Search

In beken zijn stromingminnende soorten in de droge periode 2018-2020 sterk afgenomen. In een aantal beken voeren waterschappen extra water aan om stroming te behouden en zo beekvissen te beschermen. Voor een meer structurele oplossing moeten beekdalen natuurlijker worden ingericht en grondwaterstromen hersteld.

Houtpakketten worden regelmatig ingezet als kleinschalige beekherstelmaatregel. Om de effectiviteit hiervan in beeld te krijgen is in twaalf beken de macrofauna van trajecten met en zonder hout vergeleken. In drie Brabantse beken is daarnaast onderzocht wat het effect is van het type houtpakket dat wordt toegepast: stammen, stobben of vlechtwerken. Het onderzoek liet zien dat hout een meerwaarde kan hebben voor de macrofauna, maar alleen als in de beek tevens de randvoorwaarden die de dieren stellen op orde zijn, zoals voldoende stroming en beschaduwing.

De drie Brabantse waterschappen hebben met adviesbureau ATKB een analyse uitgevoerd naar de effecten van de afgelopen droge jaren op de visstand. Zowel de soortenrijkdom als het aantal vissen in de Brabantse beken blijken af te nemen. De visbeoordelingen voor de Europese Kaderrichtlijn Water dalen daardoor ook. Nadere analyses moeten inzicht geven in exacte oorzaken voor de achteruitgang, geconstateerde verschillen tussen waterschappen en de effecten van uitgevoerde maatregelen.

Beken worden steeds vaker extensief gemaaid, waarbij de vegetatie tijdelijk één- of tweezijdig wordt gespaard. In drie Noord-Brabantse beken is de toegevoegde waarde van deze maaivormen voor de vegetatie en macrofauna onderzocht in een maai-experiment. Niet maaien zorgde wel voor meer vegetatie, maar leidde in slechts één beek tot veranderingen in de bedekking van plantensoorten. De macrofauna profiteerde in alle beken het meest van één jaar stroombaanmaaien. Het verschil in effect tussen één en twee jaar sparen leek samen te hangen met verslechterde milieuomstandigheden in de gespaarde vegetatiezoom in het tweede jaar.

In 2018 werd Nederland geconfronteerd met een droogte van een omvang die zich al decennia niet meer had voorgedaan. Hierdoor vielen in de loop van de zomer steeds meer beken droog. Een dramatisch gezicht, maar ook een kans om te leren wat de impact is van zo’n catastrofe. Daarom hebben waterschappen en provincies samen extra metingen uitgevoerd. Dit leverde belangrijke inzichten in de kwetsbaarheid van beken en aanknopingspunten om deze minder gevoelig te maken voor toekomstige droogteperioden. De opnieuw problematische situatie in 2019 onderstreepte nog eens dat deze kennis hard nodig is.

Beekfauna kan profiteren van het aanbrengen van grindbedden in beken. Eén van de weinige beken in Nederland waarin grind is aangebracht is de Tongelreep in Noord-Brabant. Dit artikel beschrijft de ervaringen met deze maatregel, waarbij is gekeken naar de stabiliteit van de grindbedden en de aanwezigheid van macrofauna. De grindbedden bleken zich niet te verplaatsen, maar varieerden wel in grootte door tijdelijke sedimentbedekking. Het aantal op het ingebrachte grind aanwezige kenmerkende taxa was opvallend hoog. Het stimuleren van het ontstaan van grindbedden verdient daarom meer aandacht bij het ontwerp van beekherstelmaatregelen.

De kwabaal (Lota lota) was vroeger een vrij algemene vissoort die je in verschillende watertypes kon terugvinden. Door habitatdegradatie en watervervuiling verdween deze mysterieuze roofvis uit de meeste beken en rivieren. Enkele relictpopulaties konden zich in Nederland instandhouden in diepere meren en ongerepte riviertjes.

Waarom gaan we de KRW-doelen mogelijk niet halen? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet eerst bekend zijn hoe de ecologische toestand afhangt van stuurvariabelen als inrichting, beheer en waterkwaliteit. In dit artikel wordt met een data-analyse aangetoond hoe deze relatie tussen ecologische toestand (gereflecteerd door de macrofaunatoestand) en stuurvariabelen in elkaar steekt voor de beken in het beheergebied van waterschap De Dommel. Hieruit blijkt dat de stroomsnelheid en de variatie hierin binnen het beekprofiel van grote invloed zijn op de ecologische toestand. Ook beheer en onderhoud en lokaal de waterkwaliteit zijn belangrijke stuurfactoren voor de macrofaunasamenstelling.

