Search

Şemseddîn-i Sivâsî, Abdülmecîd-i Sivâsî ve Abdülahad-i Nûrî, XVI. ve XVII. yüzyılın üç önemli Halvetî pîridir. Şemseddîn-i Sivâsî'nin Şemsiyye kolunu kurması neticesinde Abdülmecîd-i Sivâsî ve Abdülahad-i Nûrî onun izinden yürümüş, bu iki ismin İstanbul'a gitmesiyle Şemsiyye kolu İstanbul'da da faaliyet göstermeye başlamıştır. Yaşadıkları dönemin önemli olaylarından olan Kadızâdeliler-Sivâsîler tartışması ünlerinin daha da artmasını sağlamış ve bu olayla birlikte Sivâsîler adıyla anılmaya başlamışlardır.Şemseddîn-i Sivâsî, Abdülmecîd-i Sivâsî ve Abdülahad-i Nûrî, tasavvufî düşüncelerini müridlerine aktarmak için çeşitli eserler kaleme almakla birlikte, üç isim de birer dîvân sahibidirler. Bu çalışmada Sivâsîler kısaca tanıtıldıktan sonra, Şemsî, Şeyhî ve Nûrî dîvânlarındaki müşterek kavramlar, din-tasavvuf ve cemiyet- tabiat başlıkları altında inceleme altına alınmıştır.Anahtar Kelimeler: Şemseddîn-i Sivâsî, Abdülmecîd-i Sivâsî, Abdülahad-i Nûrî, Kadızâde, Sivâsî, Halvetî, Sûfî. Shams al-Dīn-i Sivāsī, Abd al-Majīd-i Sivāsī and Abd al-Āhād-i Nūrī are three significant Khalwatī masters of the 16th and 17th century. Subsequent to the foundation of the Shamsiyyah branch by Shams al-Dīn-i Sivāsī, Abd al-Majīd-i Sivāsī and Abd al-Āhād-i Nūrī trodden in his footsteps and after these two masters went to Istanbul, the Shamsiyyah branch started to be active in Istanbul as well. The Qadizadelis-Sivasis dispute, which was among the important incidents of their time, increased their fame even more and consequently they were called Sivasis.Besides penning various writings to convey their Sufistic concepts to their murīds; Shams al-Dīn-i Sivāsī, Abd al-Majīd-i Sivāsī and Abd al-Āhād-i Nūrī, each has a dīwān. In this study, following a brief introduction to Sivasis, the joint topics of the Diwans of Shamsī, Shaykhī and Nūrī have been examined.Key Words: Shams al-Dīn-i Sivāsī, Abd al-Majīd-i Sivāsī, Abd al-Āhād-i Nūrī, Qadizādah, Sivāsī, Khalwatī, Mystic. 137

Osmanlıların İslam'la ilişkisinin önemli bir unsuru olan vâizlik tarihçiler tarafından ihmal edilen, genellikle ilahiyat kökenli araştırmacılar tarafından vâizlerin siyaset ve toplum üzerindeki tesirlerine yönelik değerlendirmelere çok fazla girişilmeden incelenen bir konu olagelmiştir. Bu husustaki eksikliklerin giderilmesine katkı sunmayı amaç edinen bu çalışma, devlet, toplum ve din arasında aracı bir rol üstlenen vâizlerin Osmanlı toplumu üzerindeki etkisini, vâizlik mesleğinin temel hususiyetlerini ve vâizlerin etkili figürler olarak öne çıktıkları çeşitli olayları ortaya koyarak genel bir erken modern dönem Osmanlı vâizliği portresi çizmeyi hedeflemektedir. Tezde öncelikle vaaz faaliyetleriyle ilgili kavramlar ele alınmış, bunların İslam'ın tarihsel seyri içerisinde geçirdiği değişim ve Osmanlılara ne surette intikal ettiği hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. Osmanlı vâizliği, İslam vâizlik geleneğinin bir parçası olarak geliştiğinden Hz. Muhammed'den başlayıp Abbasilere ve Osmanlı öncesi Müslüman-Türk toplumlarına kadarki süreçte vâizliğin gelişimi ayrıca incelenmiştir. Tezin üçüncü ve dördüncü bölümlerinde, Osmanlılarda vâizlik mesleğinin gelişimi ve kurumlaşması meseleleri irdelenmiştir. Beşinci bölümde, vaazın dini, toplumsal ve siyasal hadiselerdeki rolüne ve işlevlerine değinilmiştir. Sonuç bölümünde ise tezin özet olarak ortaya ne koymaya çalıştığı belirtilmiştir., Preaching, being an important element of the Ottomans' relationship with Islam, has been a subject neglected by historians, often studied by researchers of theological origins, without much consideration of the preachers' impacts on politics and society. This