Search

İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) atomculukla ilişkisini ortaya koymayı hedefleyen bu çalışma, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İmam Mâtürîdî döneminde yaygın kabul gören madde teorileri ve bunlarla ilişkili cisim, cüz, cevher ve araz gibi kavramların anlamları açıklanacaktır. İkinci bölümde İmam Mâtürîdî’nin cisim, cüz, cevher ve araz gibi kavramları atomculuk ekseninde anlayıp anlamadığı tartışılacaktır. Ayrıca bu bölümde İmam Mâtürîdî’nin fizik ve kozmolojiye dair meselelere nasıl bir yöntemle yaklaştığı hakkında bilgi verilecektir. Üçüncü bölümde ise İmam Mâtürîdî sonrasında atomculuğun Mâtürîdiyye kelâmındaki gelişimi ele alınacaktır.

Bir bütün olarak varlığı madde ve etkileşimlerine indirgeyerek açıklayan, evreni kendisi dışındaki aşkın bir varlığın müdahalesine kapatan bir görüş olarak bilinen materyalizm, ortaya çıkış itibariyle felsefenin başlangıcına kadar gerilere götürülse de, tarihsel süreç içerisinde genelde azınlıkta kalan ve tepkiyle karşılanan bir düşünce olmuştur. Ancak bu görüş Avrupa’da XVII. Yüzyıl bilim devrimi ardından gelen aydınlanma ve sekülerleşme hadiseleri sonrasında yeniden taraftar bulmaya başlamış, XX. yüzyılın başlarına gelindiğinde altın çağını yaşayarak dinî, siyasî, ekonomik ve toplumsal tezahürleri de olan bir dünya görüşü haline gelmiştir. Materyalizmin Osmanlı’ya girişi ise XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren askerî ve tıp alanında açılan modern okullar ile Batı’ya eğitim amaçlı gönderilen öğrenciler vasıtasıyla başlamış; XIX. Yüzyılın sonlarında dünyevileşme, Batılılaşma gibi tartışmalara arka plan oluşturduğu halde önemli sayıda Osmanlı aydınını etkisi altına alarak siyasal ve toplumsal sonuçlara neden olmuştur. Diğer taraftan materyalizm Abdüllatif Harpûtî (1842-1916), İzmirli İsmail Hakkı (1868-1946), M. Şemseddin Günaltay (1883-1961) ve Ömer Nasûhi Bilmen (1882-1971) gibi kelâmcıların da dâhil olduğu birçok Osmanlı ulemâsı tarafından tepkiyle karşılanarak eleştirilmiştir. Makalede söz konusu Osmanlı kelâmcılarının materyalizmi ne şekilde eleştirdikleri ve bu eleştirilerinde materyalistik imâlar taşıdığı söylenen klasik dönem kelâmından birleşip ayrıldıkları noktalar tespit edilmeye çalışılacaktır.

Materialism, which reduces the whole of existence as simply matter and its interactions, and respectively ignores the intervention of a divine being into the universe; it is often traced back to a time when philosophy was born. However, when we study the historical process, we find that materialism was a thought that was generally rejected by the majority. With the enlightenment and secularism that came following the Renaissance, Reforms and 17th Century Scientific Revolution in Europe, materialism gained more followers. In the 20th century, in what was known as its golden era, it became a world view by manifesting itself in the religious, social, political and economic spheres of life. Materialism came to the Ottomans following the first half of the 19th century through students who went to the West and newly established military and medical schools. Despite materialism forming the backbone of debates on westernization and secularism (perpetuating worldliness) towards the end of the 19th century, this did not deter many intellectuals from endorsing much of the values that came with materialism, and it led to many repercussions within the political and social realms of the Ottoman world. On the other hand, materialism was not welcomed but rather disapproved of by many Ottoman scholars of kalām(mutakallimūn)such as Abdullatif Harputi (1842-1916), Izmirli İsmail Hakkı (1868-1946), Mehmet Şemsettin Günaltay (1883-1961) and Ömer Nasûhi Bilmen (1882-1971). However, their criticism has caused them to break away from the classical period mutakallimūnin some respect. We attempt to outline the mentioned late period Ottoman mutakallimūn’s critique of materialism and compare their views with the classical mutakallimūn’s seemingly materialistic worldview.

