Search

Erken dönem İslâm âlimlerinden Maʿmer b. Râşid çok yönlü bir âlimdir. Başta siyer ve hadis alanları olmak üzere İslâmî ilimlerin pek çok dalıyla meşgul olmuştur. Basra’da doğup büyüyen Maʿmer, ilim tahsili için Hicaz ve Yemen bölgelerindeki önemli ilmî merkezlere yolculuklar gerçekleştirmiştir. Burada bulunan önemli hocalardan dersler almıştır. Maʿmer’i ilmî anlamda ayrıcalıklı kılan önemli hususlardan biri, hocalarını mezhebi ve siyasî görüşlerine göre tasnif etmemesidir. Bu nedenle Şiî ve Muʿtezilî hocalardan da istifade ettiği bilinmektedir. Maʿmer’in hocaları arasında İbn Şihâb ez-Zührî’nin özel bir yeri vardır. İlk defa Medine’de tanıştığı hocasından asıl istifadesi Zührî’nin Emevî sarayı ile irtibatlı olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Hocasının ölümünden sonra yaşamının son dönemini geçireceği Yemen’e taşınan Maʿmer, ilmî faaliyetlerini burada sürdürmüştür. Maʿmer’in siyer alanında önemli eseri el-Megâzi’dir. Çağdaşı İbn İshak ile mukayese edildiğinde eserin bazı eksikleri dikkat çekmektedir. Özellikle kronoloji konusunda bir düzenin olmaması eserdeki bu eksikliklerden birisidir. Bununla birlikte megâzi türünün en eski örneklerinden ve o döneme ilişkin bilgileri veren ilk elden kaynak olması bakımından değerlidir. Yine Yemen’de ilk defa eser tasnif edip hadislerin naklinde önemli bir yere sahip olan Maʿmer’in hadis alanındaki çalışması el-Câmîʿ, günümüze ulaşan en eski hadis kaynaklarından birisidir. Aynı zamanda bu eser, câmîʿ türüne ait çalışmaların da ilk örneğini teşkil etmektedir. Maʿmer’in yazılı eserlerinin günümüze ulaşmasında talebesi Abdürrezzâk es-Sanʿânî’nin önemli katkısı olmuştur. Maʿmar b. Rāshid, one of the earliest Muslim scholarly authorities, was a versatile scholar. He studied several branches of Islamic sciences, primarily ḥadīth and sīra (the life of Prophet Muḥammad). Maʿmar was born in Basra and to expand his knowledge he travelled to several important scholarly centers in Yemen and Ḥijāz. What makes Maʿmar distinguished is that he did not choose his teachers or shaykhs on the basis of their religious sects or political preferences. He benefited from the shaykhs that were said to be Shīʿites or Muʿtazīlites. Among Maʿmar’s shaykhs, Ibn Shihāb al-Zuhrī (d. 124/742) holds a special place. Maʿmar met him in Medina for the first time and then became his student when al-Zuhrī became affiliated with the Umayyad Court. After al-Zuhrī’s death, Maʿmar moved to and settled in Yemen where he would spend the last period of his life. He resumed his studies in Yemen until his death. Maʿmar’s most significant work is al-Maghāzī. Compared to his contemporary Ibn Isḥāq, certain shortcomings appear in Maʿmar’s work. First of all, al-Maghāzī lacks a chronological order. However, it is very valuable scholarly reference, as it is one of the oldest examples of the maghāzī genre and a primary source that gives information about that period. Al-Jāmiʿ (The Compendium) written by Maʿmar is one of the oldest ḥadīth sources that have survived to the present day. Maʿmar is one of the earliest scholars who classified works in Yemen and holds an important function in the transmission of ḥadīths. At the same time, his Jāmi‘ is regarded as the earliest example of the works of the jāmiʿ literature in ḥadīth studies. ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī (d. 211/826), one of his student, made important contributions to bringing Maʿmar’s written works to the present day.