Zware metalen (en dan met name cadmium) en ammonium blijken een sterke relatie te vertonen met een vijftal macrofaunasoorten in beken. Boven bepaalde drempelwaarden verdwijnen gewenste beeksoorten en blijven soorten over die indicatief zijn voor een slechte waterkwaliteit. De gevonden drempelwaarden zijn niet altijd in overeenstemming met KRW-normen, maar sluiten wel beter aan op de lokale situatie en doelen. Nog niet alle beken voldoen aan deze drempelwaarden. Zo is de aanvoer van cadmiumrijk water vanuit België een aandachtspunt dat vraagt om afstemming en maatregelen. Terugdringing van de ammoniumconcentraties vraagt om het continueren van (Kallisto-)maatregelen in de waterketen en RWZI’s.

Om meer inzicht te krijgen in de haalbaarheid van de KRW-doelen voor 2027, is de ecologische toestand van de beken in het beheergebied van waterschap De Dommel geanalyseerd op trends. Voor 22 procent van de meetlocaties is over de periode 2003-2015 sprake van een significante verbetering. Deze verbetering komt vooral door meer kenmerkende en positieve macrofaunasoorten. Dit geeft aan dat maatregelen als beekherstel en verbetering van de waterkwaliteit bijdragen aan het behalen van de KRW-doelen. Op steeds meer plekken komen de doelen daarmee langzaam in zicht. Er zijn echter nog veel aanvullende maatregelen nodig.

Schaduw remt de groei van waterplanten in beken en kan zo helpen de onderhoudsfrequentie omlaag te brengen. Gekwantificeerde gegevens over de hoeveelheid schaduw die hiervoor nodig is ontbreken. Daarom is in trajecten van de Hooge Raam en de Keersop de vegetatiebedekking vastgesteld bij een verschillende hoeveelheid beschaduwing. De vegetatiebedekking in de watergang bleek af te leiden van de mate van geslotenheid van het bladerdak boven de beek. Verder bleek dichte jonge aanplant van wilg en els al binnen circa 5 jaar in staat de vegetatieontwikkeling te minimaliseren.

De aanwezigheid van zoetwaterpissebedden, vlokreeften, weidebeekjuffers en bosbeekjuffers vertelt iets over de kwaliteit van het water in beken. Zo blijkt dat zoetwaterpissebedden goed bestand zijn tegen ammonium en cadmium, maar de andere soorten zijn slechts aanwezig bij lage concentraties hiervan. Dat betekent dat het van belang is die concentraties in de waterlopen van waterschap De Dommel te verlagen om de waterkwaliteitsdoelstellingen van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) voor 2027 te kunnen halen.

Monitoringsdata van Brabantse beken laat zien dat bomen belangrijk zijn voor het halen van ecologische doelen. Echter, voor maximale effectiviteit met betrekking tot vegetatieontwikkeling en koeling van het beekwater voldoet alleen de zwaarste beschaduwingsklasse (>70%) en moet gestreefd worden naar lange beschaduwde trajecten. Macrofauna profiteert vooral via de door bomen gegenereerde substraatdifferentiatie. Het toepassen van beschaduwing brengt voor de waterschappen wel grote uitdagingen met zich mee. Verder blijkt uit de data-analyse dat jaarrond voldoende stroming een vereiste is voor de ecologische doelrealisatie in de trajecten.

Beken en oeverlanden hebben zowel ecologische, landschappelijke en recreatieve functies. Vaak zijn kleinschalige maatregelen voldoende om deze functies te optimaliseren. Overleg tussen belanghebbende partijen vormt daarbij een sleutelfactor.

Dankzij Waterschap De Dommel is in 2009 een bijzondere ecologische verbindingszone gerealiseerd langs de Strijper Aa met spectaculair resultaat voor amfibieën. Zo blijkt uit de resultaten van 5 jaar monitoring.

Om te onderzoeken of het venherstel succesvol is geweest wordt de komende jaren een monitoring uitgevoerd. Het gaat dan om o.a. onderzoek naar de waterkwaliteit, hydrologie en hydrobiologie als overige aquatische organismen. In dit monitoringsplan staat benoemd hoe vaak, waar, wanneer en op welke manier onderzoek uitgevoerd wordt in het Tongbersven-west.