Bu çalışmada ünlü kozmolog Stephen Hawking ile bilim yazarı Leonard Mlodinow’un Büyük Tasarım(The Grand Design) kitabında dile getirdikleri bilimin evreni tüm unsurları ile açıklayabildiği bu nedenle evrenin var oluşunu ve hassas düzenini açıklamak için doğa üstü bir varlığa ihtiyaç duymadığı iddiası değerlendirilecektir. Bu bağlamda ilk olarak evrenin yoktan var oluşunu ve hali hazırdaki durumunu bilimsel açıklamasında temel aldıkları M-Kuramı’nın ne derece bilimsel olduğu incelenecektir. İkinci kısımda Hawking ve Mlodinow’un bilim anlayışının esas aldığı Modele Dayalı Gerçeklik anlayışı değerlendirilecektir. Ayrıca bu bölümde günümüz fiziğinde teori ve deney arasında oluşan açığın meydana getirdiği problemler üzerinde durulacaktır. Makalenin son kısmında ise konunun İslâm dini ekseninde teolojik bir değerlendirmesi yapılacak ve İslâm dini açısından ideal bir din bilim ilişkisinin nasıl olması gerektiği sorusu cevaplandırılmaya çalışılacaktır. Makalenin genel amacı ise evrenin yoktan var oluşunu açıklayabildiği iddia edilen M-Kuram’ının başta test edilebilirlik olmak üzere bilimsellik kriterlerini karşılamadığı, bu nedenle “Fizik Tanrı’yı Gereksiz Kıldı” iddiasının spekülatif bir iddia olmaktan öte bir değeri olmadığını ortaya koymaktır.

In this study, we will consider the claim, defended by world-renowned cosmologist Stephen Hawking and science writer Leonard Mlodinow in their book The Grand Design, that science is able to explain the universe as a whole and that therefore there is no need to appeal to a supernatural being in order to account for the coming into existence of the universe out of nothing and its fine-tuned order. In this regard, we will first analyze the extent to which M-theory is scientific. For M-theory is mainly mentioned by Hawking and Mlodinow as the theory that explains scientifically the generation of the universe out of nothing and why the universe is the way it is. In the second part, the conception of science that Hawking and Mlodinow adopt on the basis of the model dependent realism will be analyzed. Moreover, we will call attention to some problems that are rooted in the increased gap between theory and experiment in contemporary physics. In the last part of the article, we will analyze the subject matter from Islamic viewpoint in a theological manner, and hereby we will attempt to answer the question 'what is an ideal relationship between science and religion in Islamic thought'? The general aim of the article is to demonstrate that M-theory,which is believed to be able to explain the generation of the universe, does not possess the scientific criteria for testability and that the claim that "physics renders God unnecessary" has no value other than being a speculative statement.

This study has three parts. In the first part I am going to make a comparison between belief in the Hereafter in Islam and belief in reincarnation in Indian religions in terms of their respective views of about God and the universe. In the second part, I am going to discuss the group associated with belief in the migration of the soul (tanāsukh) and the reaction they received from Muslim thinkers through Islamic history. In the third part, I am going to deal with the idea of reincarnation as the modern version of the idea of the migration of the soul. In this context, I am going to discuss various claims of groups or organizations defending the idea of reincarnation. Among these claims, one may include the following: reincarnation is scientifically verified, belief in reincarnation solves the problem of evil, and reincarnation is supported by sacred books including the Qur’an. My overall purpose is to show that the religion and thought systems reveal their doctrines of immortality within the integral framework of their ontology, epistemology and universe models. In this regard, I will conclude by noting that the belief in reincarnation is not only compatible with the Islam's belief in hereafter but also Islamic teachings concerning God, the universe, and man.