study intends to contribute to overcoming the deficiencies regarding this matter. It aims to draw a general early modern Ottoman preaching portrait by revealing the influence of preachers, who played an intermediary role between the state, society, and religion on the Ottoman society, the basic features of the preaching profession and the several events in which preachers stand out as efficient figures. In this thesis, firstly, the terms related to preaching activities are discussed, and then the inferences about the changes these notions and how they passed to the Ottomans are evaluated in the historical journey of Islam. Because of the Ottoman preaching developed as part of the Islamic preaching tradition, the development of religious ministry starting from Muhammed to the Abbasids and pre-Ottoman Muslim-Turkish societies is also analyzed. In the third and fourth chapters of the thesis, the issues of the development and institutionalization of the preaching profession in the Ottomans are discussed. In the fifth chapter, the role and functions of the preaching in religious, social, and political events are addressed. In the conclusion part, what the thesis tries to put forward is summarized.

Bu çalışma, XVI. yüzyıl Osmanlı fıkıh ve tasavvuf düşüncesine dair bir kesit sunmayı amaçlamaktadır. Bu kesitte, bahsi geçen asırda fetvalarıyla öne çıkan üç bilgin değerlendirilmiş, onların görüşlerinin Osmanlı düşüncesine tesiri ve tarihsel süreçteki konumu incelenmiştir. Tezde cevap aranan temel sorular şunlardır: XVI. yüzyıl Osmanlı düşüncesinde Çivizâde ve Birgivî üzerinden selefî bir zihniyetin varlığı iddia edilebilir mi? XVI. yüzyıl Osmanlı tasavvufî ve fıkhî düşüncesi, Çivizâde, Ebussu'ûd ve Birgivî vasıtasıyla nasıl bir teorik zeminde hangi münakaşalara sahne olmuştur?Öncelikle Osmanlı düşünce dünyasının büyük bir değişim ve dönüşüm geçirmesinde dâru'l-hadîslerin rolü gündeme alınmış ve buna götüren amillerin başında ise Osmanlı-Safevî mücadelesi olduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede ayet ve hadis merkezli sıkı sünnî yorumun, Safevîlerin batınî anlayışına karşı ortaya çıktığı değerlendirilmiştir. Bu refleks, sonraları yavaş yavaş medreseden irfanî tasavvufun uzaklaşımasına neden olmuştur. Dolayısıyla onun yerine ahlakî-zühdî tasavvuf yerleşmiş, vahdet-i vücud ise daha çok tekke çevresinde yaşatılmıştır. Tezde Selefî zihniyetin ne olduğu tartışmaya açılarak bazı araştırmalara konu edilen Çivizâde ve Birgivî'nin bu zihniyete mensubiyeti sorgulanmıştır. Ayrıca bu çalışmada XVI. asırda gündeme gelmiş olan para vakfı, mestler üzerine mesh, tegannî, sıla-ücret ayrımı ve kahve içmek gibi fıkhî; semâ devrân, raks ve vahdeti vücud gibi tasavvufî bazı ortak münakaşa konularına geniş yer verilmiştir. Bu üç bilginin ahlak-tasavvuf anlayışlarına temas edilmiş, irfanî veya ahlakî tasavvuf yorumlarına yer verilerek Kadızâdeliler'in Birgivî'yi sadece bir meşruiyet vasıtası olarak kullandıkları ifade edilmiştir. This study aims to present a section on sixteenth century Ottoman thought. This section has also been evaluated around three scholars who have come to prominence with their fetvas in the mentioned century. The influence of their judgments and views over the Ottoman thought and historical position has been analyzed. The main questions to be answered in this thesis are: Is it possible to claim the existence of a salafi mentality over Civizâde and Birgivi in the sixteenth century Ottoman thought? What controversies have been made on the theoretical grounds with Civizâde, Ebussu'd and Birgivî in the Sixteenth Century Ottoman sufism and law?First of all, the role of dâru'l-hadîs was