Search

Pierwszymi publikacjami zawierającymi wzmianki o różnego rodzaju użytecznych minerałach występujących na obszarze Polski były szesnastowieczne „herbarze” czyli zielniki (Falimirz, 1534; Siennik, 1568; Marcin z Urzędowa, 1595). Informacje tego typu zamieszczanie były również w opisach Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego autorstwa m.in. Kromera (1577), Starowolskiego (1652), Cellariusa (1659) czy Connora (1698). W okresie od końca XVI w. do końca XVIII w. opublikowano szereg prac, które definiują początek nauk geologicznych w Polsce. Napisane one były po łacinie (Schwenckfeldt, 1600; Helwing, 1717, 1720; Rzączyński, 1721, 1742), po niemiecku (Volkmann, 1720; Brückmann, 1727; Schober, 1750; Carosi, 1781-1784; Hacquet, 1790-1796) i francusku (Guettard, 1764). Jedyne prace opublikowane w omawianym okresie po polsku zawierające elementy szeroko rozumianej geologii to „Opisanie Polskich Żelaza Fabryk„ Osińskiego (1782), „Świat we wszystkich swoich częściach większych y mnieyszych” Łubieńskiego (1740) oraz „Nowe Ateny” Chmielowskiego (1754). Do grupy tych prac „proto-geologicznych” należy zaliczyć również „Kalendarz Polski i Ruski” Stanisława Duńczewskiego. Kalendarze na ziemiach Rzeczypospolitej zaczęto wydawać pod koniec XV w., początkowo po łacinie, później również po polsku. Zawierały one głównie informacje astronomiczne oraz praktyczne porady gospodarskie, dzieki czemu szybko stały się jednymi z najpopularniejszych i najczęściej kupowanych książek. W XVIII w. oprócz porad gospodarskich i medycznych zaczęły się pojawiać w kalendarzach coraz częściej opisy wydarzeń historycznych, informacje o odkryciach naukowych - kalendarze zaczęły pełnić rolę książek popularnonaukowych, choć można w nich było nadal znaleźć wiele informacji z zakresu astrologii, magii i alchemii. „Kalendarz Polski i Ruski” Duńczewskiego, wydawany w latach 1725 – 1772, był bez wątpienia najważniejszym i najszerzej znanym osiemnastowicznym kalendarzem. Zawierał on wydawany w częściach dodatek zatytułowany „Geografia Polska Y Wielkiego Xięstwa Litewskiego”, w którym zawarto dużo informacji nt. geologii Polski, (w jej osiemnastowiecznym rozumieniu), występowania złóż kopalin użytecznych, skamieniałości, górnictwa, wód mineralnych etc. „Kalendarz Polski i Ruski” Duńczewskiego był jedną z pierwszych publikacji prezentujących tę wiedzę stosunkowo szerokiemu gronu czytelników po polsku. Poziom wiedzy prezentowany przez Duńczewskiego był na stosunkowo wysokim poziomie, nie odbiegał nadmiernie od tego jak ówcześnie rozumiano geologię w innych krajach. „Kalendarz Polski i Ruski” S. Duńczewskiego w pełni zasługuje na to by znaleźć się na liście prac definiujących początki nauk o Ziemi w Polsce. First remarks on the selected minerals known from the territory of Poland appeared in herbariums published in XVI century (Falimirz, 1534; Siennik, 1568; Marcin z Urzędowa, 1595). Information on natural resources could be also found in treatises on Kingdom of Poland and Great Duchy of Lithuania by e.g. Kromer (1577), Starowolski (1652), Cellarius (1659) or Connor (1698). Between the end of XVI century and the end of XVIII century several books regarded as milestones in defining beginnings of geology of Poland were published in Latin (Schwenckfeldt, 1600; Helwing, 1717, 1720; Rzączyński, 1721, 1742), in German (Volkmann, 1720; Brückmann, 1727; Schober, 1750; Carosi, 1781-1784; Hacquet, 1790-1796) and in French (Guettard, 1764). „Opisanie Polskich Żelaza Fabryk„ by Osiński (1782), „Świat we wszystkich swoich częściach większych y mnieyszych” by Łubieński (1740) and „Nowe Ateny” by Chmielowski (1754) were the only books published in XVIII century in Polish that contained scattered information on geology of Poland. This group of “proto-geological” publications published in the Polish language also include often neglected almanac by Stanisław Duńczewski entitled „Kalendarz Polski i Ruski”. The oldest calendars, or almanacs, were published in Poland towards the end of XV century, first in Latin, and then in Polish. They mostly contained astronomical and practical house-hold information, which gained them great popularity and status of the most sought-after books. In the XVIII century content of almanacs had broadened, it included also information on history and current scientific discoveries – they became popular science books, although they still contained information on astrology, magic and alchemy. Duńczewski’s almanac, published in years 1725 – 1772, was without any doubts the most important and the most widely known almanac of the XVIII century. It contained an appendix entitled „Geografia Polska Y Wielkiego Xięstwa Litewskiego” published over several years in consecutive parts and containing wealth of information on geology of Poland (as it was understood back