Search

Doktora Tezi, Siyasî ve kültürel açıdan tarih boyunca önemli bir yere sahip olan Nîşâbûr, Ortaçağ Türk tarihinin önemli iki büyük gücünü oluşturan Selçuklular ve Gazneliler arasında çok çetin geçen hâkimiyet mücadelesine sahne olmuş ve kilit bir rol üstlenmiştir. Selçukluların kesin zaferleri ile sonuçlanan Serahs ve Dandanakan Savaşı'ndan sonra, Büyük Selçuklu Devleti'nin temellerinin atıldığı şehir ve ilk başşehir unvanına sahip olmuştur. Tuğrul Bey tarafından devletin teşkilatlandırıldığı ve devlet kurumlarının oluşturulduğu Nîşâbûr'da, 437/1045-46 yılında ilk Selçuklu medresesinin inşa edildiği ve yine aynı yıllarda Tuğrul Bey adına paraların basıldığı görülmektedir. Nîşâbûr, Alp Arslan döneminde önemini korumuş ve ilk Nizâmiye medresesinin temelleri Alp Arslan'ın emri ile Nîşâbûr'da atılmıştır. Alp Arslan'ın vefatından sonra devlet adamlarının tavsiyesi üzerine Melikşah'ın Nîşâbûr'da tahta çıkması, şehrin öneminin göstergesidir. Berkyaruk döneminde de önemini koruyan Nîşâbûr, Sultan Sencer'in gerek Horasan melikliği gerekse sultanlığı döneminde kullandığı merkezlerden biri olmasının yanında, Sencer'in Katavan Savaşı'ndaki yenilgisinden sonra, Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılış sürecine acı bir şekilde şahitlik etmiştir. Selçuklular döneminde eğitim devlet himayesine alınmış ve güçlü bir şekilde desteklenmiştir. Nîşâbûr'da kurulan ilk Nizâmiye medresesine bakıldığında, Selçukluların eğitimde yeni bir misyon ve vizyon oluşturduğu, eğitimin amaç ve kazanımlarının belirlendiği görülmektedir. Bu bağlamda; eğitim kurumlarının yapı ve işleyişi teşkilatlandırılmış, eğitim ve öğretim programları revize edilerek yeni bir eğitim görüşü ortaya çıkarılmıştır. Bu kapsamda da, eğitim kurumlarının mimarî yapılarında düzenlemeye gidilmiş, eğitim ve öğretimin araç ve elemanları çeşitlendirilmiş, âlimlerin ve öğrencilerin ilmî faaliyetleri geliştirebilmeleri için geniş maddî imkânlar seferber edilmiştir. Bu yeni eğitim görüş ve felsefesinin ilk olarak Nîşâbûr'da uygulanması, Nîşâbûr'un Türk-İslâm eğitim tarihi içerisindeki yerini ve önemini arttıran hususiyetlerdendir. Çok eski ve güçlü bir eğitim geleneğine sahip olan Nîşâbûr'da, Nizâmiye medresesinden önce var olan medreseler, yeni kurulan Nizâmiye medresesine hem model olmuş hem de ilmî yönden kaynak teşkil etmiştir. Nîşâbûr'daki medreselerde eğitim görmüş ve ilim dünyasında ismini duyurmuş pek çok âlimin varlığı da bu görüşü destekler niteliktedir. Ayrıca, medreseler haricinde eğitim faaliyetlerinin yürütüldüğü pek çok hankâh, mescid ve kütüphanenin varlığı Nîşâbûr'un bir ilim, kültür ve eğitim şehri olduğunu göstermektedir., Nishapur, which has an important place throughout history from the political and cultural perspectives, has played a key role in the struggle for sovereignty between the Seljuks and Ghaznavids which constitute the two important powers in the Turkish History of the Middle Ages. After the Battle of Serahs and Dandanakan, which resulted in the final victories of the Seljuks, it became the first Capital of Seljuks and the city that they laid their foundations. It is evident that the first Seljuk madrasah was built in 437/1045-46 and the money was printed in the name of Tughril Beg in Nishapur, where the state was organized, and the state institutions were established by Tughril Beg. Nishapur maintained its importance during the period of Alp Arslan and the foundations of the first Nizamiyya madrasah were laid in Nishapur with the order of Alp Arslan. After Alp Arslan's death, the fact that Melikshah came to the throne in Nishapur upon the advice of statesmen is an indication of the importance of the city. Nishapur, which kept its importance during the Berkyaruk period, was a painful witness to the collapse of the Great