Bu makale, Kur’an’ın bahsettiği Lât, Menât ve Uzzâ putlarını Hicaz bölgesi özelinde ele almayı hedeflemektedir. İslâm öncesi Arabistan’ın siyasî, kültürel, sosyal ve dinî hayatı hakkında müslüman kaynaklarda var olan bilgiler oldukça azdır. Bu hususta Batı dillerinde yapılan çalışmaların diğerlerine oranla sayı bakımından daha fazla ve nitelik açısından daha kıymetli olduğu görülmektedir. Bunda bazı Batılı araştırmacıların XIX. yüzyılda Yemen bölgesine yaptığı bilimsel seyahatlerin etkisinin olduğu söylenebilir. Bu girişimler ve uzun süren ilmî faaliyetler neticesinde ortaya çıkarılan kitâbe ve arkeolojik kazılar, bölgenin tarihini ortaya çıkaran yazılı eserlerin kaleme alınmasına katkı sağlamıştır. Diğer yandan Kuzey Arabistan’daki devletler Güney’dekilere göre daha yakın zamanda kurulduğu için buranın tarihini ortaya çıkarabilmek daha kolay hale gelmiştir. Bütün bunların yanında Hicaz bölgesi tarihinin ortaya çıkarılması, diğer bölgelerle mukayese edildiğinde oldukça yavaş olmuştur. Bunun çeşitli nedenleri vardır: Bu coğrafyada güçlü medeniyetlerin kurulamaması, coğrafî koşulların getirdiği bazı zorluklar, yerleşik hayata geçişin gecikmesi ve arkeolojik kazıların yapılamaması bölgenin tarihini doğrudan etkilemiştir. Bu nedenle bu alanda yapılacak çalışmaların sayısının çoğalması, dönem hakkındaki bilgilerin zenginleşmesine katkı sağlayacaktır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen İslâm’dan önceki Hicaz bölgesi Arapları’nın dinî hayatının aydınlatılmasında kaynaklarımızın en zengin olduğu alan Kuzey Arabistan’dır. Özellikle bölge halkının ana geçim kaynaklarından biri ticaret olduğu için tüccarların Kuzey Arabistan topraklarına sıklıkla seyahat ettikleri ve burada elde ettikleri tecrübeleri Hicaz’a taşıdıkları söylenebilir. Dolayısıyla dinî hayatla ilgili kavramların köken olarak buradan geldiği kabul edilebilir.Müslüman kaynaklar, Amr b. Luhay’ın putları Mekke ve civarına yerleştirmesine kadar Araplar’ın tevhid dini geleneğine bağlı olarak hayatlarını sürdürdüklerini ifade etmektedir. Ancak putperestliğin yayılmasıyla ilgili Amr b. Luhay hakkında var olan rivayetlerin bir çoğunun doğruluğunun şüpheli ya da tarihî hakikatlere aykırı olduğu unutulmamalıdır. Rivayetler tahkik edildiğinde Amr’dan önce de bölgedeki insanların putlardan haberdar olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Araplar, başlangıçta Hz. İbrahim’in getirdiği tevhid dini geleneğine bağlı olmalarına rağmen zamanla putlara meyletmeye başladıkları ve Mekke’de putların sayısının 360’a ulaştığı rivayet edilmiştir. Bunda şehrin idaresinde yetki sahibi olan idarecilerin Kâbe’nin bütün Araplar nezdindeki büyük saygınlığından istifade etme gayreti etkili olmuştur. Mekke’de put sayısının bu kadar çok olmasına rağmen bunlar içinde Kur’an’ın da zikrettiği Lât, Menât ve Uzzâ putunun yerinin ayrı olduğu söylenebilir. Esasen putperestlik ortak bir inanç şekli olmasına rağmen hepsinin aynı biçimde olduğu söylenemez. Bazı yerlerde muhtemelen kültürün de etkisiyle değişimler yaşanmıştır. Dolayısıyla değerlendirmelerde bunu dikkate almak ve farklılık olarak gözüken hususları bu şekilde değerlendirmek uygun olacaktır. Diğer yandan bu putların her birinin asıl mekânları farklı olmasına rağmen Arap yarımadasının pek çok yerinde temsil edilmiş ve kabul görmüştür. Bunda kabilelerin ilah olarak kabul ettikleri putlara Kâbe’den mülhem olarak put evleri inşa etmeleri etkili olmuştur. Araplar Kâbe’yi tavaf etmenin yanında kutsal olarak kabul ettikleri bu mabetlerde secde, tavaf, adaklar adamak ve kurban kesmek suretiyle ilahlarına olan bağlılıklarını, onların yardım ve şefaatine nail olmayı hedeflemişlerdir. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in risâlet vazifesi ile görevlendirildiği döneme denk gelen Câhiliyye’de, halkın dinî geleneklerine bağlı olduğu ve dinin hayatın her alanını kuşattığı söylenebilir. Diğer yandan müşrikler, atalarının inanç ve geleneklerine bağlılık iddiasıyla İslâm’a karşı çıkmış ve bu alışkanlıklarını terk etmeleri de çok kolay olmamıştır. Bu manada müşriklerin Hz. Peygamber’in davetini uzun süre reddetmelerinde “Atalar kültü” kavramını anlamak daha kolay olacaktır. Nitekim Uzzâ’nın yıkılmasıyla ilgili rivayet bunu teyit etmektedir. Mabed görevlisi ve kadının (kadın biçimindeki şeytan) Uzzâ’yı yıkmaya gelen Hâlid b. Velîd’e bütün gücüyle karşı çıkması ve onunla mücadele etmesi, dinin toplumsal hayattaki karşılığını açıkça ortaya koymuştur.