in XVIII century), distribution of various deposits, fossils, mining activities, mineral waters etc. Duńczewski’s „Kalendarz Polski i Ruski” became one of the first publications that presented this kind of information in Polish to a relatively wide audience. Its scientific level was relatively high and was on par to the similar publications from abroad. Duńczewski’s „Kalendarz Polski i Ruski” fully deserves to be included on the list of publications that defined beginnings of Earth sciences in Poland., {"references":["Kalendarz Cosmophili. Gdańsk, 1753.","Kalendarz Astrofila Krakowskiego. Kraków, 1772–1778.","Kalendarz benedyktyński. Wilno, 1768.","Kalendarz Czochrona. Kraków, 1774-1778.","Kalendarz Danielczyka. Kraków, 1759.","Kalendarz Dębskiego. Kraków, 1795.","Kalendarz Dubitkowskiego. Grodno–Wilno, 1777–1806.","Kalendarz Duńczewskiego Mniejszy. Zamość, 1725–1774.","Kalendarz Duńczewskiego Większy. Zamość, 1734–1772.","Kalendarz Pozera. Warszawa, 1774-1779.","Kalendarz Fortuńskiego. Kraków, 1769-1770.","Kalendarz Franklina. Warszawa, 1794.","Kalendarz Gospodarski. Poznań, 1777.","Kalendarz Gospodarski Groella. Warszawa, 1776-1798.","Kalendarz Gospodarski Zawadzkiego. Warszawa, 1791–1795.","Kalendarz Grodzieński. Grodno, 1778.","Kalendarz Jagielskiego. Kraków, 1750–1764.","Kalendarz Krasickiego. Warszawa, 1794.","Kalendarz Kruszyńskiego. Kraków, 1773–1777.","Kalendarz Lewickiego. Poczajów, 1775.","Kalendarz Liebmana, 1771-1772.","Kalendarz Meyzla. Kraków, 1768.","Kalendarz Mrongowiusza. 1791–1795.","Kalendarz Muszyńskiego. Kraków, 1777-1778.","Kalendarz Niegowieckiego. Kraków, 1746–1762.","Kalendarz Polityczny Groella. Warszawa, 1769–1794.","Kalendarz Polityczny i Historyczny Groella. Warszawa, 1794-1797.","Kalendarz Przybylskiego. Kraków, 1795-1800.","Kalendarz Putanowicza. Kraków, 1754-1760.","Kalendarz Radwańskiego. Kraków, 1777.","Kalendarz Sucharzewskiego. Kraków, 1753-1765.","Kalendarz Szylarskiego. Kraków, 1766-1768.","Kalendarz Trajanowicza. Kraków, 1747-1759.","Kalendarz Uniwersalny. Sandomierz, 1745-1756.","Kalendarz Wileński. Wilno, 1767-1794.","Kalendarz Znaczekskiego. Kraków, 1766-1768.","Kalendarz Krajowy i Zagraniczny. Warszawa, 1793.","Kalendarz Narodowy i Obcy. Warszawa, 1792.","Kalendarzyk Polityczny Pijarski. Warszawa, 1793.","Kalendarzyk Polityczny Warszawski. Warszawa, od 1755.","Arendt, Ada 2019: Archeologia zatroskania. Staropolskie kalendarze w działaniu. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN978-83-235-3917-9.","Baczko, Bronisław; Hinz, Henryk 1975: Kalendarz półstuletni 1750 – 1800. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.","Janik, Maciej 2003: Polskie kalendarze astrologiczne epoki saskiej. Warszawa: Wydawnictwo DiG, ISBN 83-7181-298-1.","Rok, Bogdan 1985: Kalendarze polskie czasów saskich. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, ISBN 83-229-0009-0.","Rok, Bogdan 2013: Rola kalendarzy Stanisława Duńczewskiego w kształtowaniu kultury polskiej XVIII wieku. [W]: Kalendarze staropolskie. Pod redakcją Iwony M. Dackiej-Górzyńskiej i Joanna Partyki, Warszawa, ISBN 978-83-7181-811-0, ss. 205-213."]}

East European Craton (EEC) in Poland has been recently studied by onshore PolandSPAN and offshore BalTec regional seismic surveys. PolandSPAN data imaged earliest Late Jurassic, earliest Late Cretaceous and mid-Late Cretaceous laterally extensive unconformities that document hitherto unknown substantial uplifts of the SW edge of the EEC. Cretaceous unconformities might have been formed as a result of inversion-induced buckling of the cratonic edge. BalTec offshore survey was acquired within the transition zone between the Paleozoic Platform and EEC. SW part of BalTec data imaged offshore segment of the Mid-Polish Swell formed due to inversion of the axial part of the Polish Basin. NE from the MPS, within the Bornholm–Darłowo Fault Zone, system of Late Cretaceous strike-slip syn-depositional faults was documented. E part of the BalTec survey is located above the EEC basement overlain by Cambro-Silurian sedimentary cover that is dissected by a system of steep, mostly reverse faults, regarded so far as having been formed as a result of the Caledonian orogeny. BalTec seismic data proved that at least some of these deeply-rooted faults were active as a reverse faults in latest Cretaceous. This suggests that large Paleozoic blocks might have been uplifted during the widespread Late Cretaceous inversion. Erosion of these blocks might have provided sediments that formed Upper Cretaceous progradational wedges within the onshore Baltic Basin imaged by PolandSPAN data. This study was funded by NCN grants UMO-2017/27/B/ST10/02316 and UMO-2015/17/B/ST10/03411. ION Geophysical is thanked for providing PolandSPAN seismic data, and Kingdom IHS for providing seismic interpretation software.