileri anlatmak için başlıca yollardan biri olmuştur. Türk edebiyat hayatına Tanzimat ile birlikte giren bu tür, Türk düşünce hayatının da temel kaynaklarından biridir. Hatta Türk düşününde roman, çoğu zaman akademik metinlerin önüne geçerek toplumun, yakın dönem tarihi olayların daha geniş bir açıdan ele alındığı bir mecra haline gelmiştir. Bu bakımdan Türk düşünce tarihinin önde gelen isimleri aynı zamanda romancılar olması şaşırtıcı değildir. Bu çalışmada hem “Aynanın İçindekiler” dizisinde anlatılan Türkiye’nin yakın geçmişine dair olaylar ve düşünceler hem de Attila İlhan’ın bunları ele alışı, yazarın toplumsal ve siyasi meselelere bakışı ile bu konularda değerlendirmeler yapan diğer düşünürlerin görüşleri ışığında irdelenmektedir. Böylelikle İlhan’ın düşün dünyasının genel bir tablosunun ortaya konması amaçlanmaktadır.

Türkiye Tanzimat Fermanı ile Batılı düşünce akımlarının etkisine girmiş ve bunun ilk yansımaları edebiyatta olmuştur. Özellikle de Türk romanı, Cumhuriyet'in kurulmasından sonra da uzun bir süre Türkiye'de siyasi ve toplumsal meselelerini tartışmanın yeri olmuştur. Ahmet Hamdi Tanpınar da Türk siyasi düşünce hayatında romanlarıyla önemli bir yer edinmiştir. Türkiye'nin 1839'dan beri geçirdiği Batılılaşma süreci üzerine düşünmüş, bu süreci bir medeniyet değiştirme meselesi olarak görmüştür. Medeniyet değiştirmesinin toplumda ve bireyde yarattığı ikilikleri, bunalımları romanlarında işlemiştir. Hayatı boyunca II. Abdülhamit saltanatından, 27 Mayıs 1960 darbesine kadar Türkiye'nin siyasi tarihindeki birçok olaya tanıklık eden Ahmet Hamdi, Türk düşünce hayatında kültürel muhafazakârlığın öncülerinden Yahya Kemal'in öğrencisidir. Tanpınar, onun fikirlerinden, tarih ve kültür anlayışından, Bergson felsefesine olan yakınlığından etkilenmiştir.Tanpınar, eserlerinde kullandığı dil, Batılılaşma meselesine yaşadığı dönemin resmi ideolojisinden farklı yaklaşımı ve Osmanlı geçmişine yaptığı vurgularla hocası Yahya Kemal'in izinde bir muhafazakâr düşünce adamı olarak kabul görmüştür. Hayatta olduğu süre içinde eserleri, biraz da bu algı nedeniyle, fazla ilgi görmemiştir. Fakat ölümünden sonra, özellikle Türkiye'nin değişen düşünce iklimiyle, Ahmet Hamdi Tanpınar ismi yeniden gündeme gelmiş, eserleri tekrar basılmaya başlanmıştır. 1970'lerden 2000'li yıllara uzanan süreçte Türk siyasi düşünce hayatında Batılılaşma, modernleşme, muhafazakârlık gibi tartışmalarda Ahmet Hamdi bir başvuru kaynağı olmuş, adeta yeniden keşfedilmiştir. Bu tartışmaların neticesinde Tanpınar'la ilgili muhafazakârlık algısı da sorgulanmaya başlanmıştır. Ahmet Hamdi Tanpınar, Türk siyasi düşünce hayatında hem Doğu, hem de Batı medeniyetine dair zengin bilgi birikimine sahip, ülkenin sorunlarına faklı bir gözle bakabilmeyi başarabilmiş nadir isimlerden biridir. Bu sebeple Türkiye'nin Tanzimat'tan itibaren yaşadığı toplumsal, siyasi ve kültürel meseleleri anlamak bakımından Ahmet Hamdi Tanpınar'ı tanımak, onun eserlerini okumak önemlidir. After the Imperial Edict of Reorganization (1839), Turkey was influenced by Western movements of thought and first reflections of this can be observed in Turkish literature. The Turkish novel, particularly, was the ground for discussions about the political and social problems of Turkey, for a long time including the late Ottoman and the early Republican era.With his novels, Ahmet Hamdi Tanpınar had a significant place in the Turkish political thinking. Considering the Westernization process of Turkey which took place since 1839, he perceived it as a matter of civilization shifting. In his novels, he looked into the dilemmas and depressions of the society and the individual, which were caused by civilization shifting.Ahmet Hamdi, who had witnessed various events in Turkish political history during his life from the rule of II. Abdülhamit until coup d'etat in 27th May 1960, was the student of Yahya Kemal, who was one of the pioneers of cultural conservatism in the Turkish thinking. Tanpınar has been affected by his ideas, his comprehension of history and culture, and his closeness to Bergson's philosophy.Due to the language he employed in his writings, his approach to the Westernization which was different from that of official ideology, and his remarks about the Ottoman past, Tanpınar was perceived as a thinker who was a follower of Yahya Kemal. Partly because of this perception, his writings did not draw much attention during his lifetime. However, after his death, especially due to the change of the climate of the thinking in Turkey, his name was recalled, his writings were printed again.From 1970s to 2000s, Ahmet Hamdi has been explored anew and became a source of reference in the discussions on Westernization, modernization, conservatism in Turkish political thinking. As a result of this, the perception that he had a conservatist stance has been questioned.Ahmet Hamdi Tanpınar, who had extensive knowledge on both Eastern and Western civilizations and who could achieve to look into the problems of the country from a different point of view,is one of the exceptional figures in Turkish political thinking. Therefore, his ideas and writings should be examined for a better understanding of the political and cultural problems that Turkey faced since the Imperial Edict of Reorganization. 189