Seljuk State after Sencer's defeat at the Battle of the Katavan, as well as being one of the centers used by Sultan Sencer in both Khorasan and Sultanate periods. During the Seljuk period, education was taken under the protection of the state and was intensely supported by the state. Considering the first Nizamiyya madrasa established in Nishapur, it is realized that the Seljuks formed a new mission and vision in education and that the aims and achievements of education were determined. In this context, the structure and function of the educational institutions were organized, and the education and training programs were revised, and a new educational vision was created. Additionally, the architectural structures of educational institutions have been organized, the tools and elements of education and training have been diversified, and the wide material means have been mobilized for the scholars and students to develop scientific search. The application of this new educational vision and philosophy in Nishapur is one of the features that increased the place and importance of Nishapur in the history of Turkish-Islamic education. In the Nishapur, which had a very old and strong education tradition, the madrasas that existed before the Nizamiyya madrasah had been both a model and a scientific source for the newly established Nizamiyya madrasah. The existence of many scholars who were educated in the madrasas in Nishapur and made their name known in the scientific community also support this view. In addition, the presence of many dervish convents, masjids and libraries in which educational activities were carried out, other than madrasahs, indicate that Nishapur was a science, culture and education city.

Abū 'Uṯmān al-Ḥīrī was one of the major spiritual masters of Nīšābūr, and of Ḫurāsān in general during the 3th/9th century due to the deep transformation he brought about to the spirituality of this region. In fact, in the early works of the period he appears as the representative of several movements: more particularly the malāma, the futuwwa and the zuhd which he was able to synthesize into a recognizable modes of spirituality by directing his disciples to collective forms of spirituality. Moreover, he brought about a rapproachment with the Sufis of Bagdad, without any self-interest, due to the many exchanges he initiated which led to a mutual penetration of several movements and to a doctrinal synthesis of the Baghdadī and Ḫurāsānī traditions. Hence, the Sufism of Bagdad appears in Nīšābūr. Thus, even though the Ṭabaqāt al-ṣūfiyya of Sulamī puts Ǧunayd in a central position within the history of Sufism, it actually presents al-Ḥīrī as his alter ego, although in a less conspicuous manner since he is the representative of a mode of sainthood less obvious than Ğunayd's., Abū 'Uṯmān al-Ḥīrī est l'un des maîtres spirituels majeurs de Nīšābūr, et plus largement du Ḫurāsān, pour le iiie/ixe siècle, à cause de la profonde mutation qu'il fait subir à la spiritualité de cette région. Il s'inscrit comme le représentant de plusieurs courants : plus particulièrement la Malāma, la futuwwa et le zuhd qu'il est capable de synthétiser et de concilier, orientant ses disciples vers des formes collectives de spiritualité. Aussi, il se rapproche des soufis bagdadiens, non par calcul, mais parce que les multiples échanges ont conduit à une interpénétration des divers mouvements et à une unification des doctrines. Le soufisme bagdadien peut dès lors faire son apparition à Nīšābūr. Ainsi, si les Ṭabaqāt al-ṣūfiyya de Sulamī placent Ǧunayd dans une position centrale dans l'histoire du soufisme, elles présentent al-Ḥīrī comme son alter ego, mais de manière moins ostensible, car il est le représentant d'une sainteté moins visible.