taken on the agenda at the time when the world of Ottoman thought had undergone a great change and transformation and it was determined that the head of the reasons leading to this was the Ottoman-Safavid struggle. In this framework, it has been evaluated that the strict Sunni interpretation centered on verse and hadith is opposed to the esoteric interpretation of the Safavids. This reflex gradually led to the departure of the irfani tasawwuf from the medressa. Hence, moral-zuhdî tasawwuf was settled in place and vahdat-i wujud was more alive around the tekke. The question of what the Salafi mentality is in the thesis is opened to question, and this mental affiliation of Çivizâde and Birgivî, which is subject to some researches, has been questioned. Also in this study, Civizade, Ebussu'ûd and Birgivî's moral-sufism views were touched upon and some of the controversies that came to light like the foundation of money, music, cafe drinking, raqs, davran and wahdat al-wucud in the sixteenth century were mentioned. It was stated that the Qadizadelis used Birgivî as a means of legitimacy only. 251

Anahtar Kelimeler: Kadızâdeliler, Sivâsîler, Fıkhî TartışmalarÖZETKADIZÂDELİLER VE SİVÂSÎLER ARASINDAKİ FIKHÎ TARTIŞMALARBu çalışma, Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyılında yaşamış olan Kâdızâde Mehmed Efendi ve tâbileri ile Abdülmecîd Sivâsi Efendi ve bağlıları arasında gerçekleşen tartışmaları fıkhî açıdan incelemeyi hedeflemektedir. Etkileri uzun yıllar boyunca devam etmiş olan bu tartışmaların konusunu, o dönem insanlarının günlük yaşantısında yer alan bazı meselelere, Osmanlı ulema sınıfının en alt tabakası olan vâizler tarafından önerilen fıkhî çözümler oluşturmaktadır.Tez; giriş, iki ana bölüm ve sonuç kısımlarından oluşmaktadır. Giriş kısmında konunun çerçevesi belirlenmiş, büyük bölümü yazma eser olan kaynaklar tanıtılmış ayrıca tartışmaların gerçekleştiği yüzyılda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu ilmî durum hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde, Kadızâde ve Sivâsi ekollerinin oluşumu, bu ekolleşmenin önder şahsiyetleri ve tartışmanın tarihî seyri ele alınmıştır. İkinci bölümde ise tartışılan somut konulardan yola çıkarak ekollerin fıkhî bakış açıları tespit edilmeye çalışılmış, birbirinin zıttı bu bakış açılarının muhtemel sebepleri üzerinde durulmuştur.Keywords: Kadızâdelis, Sivasis, Juridical DiscussionsABSTRACTTHE JURIDICAL DISCUSSIONS BETWEEN KADIZÂDELIS AND SIVASISThe objective of this study is to analyze the discussions from a juridical point, which took place between Kadızade Mehmed Efendi, his supporters and Abdulmecid Sivasi, his supporters who lived in 15th century in the Ottoman Empire. These discussions’ topic, the effects of which had lasted for long years, consists of juridical solutions proposed by the lowest class of the Ottoman ulema - sermons- for some cases which occurred in everyday life of the people of that term.This present study consists of an introduction part, two main parts and a conclusion part. The introduction part is about the overall framework of the topic and the recourses most of which are manuscripts. It also presents general background information about the scientific and cultural circumstance of Ottoman Empire in that term, in which the discussions took place. The first part deals with the Kadızade and the Sivasi schools, their formation and their prominant figures within a historical perspecvtive. In the second part, juridical points of view are tried to be determined in accordance with the concrete topics discussed and it is focused on the possible reasons of these totally opposites points of view.