Üç bölümden oluşan bu çalışmanın birinci bölümünde İslam dini ile Hint kıtası dinleri arasında Tanrı, evren, insan tasavvurları ve ölümsüzlük doktrinleri ekseninde genel bir karşılaştırma yapılacak, böylelikle tenâsüh ve âhiret inancının ait olduğu dinî gelenek içindeki yeri gösterilmeye çalışılacaktır. İkinci bölümde İslam düşünce tarihinde tenâsüh inancıyla ilişkilendirilen gruplar ve bunlara gösterilen tepkiler ortaya koyulacaktır. Üçüncü bölümde ise kadîm tenâsüh inancının günümüzdeki şekli olan reenkarnasyon düşüncesi ele alınacak; bu bağlamda ülkemizde çeşitli dernek ve vakıflar vasıtasıyla faaliyetlerini yürüten ruhçu akımların, reenkarnasyonun bilimsel olarak kanıtlandığı, kötülük problemine çözüm getirdiği ve başta Kur’ân olmak üzere ilâhî dinlerin kutsal kitaplarının da bu inancı desteklediği gibi iddiaları değerlendirilecektir. Makalenin genel amacı ise din ve düşünce sistemlerinin ölümsüzlük doktrinlerini varlık anlayışları, dünya görüşleri ve bilgi nazariyeleriyle bütünleşik bir sistem dâhilinde ortaya koydukları, bu doğrultuda reenkarnasyon inancının da İslam dininin en temelde Tanrı, evren ve insan tasavvuruyla uyuşmadığını ortaya koymaktır.

Evrenin (ʿālem) başlangıcı (mebdeʾ) ve sonuna (meʿād) yönelik tartışmalar erken dönemlerden itibaren kelam ilminin meşgul olduğu konular arasındadır. Kelamcılar geliştirdikleri kavram ve kuramlarla evrenin bir başlangıcı olduğu gibi bir sonunun da olabileceğini ispat etmeye çalıştılar. Geçtiğimiz yüzyılda evrenin kökeni ve gelişimini araştıran bilimsel kozmolojinin ortaya çıkışı evrenin başlangıcı ve sonuna yönelik bilimsel teorilerin gündeme gelmesini sağladı. Bu bağlamda Büyük Patlama Teorisi evrenin bir başlangıcı olduğunu ima ederken, termodinamiğin ikinci yasası ekseninde geliştirilen entropi kuramı ise evrenin bir sonu olduğu görüşünü gündeme getirdi. Bu çalışmada geçmişte kelamcıların evrenin başlangıcı ve sonu meselesini hangi kavram ve kuramlardan hareketle savundukları ortaya koyulacak ve ardından onların görüşlerinin modern kozmoloji açısından değerlendirilmesi yapılacaktır. Kelam ilminin gerek klasik dönemde gerekse günümüzde yaygın olarak paylaşılan tanımlarından birinin “mebdeʾ ve meʿād itibariyle evreni inceleyen bir ilim” olduğu dikkate alındığında çalışmanın kelam ilmine ayırt edici özelliğini veren bu yönünün günümüz açısından nasıl ele alınabileceği konusunda bir fikir vermesi beklenebilir. Kelamcıların geçmişte evrenin başlangıcı ve sonunu felsefî kavram ve kuramlarla tartışmış olmaları, günümüz kelamında da felsefî ve bilimsel kuramların bu türden konularda kullanılmasını meşru kılmaktadır. Bu bağlamda makalenin kelam ilminin güncellenmesine katkı yapması umulmaktadır.

Tanrı’nın varlığı kanıtlama (isbât-ı vâcib) kelâm ilminin diğer tüm meselelerin kendisine dayandığı en başta gelen gayesidir. Kelâmcıların özelliği inşa ettikleri bir bilgi teorisi ekseninde bunu ortaya koymaya çalışmalarıdır. Kelâmda mevcut, ma’dum, kadîm, muhdes, cevher, araz gibi ontolojik kavramların daha genelde bilinenler (malumat) kümesinin unsurları olmasından da anlaşılacağı üzere kelamcılar Tanrı’nın varlığı konusunu bilgiye konu olmak bakımından ele almaktadırlar. Bu durum kelâmcılara göre Allah’ın varlığının bilgisine (marifetgullah) ulaşmanın bir epistemoloji meselesi olduğunu ortaya koyar. Bu makalede Mu’tezile kelamında önemli bir yeri olan Kādî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) Tanrı’nın varlığını benimsediği bilgi teorisi ekseninde nasıl ispat etmeye çalıştığı ortaya konulacaktır. Bu doğrultuda makalede öncelikle Kādî’nin bilgiyi nasıl tanımladığı ve bu tanımında kendisinden önceki kelâmcılardan benzeşip farklılaştığı yerler ele alınacaktır. Ardından Kādî’nin bilgi edinme kaynaklarını “zorunlu” ve “iktisabi” bilgi türleri kapsamında nasıl tasnif ettiği ele alınacaktır. Son olarak Kādî’nin Tanrı’nın varlığını ortaya koyduğu bilgi teorisini ekseninde akli delilere dayalı olarak nasıl ispat etmeye çalıştığı ele alınacaktır.