Nişabur, ticaret yolları üzerinde Sasani hükümdarlarından I. Şapur tarafından kurulmuş Horasan'ın önemli dört şehrinden birisidir. Nişabur ayrıca iklimi ve kurulduğu coğrafya bakımından da insanların rağbet gösterdiği, siyasi ve ticari işlevini çok hareketli bir şekilde sürdüren ve bu yüzden değişik devletler ve yerel sülaleler tarafından da belli zamanlarda yönetilen bir şehirdi. Nişabur'un Müslüman topluluklarla tanışması Hz. Osman zamanında gerçekleşmiş ve o zamandan itibaren de İslam şehirlerinden birisi olarak varlığını sürdürmüştür. Hakim Neysaburi'nin ifadesiyle yüksek bir yere kurulan şehir bulut şehir anlamında Ebrşehir diye de anıla gelmiştir. Nişabur, Kuhunduz, Şehristan ve Rabad'dan oluşan ve çevresi surlarla çevrili, elliden fazla dışarıya açılan kapısı, önemli çarşıları, meydanları, mahalle ve köyleriyle geniş bir alana sahip, çevresi sur ve hendeklerle çevrili bir şehirdir. Şehrin çevresindeki dağlardan gelen yer altı su kanalları ile su ihtiyacı giderilmiştir. Kanallar sayesinde çevresindeki bağlar ve bahçeler de münbit bir keyfiyet kazanarak bu şehri cazip hale getirmiştir. Tahirilerin şehre sahiplenmesiyle şehrin güneye Rabad'a doğru kayıp şehrin merkezinin yavaş yavaş buraya doğru geliştiğini görmekteyiz. Şehrin cazibesinin Samanoğulları devletinin burayı başkent yapmasıyla daha da arttığını görüyoruz. Daha sonra Gaznelilerin hâkim oldukları şehir bu dönemde cazibesini biraz yitirse de Selçuklular döneminde daha çok rağbet görülen ve önemli ticaret adamı ve sanatkârların ilim ve fikir insanlarının burayı yurt edinmesiyle gelişiminin zirvesini görüyoruz. Selçuklular döneminde bu şehirde imar ve iskânlar devam etmiş ne var ki Moğol istilası ile eski şehir tahrip edilerek tamamen Şadyah'a kaymıştır. Selçukluların hâkim olduğu XI. ve XII. yüzyıllar şehrin siyasi, sosyal, iktisadi ve kültürel olarak zirve yaptığı dönem olduğundan tezimizin konusu olarak seçilmiştir. Elde edilen birincil ve diğer kaynaklarla bu dönemin fiziki, iktisadi, sosyal ve kültürel gelişimi aydınlatılmaya çalışılmıştır., Nishapur, is one of the four important cities of Khorasan, which founded by the Sassanid rulers I. Shapur on trade routes. Nishapur is also popular with people in geograpic place and climate and political and commercial function, and also managed in different times by a local families and different countries. Nishapur met muslim communities in Hz. Osman times and since that time, was considered as one of the Islamic cities. Hakim Neysaburi called Ebrsehir which means founded city in a high place, cloud city. Nishapur consist of Kuhunduz, Shahristan and Rabad. It founded in a big area surrounded by walls with more than fifty out of the gate and ditches with important markets and villages. The city?s water demand has been corrected from the surrounding mountains with underground water channels. Through the Channels orchards and vineyards became very fertile and that makes the city attractive. When Tahiries get the city, it expanded to the south to Rabad and there became center of the city in time. Attractiveness of the city increased when became the capital of Samanogulları state. After that Ghaznavids commanded in the time of Ghaznavids attractiveness of the city decreased. In the Seljuks period, became most popular when important business men and craftsmen settled there. Housing and reconstruction continued in this city during the Seljuks period however, with the Mongol invasion destroyed the old city and the center of the city shifted to Şadyah. The city dominated by the Seljuks in XI and XII century which is political, social, economic and cultural peak of in the city. Because of this specialty was chosen as the subject of our thesis. With primary and other sources we tried to clarify of this periods physical, economic, social and cultural development.

