ÖZET Doktora Tezi ÇOK YILLIK YONCA, KORUNGA ve NOHUT GEVENİNDE BİTKİ SIKLIĞININ YEM VERİMİNE ETKİLERİ Basri Hakan HAKYEMEZ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabillm Dalı Danışman: Prof.Dr. Ahmet ERAÇ Bu çalışmanın amacı Ankara kıraç koşullarında farklı sıra aralıkları ve ekim oranları uygulanan çok yıllık baklagil yem bitkilerinden yonca (Medicago saliva L.), korunga (Onobrychis sativa Lam.) ve nohut geveni (Astragalus deer L.)'nde en uygun bitki sıklığının belirlenmesidir. Araştırma tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre dört tekrarlamak olarak kurulmuş ve A.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlasında 1996-1998 yılları arasında yürütülmüştür. Çalışmada her üç bitkide de 50, 75, 100 cm olmak üzere üç farklı sıra aralığı ve yonca ve nohut geveninde 1, 2, 3 kg/da, korungada ise 10, 15, 20 kg/da ekim oranlan uygulanmıştır. Fide yaş ve kuru ağırlıkları yoncada sıra aralıkları darahp ekim oranları azaldığında artma göstermiş, korungada 75 cm ve 10 kg/da uygulamasında en yüksek değerler elde edilmiş, nohut geveninde ise sıra aralıklarının genişlemesi ise bu karakterlerde artış görülmüştür. Metrekarede fide sayısı balonundan her üç bitkide de sıra aralıkları genişleyip ekim oranlan azaldığında m2,ye düşen fide sayısı düşmüştür. Yoncada 1997 ve 1998 yıllarında ekim oranlan doğal bitki boyuna önemli bir etkide bulunmazken bu durum ana sap uzunluğu bakımından 1997 yılında da gerçekleşmiş ancak 1998'de ekim oranlarının artmasıyla ana sap uzunluğu azalmıştır. Sıra aralıklarının genişlemesi ile 1997 yılında doğal bitki boyu ve ana sap uzunluğu artarken 1998 yılında azalmıştır. Korungada her iki yılda da doğal bitki boyu ve ana sap uzunluklan bakımından dar sıra aralıktan ve yüksek ekim oranlan bu karakterlerde artış sağlamıştır. Nohut geveninde 1997 yılında en dar sıra aralığı ve en düşük ekim oranında en yüksek doğal bitki boyu, en dar sıra aralığı ve en yüksek ekim oranında ise en yüksek ana sap uzunluğu elde edilmiş, 1998'de her iki karakter balonundan yalnızca sıra aralıkları etkili olmuş ve genişlemeyle birlikte bu iki karakterde artış gözlenmiştir. Ana sap kalınlıktan bakımından yonca ve korungada 1998 ydında, nohut geveninde ise 1997 yılında farklı bitki sıklıklarının etkisi önemsiz olmuştur. Yoncada her iki ydda da geniş sıra aralıktan ve düşük ekim oranlan ana sapta yaprak sayısını artırmış, korungada 1997 yılında farklı sıra aralıklarının etkisi önemli olmuş ve yoncadaki gibi en geniş sura aralığında en yüksek değerler elde edilmiş, 1998 yılında ise ekim oranlan etkili olmakla beraber sayısal anlamda büyük bir farklılık kaydedilmemiştir. Nohut geveninde 1997 yılında sıra aralıklarının genişlemesi ve ekim oranlarının azalması yaprak sayısını artırmış, 1998'de bitki sıklıklarının yaprak sayışma etkileri önemli olmamıştır. Sıra aralıklannın daralması her iki yılda da üç bitkide gerek yeşil ot gerek kuru ot veriminin artmasına neden olmuştur. Ekim oranlannda ise böyle bir parelellik görülmemiştir. Yonca, korunga ve nohut geveninde 1997 ydında en yüksek kuru otverimleri sırayla 776.79 kg/da ile 50 cm ve 3 kg/da, 644.S0 kg/da ile 50 cm ve 15 kg/da, 487.85 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında, 1998 yılında ise 655.26 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da, 623.00 kg/da ile 50 cm ve 20 kg/da ve 556.36 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında saptanmıştır. 1997 yılında yonca, korunga ve nohut geveninde en yüksek kuru madde verimleri sırayla 750.45 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da, 604.32 kg/da ile 50 cm ve 15 kg/da, 524.93 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında, 1998 yılında aynı sırayla 655.17 kg/da Ue 50 cm ve 3 kg/da, 579.79 kg/da Ue 50 cm ve 20 kg/da, 524.93 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında bulunmuştur. Ham protein verimleri batanımdan en yüksek değerler yonca, korunga ve nohut geveninde 1997'de sırayla 154.94 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da, 85.71 kg/da Ue 50 cm ve 15 kg/da, 80.60 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında, 1998 yılında ise 120.27 kg/da ile 50 cm ve 3 kg/da, 8937 kg/da ile 50 cm ve 20 kg/da, 80.28 kg/da ile 50 cm ve 2 kg/da uygulamalarında belirlenmiştir. Yoncada kuru ot verimi 1997 ve 1998 yularında sırayla; kuru madde verimi ( r=0.989**, r=0.999**), yeşü ot verimi (r=0.987**, r=0.988**) ve protein verimi (r=0.882**, r=0.923**) ile olumlu ve önemli bir ilişki göstermiştir. Korungada