Our article's subject is ''the differencess between Kadızadelis and their ideological references İmam Birgivi Kadızadelis is a ideoligical ang religious movement that brougt up sewenteenth ceuntry.

17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun başkenti İstanbul'da, iki dinsel zümre arasında toplumsal hayatı etkileyen çatışmalar gözlemlenmektedir. Çatışmanın tarafları, belli karizmatik kişiler ve onların telkin ettiği inanç örüntülerine bağlı, Kadızadeliler ve Sivasiler diye anılan topluluklardır. Kadızadelilerin Osmanlı Devlet yönetimini etkilemesi, Sivasilerin çeşitli baskılara maruz kalmasına yol açmıştır. Karşılıklı olarak yazılan ve halk arasında okunan çeşitli risaleler, insanların davranışlarını etkilemektedir. Tartışmalar özellikle, camilerde vaaz vererek taraftarlarını yönlendiren vaizler arasında, birbirlerini ağır suçlamalarla cereyan etmekte; suçlamalar bazen çok şiddetli bir şekil almakta, camide bile kavga çıkarılarak adam öldürülmektedir. Bu çatışmalar sadece dinsel zihniyet farklılığından ileri gelen ilişkiler olarak görülemez; dinsel anlayışta aşırılıkla birlikte, sözgelişi, Kadızadeliler ile ilgili gözlemlenebildiği üzere, padişah ve Devlet ricali üzerinde nüfuz elde ederek, kendi zihniyetleri ve menfaatleri doğrultusunda müdahalelerde bulunmak mümkün olmaktadır. Toplumun nizamını, huzurunu sağlayıcı başlıca otorite olarak Devlet, olaylar karşısında, şeyhülislam fetvasıyla bazen Kadızadelilerin istekleri doğrultusunda tekkeleri kapatıyor, devranı ve açık zikri yasaklıyor; bazen de Kadızadelilere müdahale etmek durumunda kalıyor. Bu tartışma ve çatışmaların Simmel, Pareto, Djilas gibi kuramcıları doğruladığı görülmektedir. Pareto, bir dinsel zümrenin kendi ahlak anlayışını tüm topluma uygulamak istemesinin çatışmaya yol açtığını ifade eder. Djilas'a göre, devlet harcamaları ve faaliyetlerinden faydalananlar ile faydalanamayanlar arasında çıkar çatışmaları meydana gelmektedir. Simmel'in kuramında ise, çatışan zümrelerin etkili bir durumda olan üçüncü bir kişi veya zümreye yakın durmaya çalıştığı belirtilmektedir. Kadızadeliler ile Sivasiler arasında, Devlet otoritesine yakın durmaya çalışmaları bakımından bir benzerlik görülmekte; ama Kadızadelilerin Osmanlı yönetim kurumunda nüfuz elde etmeye çalışmaları ile kendi dinsel zihniyet ve ahlak anlayışlarını toplumun tümüne yaymak istemelerinden çatışmaların çıktığı görülmektedir. Conflicts affecting the social life between two religious groups in Istanbul, the capital of the Ottoman Empire in the 17th century, have been observed. The parties of conflicts were some charismatic persons and communities called as `Kadizedeli`s and `Sivasiler` the religious fanatics. The effect of `Kadizadeli`s on the governing of the Ottoman Empire caused the `Sivasi`s to remain under various pressures. Various pamphlets written and read by the public have affected the behaviors of people. Discussions and heavy accusations have been in mosques by preaches, even such accusations reached to killing. These have arisen not only from extreme religious discrepancy but also from intervention in direction of benefits and mentality of `Kadizadeli`s by effecting upon the Ruler and the Empire. The Empire, the main authority regulating the order and peace of the society, cancelled the religious lodges in direction of wishes of `Kadizadeli`s or by religious opinions of the Sheikh, banned the comments of fate, and sometimes contravened the `KadizadelP's. Simmel, Pareto