Türk, İslam ve dünya tarihinde önemli bir yere sahip olan Selçuklular, 10. yüzyılın sonlarından itibaren Doğu İslam dünyası içinde meydana gelen siyasi olaylarda rol oynamaya başlamışlardır. Bu dönemde Sâmânîler, Karahanlılar ve Gazneliler arasındaki siyasi ortamda Selçuklular, çevresindeki bu devletler tarafından kimi zaman destek için başvurulan kimi zaman da tehdit olarak algılanan bir güç olarak karşımıza çıkmışlardır. Selçukluların 1035 yılında Ceyhun nehrini geçerek Horasan bölgesine girmeleri sadece kendi geleceklerini değil bölgenin de siyasi geleceğini derinden etkilemiştir. Selçuklular, Gaznelilerin hâkimiyetindeki topraklara girdikten sonra Gazneli idarecilerle temasa geçmişler ve devlet hizmetine girmek istediklerini bildirmişlerdir. Selçukluları kendileri için tehdit olarak gören Gazneliler ise yaşanan bu beklenmedik gelişmeye karşı önlem alma yoluna gitmişlerdir. Bunu takiben Sultan Mesud, Selçuklular üzerine ordular sevk ederek cevap vermeyi tercih etmiştir. 1035 tarihinden 1040’taki Dandanakan savaşına kadar geçen süreçte Horasan’da Gazneliler ile Selçuklular arasında yaşanan mücadeleler Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Selçukluların 1038 yılındaki Serahs galibiyeti Gaznelilerin bölgedeki askeri gücüne büyük bir darbe vururken Selçukluların da Horasan’ın merkezi olan Nîşâbur şehrini ele geçirmelerine sebep olmuştur. Bu olay Selçukluların devlet sahibi olma düşüncelerini güçlendirmekle kalmamış bu yönde karar almalarına ve hareket etmelerine de olanak sağlamıştır. Bu süreçte Selçuklular, Gaznelilerin Nişabur’daki bir kısım idareci ve ileri gelenleriyle işbirliği yaparak onların da desteklerini sağlamışlardır. Bu çalışmada, Selçukluların Horasan’da devletleşme süreçlerinde önemli bir yer işgal eden Nîşâbur’un Selçuklu Türkmenleri tarafından ele geçirilmesi olayı ve buna karşı Nîşâbur’daki dolayısıyla Horasan’daki Gazneli bürokrasisinin bu olaya tepkisi ele alınacaktır., The Seljuks that had a crucial place in the world, the Turkish and the Islamic histories from the end of the tenth century onwards commenced to take their parts in the political events of the Eastern İslamic World. In this period, in some cases Samanids, Karakhanids and Ghaznavids applied to Seljuks for their supports. In some cases Seljuks was perceived as a threat in the political space between those states. The crossing of the Seljuks over the Oxus River into Khorasan in 1035, affected not only the political future of their own but also the region’s. After the Seljuks came into the lands under the rule of Ghaznavids, they contacted the authorities of Ghaznavids and stated that they wanted to be at the state service. Ghaznavids perceived the Seljuks as a threat for themselves and went on to take precaution against that unexpected development. Afterwards, Sultan Masud preferred to respond by sending armies to the Seljuks. The competition over Khorasan between Seljuks and Ghaznavids in between 1035 and Dandanakan war in 1040 had led to the foundation of the Seljukid state. The Serahs Victory of Seljuks in 1038 inflicted a heavy blow to the military force of the Ghaznavids in the region. Also it led to the capture of Nishabur, where was the center of Khorasan, by the Seljuks. This event strengthened the idea of having a state among the Seljuks and triggered Seljuks to take necessary decisions and to act on that way. In this phase, the Seljuks cooperated with some of the rulers and prominent figures of Ghaznavids in Nishabur and took their support as well. In this study, the capture of Nishabur by Seljukid Turkomans that had an important place in the foundation of the Seljuk state, and the reactions of Ghaznavid bureaucracy in Nishabur and Khorasan will be evaluated.