One of the important aspects of the classical kalām is that the philosophical topics related to physics and cosmology, namely daqīq or laṭīf al-kalām, have an important place in it. The reason for the involvement of the kalām scholars (mutakallimūn) in these kinds of issues is commonly regarded as an effort to defend Islamic beliefs against other religions and thought systems. However, when their studies are examined closely, the complexity of their concepts and theories, as well as the fact that they discussed these matters not only with opposing groups but also among themselves, show that kalām had a much deeper and integrated relationship with science and philosophy in the classical period. Their engagement with philosophical and scientific matters, such body (jism), substance/atom (jawhar), accident (ʿaraḍ), motion, space, time, and causality dates back to the mid-8th century and displays great diversity. Although the mutakallimūn probably were the first ones to deal with physics-related issues in Islamic thought, it cannot be said that they are given the importance they deserve in modern studies pertaining to the history of science and philosophy in Islamic thought. The fact that, in kalām works, physics-related questions were generally discussed along with theological matters has caused the scholarship of mutakallimūn to be regarded as an adjunct of apologetic discipline and has thereby led to a limited description of kalām’s relationship with science and philosophy in the classical period. This set of circumstances hinders a proper understanding of how science and philosophy emerged and evolved in Islamic thought. In the present article, I will attempt to present the place and role of physical topics, namely daqīq or laṭīf al-kalām, in classical kalām, between the 9th and 11th centuries. Firstly, I will show how the classical mutakallimūn divided kalām into two parts, namely ‘major’ (jalīl) matters, which are based on revelation, and ‘subtle’ (daqīq) or ‘obscure’ (laṭīf) matters, which mainly depend on reason. Matters surrounding jalīl al-kalām indicate the theological problems on which the mutakallimūn had a general agreement, such as God’s oneness, revelation, prophethood, and eschatology. Questions discussed under the category of daqīq or laṭīf al-kalām mostly correspond to philosophical and scientific issues concerning epistemology, physics, and cosmology. Secondly, I will examine to what extent the mutakallimūn dealt with physical sciences and what kind of topics were primarily discussed in the field of daqīq or laṭīf al-kalām. The upshot of this will be that the claim that the mutakallimūn were interested in physics and cosmology merely for apologetic purposes is unsound; rather, in the 9th and 10th centuries, many Muslim theologians also concerned themselves with issues such as motion, void, body, and causality as truth seekers. That being the case, the mutakallimūn should be taken into consideration in studies related to the emergence and rise of science and philosophy in Islamic thought.

When examining classical-era kalām books, we may be at first surprised by the great importance given to language in their theological discussions and the recognition of linguists (ahl al-lugha) as authorities. Whenever Muslim theologians (mutakallimūn) deal with any issue, they first determine how the linguists would have made sense of the relevant terms and then explain it in a way that is appropriate for use in Arabic. This sensitivity to language is not only limited to defining the Islamic terms such as “belief” (īmān), “unbelief” (kufr), “disobedience” (ma‘ṣiya), and “justice” (‘adl), but also includes defining the terms of physics and cosmology. In other words, when conceptualizing terms such as “universe” (al-‘ālam), “body” (jism), “substance (jawhar), “accident” (‘araḍ), “motion” (ḥaraka), and “rest” (sukūn), these theologians mostly take into account how the speakers of language commonly use them. This article seeks to answer the question of why they regard language as an important discipline, alongside cosmological issues, in the context of the language-thought-existence relationship. Perhaps by making a thought system based on Arabic, which happened to emerge in their regions as a result of long-time interactions with the natural environment and consequently became conveyers of a particular worldview and way of thinking, they sought to resist the impact of the Greek worldview and logic that poured into the Islamic world from all lands via translations. In other words, the primary reason why the theologians considered language as the authority in theological and cosmological discussions was because they saw it, along with its structure and concepts, as a carrier of their traditional worldviews and way of thinking.