LITERATURA JAKO DOŚWIADCZENIE MAGICZNE W UJĘCIU ESTETYKI I ANTROPOLOGII KULTURY Streszczenie Praca jest próbą ustosunkowania się do zjawisk, jakie zachodzą we współczesnej kulturze i sztuce i są diagnozowane jako proces odwrotny do Weberowskiego odczarowania świata, a zarazem wskazują na mityczność i iluzoryczność nowoczesnych systemów racjonalnych. Celem rozprawy jest wypracowanie nowego narzędzia służącego do badania wytworów sztuki, w szczególności tekstów literackich. Ma to być narzędzie badań estetycznych w znaczeniu estetyki, rozumianej szeroko, interdyscyplinarnie, umożliwiającej sytuowanie analizowanego dzieła w szerokim kontekście kulturowym. Propozycja ujęcia magii w kategoriach doświadczenia stanowi odpowiedź na szeroko dyskutowany przez filozofów i antropologów współczesny kryzys doświadczenia. Szczególną cechą doświadczenia magicznego jest zdolność do wywoływania przemiany znaczeń w obrębie danych systemów symbolicznych oraz powodowanie immanentnych przemian tych systemów bez odwołań do transcendencji. Sztuka zostaje uznana za spadkobierczynię dawnego integralnego sposobu doświadczania, silnie związanego ze sferą sacrum. Magia, zdefiniowana przeze mnie w opozycji do zbioru przedmiotów lub reguł, stanowi rodzaj działania, stąd najbardziej odpowiednią kategorią dla jej opisu wydaje się doświadczenie: Doświadczenie magiczne zostało potraktowane jako otwarcie refleksji nad nowymi wymiarami doświadczenia estetycznego. Interpretowanie takiego doświadczenia z pozycji antropologii kulturowej może wskazać pewne jego cechy intersubiektywne i ich dynamikę w momentach zmian paradygmatu kulturowego. Pokazanie, jak zmiany sposobu myślenia oraz wyobrażeniowego obrazu świata w sztuce i rzeczywistości wytwarzają ambiwalencję w umiejscowieniu podmiotu, może być przyczynkiem do badań nad typami i zmianami kształtujących się kulturowo podmiotowości. Podstawą analizy jest doświadczenie literatury i oferowanych przez nią wyobrażonych światów jako inscenizacji uczuć. Literatura, ujęta w model transformacyjny, w obrębie którego następuje kreacja nowego porządku semantycznego, daje możliwość radykalnej zmiany perspektywy poznawczej. Fikcja literacka jest przedstawiona jako laboratorium rzeczywistości, służące do eksperymentowania z różnymi sposobami poznania i alternatywnymi sposobami działania, dzięki jej związkom mitem, retoryką, techniką. Zaproponowane przeze mnie estetyczne ujęcie magii ma za zadanie stworzyć pole dla przemiany znaczeń pomiędzy sztuką, czyli twórczością, praktyką a teorią filozoficzną. Dziedziny te mogą się stać dla siebie wzajemnie odniesieniem i dostarczycielem znaczeń do twórczych przekształceń i interpretacji. LITERATURE AS A MAGICAL EXPERIENCE FROM THE PERSPECTIVE OF AESTHETICS AND CULTURAL ANTHROPOLOGY Summary The dissertation is an attempt to take a stance on the phenomena which occur in contemporary culture and art and are diagnosed as the reverse process to the Weber's disenchantment of the world, at the same time indicating the mythicality and illusoriness of the modern rational systems. The aim of the dissertation is to work out a new tool for examining products of art, in particular literary texts. It is supposed to be a tool for aesthetic research understood as aesthetics, understood broadly, in an interdisciplinary way, enabling to situate a given work in a broad cultural context. The suggestion to present magic in terms of experience is an answer to the widely disputed by philosophers and anthropologists contemporary crisis of experience. The ability to trigger the transformation of meanings within given symbolic systems and causing permanent changes of those systems without references to transcendence is a special feature of magical experience. Art is recognized as the inheritor of the former integral way of experiencing, strongly connected with the sacrum. Magic, defined by me in opposition to a set of objects or rules, constitutes a kind of action, hence experience seems the most suitable category to describe it: Magical experience has been treated as provoking reflection on new dimensions of aesthetic experience. Interpreting such experience from the position of cultural anthropology may point to some of its intersubjective features and to their dynamics at the moments of changes of the cultural paradigm. Showing how the changes in the way of thinking and the representation-related image of the world in art and reality create ambivalence in placing a subject may be the cause for research on the types and changes of culturally shaping subjectivities. The basis of the analysis is the experience of literature and the worlds depicted by it as the staging of emotions. Literature, presented as in a transformational model, in the framework of which a new semantic order is created, gives the possibility of a radical change of the cognitive perspective. Literary fiction is presented as a laboratory of reality serving for experimenting with different ways of cognition and alternative ways of action, thanks to its connections with myth, rhetoric, technique. The aesthetic approach to magic proposed by me is to create some space for the transformation of meanings between art, i.e. output, practice and philosophical theory. These fields can become a point of reference for one another and can supply meanings for creative transformations and interpretations. Olga Kłosiewicz