and Djilas verified such conflicts. Pareto explained the ethics of any religious community caused conflicts. Djilas explained that there have been conflicts among those who benefited by the empire subsidies and those who did not benefit. Simmel explained that the conflicting party had been a third person or any person near to that party. There was similarity in regards of approach of 'KadizadelP's and `Sivasi`s. `Kadizadeli`s tried to obtain the power of authority in the ruling of the empire and tried to diffuse their mentality and ethic views upon the people. Vll 161

Preaching, being an important element of the Ottomans' relationship with Islam, has been a subject neglected by historians, often studied by researchers of theological origins, without much consideration of the preachers' impacts on politics and society. This study intends to contribute to overcoming the deficiencies regarding this matter. It aims to draw a general early modern Ottoman preaching portrait by revealing the influence of preachers, who played an intermediary role between the state, society, and religion on the Ottoman society, the basic features of the preaching profession and the several events in which preachers stand out as efficient figures. In this thesis, firstly, the terms related to preaching activities are discussed, and then the inferences about the changes these notions and how they passed to the Ottomans are evaluated in the historical journey of Islam. Because of the Ottoman preaching developed as part of the Islamic preaching tradition, the development of religious ministry starting from Muhammed to the Abbasids and pre-Ottoman Muslim-Turkish societies is also analyzed. In the third and fourth chapters of the thesis, the issues of the development and institutionalization of the preaching profession in the Ottomans are discussed. In the fifth chapter, the role and functions of the preaching in religious, social, and political events are addressed. In the conclusion part, what the thesis tries to put forward is summarized., Osmanlıların İslam'la ilişkisinin önemli bir unsuru olan vâizlik tarihçiler tarafından ihmal edilen, genellikle ilahiyat kökenli araştırmacılar tarafından vâizlerin siyaset ve toplum üzerindeki tesirlerine yönelik değerlendirmelere çok fazla girişilmeden incelenen bir konu olagelmiştir. Bu husustaki eksikliklerin giderilmesine katkı sunmayı amaç edinen bu çalışma, devlet, toplum ve din arasında aracı bir rol üstlenen vâizlerin Osmanlı toplumu üzerindeki etkisini, vâizlik mesleğinin temel hususiyetlerini ve vâizlerin etkili figürler olarak öne çıktıkları çeşitli olayları ortaya koyarak genel bir erken modern dönem Osmanlı vâizliği portresi çizmeyi hedeflemektedir. Tezde öncelikle vaaz faaliyetleriyle ilgili kavramlar ele alınmış, bunların İslam'ın tarihsel seyri içerisinde geçirdiği değişim ve Osmanlılara ne surette intikal ettiği hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. Osmanlı vâizliği, İslam vâizlik geleneğinin bir parçası olarak geliştiğinden Hz. Muhammed'den başlayıp Abbasilere ve Osmanlı öncesi Müslüman-Türk toplumlarına kadarki süreçte vâizliğin gelişimi ayrıca incelenmiştir. Tezin üçüncü ve dördüncü bölümlerinde, Osmanlılarda vâizlik mesleğinin gelişimi ve kurumlaşması meseleleri irdelenmiştir. Beşinci bölümde, vaazın dini, toplumsal ve siyasal hadiselerdeki rolüne ve işlevlerine değinilmiştir. Sonuç bölümünde ise tezin özet olarak ortaya ne koymaya çalıştığı belirtilmiştir.