kuru ot verimi; kuru madde verimi, yeşil ot verimi ve ham protein verimi ile sırayla 1997'de r=0.999**, r=0.991** ve r=0.990**, 1998 yılında ise r=0.998*/ r=0.993**, r=0.974** önemli bir ilişkide bulunmuştur. Nohut geveninde kuru ot verimi; ham protein verimi, kuru madde verimi ve yeşil ot verimi ile sırayla 1997 yılında r=0.979**, r=0.961** ve r=0.934** önemli ve olumlu bir ilişkide bulunmuş, 1998 yılında ise kuru ot verimi sırayla kuru madde verimi ve yeşil ot verimi ile r=0.999** ve r=0.953** önemli ve olumlu bir ilişki göstermiştir. Yapılan path analizi sonucunda en yüksek toplam korelasyon katsayısı yoncada 1997 ve 1998 yıllarında kuru ot verimi ile kuru madde verimi arasında (0.999), korungada 1997 ve 1998 yıllarında kuru ot verimi ile kuru madde verimi arasında (0.999, 0998), nohut geveninde kuru ot verimi ile 1997 yılında ham protein verimi (0.979), 1998 yılında ise kuru madde verimi (0.999) arasında gerçekleşmiştir. 2000, 158 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Yonca, korunga, nohut geveni, fide kuru ağırlığı, doğal bitki boyu, ana sap uzunluğu, ana sapta yaprak sayısı, kuru ot verimi, kuru madde verimi, ham protein verimi ABSTRACT Ph. D. Thesis EFFECTS of PLANT DENSITIES ON FORAGE YIELD of ALFALFA, SAINFOIN and CICER MILKVETCH Basri Hakan HAKYEMEZ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agronomy Supervisor : Prof. Dr. Ahmet ERAÇ The objective of this study is to determine the most suitable plant densities of alfalfa (Medicago saliva L.), sainfoin (Onobrychis sattva Lam.) and cicer milkvetch {Astragalus cicer L.) which are perennial legumes and were tested for different row spacings and sowing rates under dryland conditions of Ankara. The research was conducted by using split plot randomized block design with four replications, at the experimental fields of the Deparment of Agronomy, Faculty of Agriculture, University of Ankara, from 1996 to 1998. In this study, three different row spacings (50, 75 and 100 cm) and three different sowing rates (1, 2, 3 kg/da) for alfalfa and cicer milkvetch and 10, 15, 20 kg/da for sainfoin were examined. Fresh and dry seedling weights increased as increased row spacings and decreased sowing rates in alfalfa. However, the highest values were obtained with 75 cm row spacing and 10 kg/da seeding rate for sainfoin and decreasing row spacing caused increase for these two characters for cicer milkvetch. The number of seedling per square meter also decreased when row spacings increased and sowing rates decreased for all three plants. Sowing rates did not affect the natural plant height of alfalfa during 1997 and 1998 significantly and the same situation was observed for main stem length in 1997 but the main stem length decreased in 1998 when sowing rates were increased. The natural plant height and the main stem length increased in 1997 but decreased in 1998 when row spacings increased. Each year narrow row distances and high sowing rates affected positively on these characters for sainfoin. The highest natural plant length was obtained from the narrowest row distance and the lowest sowing rate and the largest main stem length was obtained from the narrowest row distance and highest sowing rate for cicer milkvetch in 1997. During 1998 only row distances had effects on these two characters and it was observed that the natural plant length and main stem length also increased when row distances were increased. In regard to main stem thickness, different plant densities had no significant effects on alfalfa and sainfoin in 1998 and on cicer milkvetch in 1997. Each year wide row spacing and low sowing rates increased in the number of leaves on main stem. The effects of different row distances were significant in sainfoin and the highest values were obtained from the widest row distance like alfalfa in 1997, meanwhile sowing rates were effective but there were no important differences in numerical way in 1998. Increasing row spacings and decreasing sowing rates resulted in increasing the number of leaves in 1997 nevertheless plant densities had no effect on number of leaves in 1998 for cicer milkvetch.Decreasing row spacing resulted in higher green and hay yield in two years for each of three plants. This situtation was not observed for sowing rates. The highest hay yield for alfalfa, sainfoin and cicer milkvetch were found as 776.79 kg/da with 50 cm and 3 kg/da, 644.50 kg/da with 50 cm and 15 kg/da, 487.85 kg/da with 50 cm and 2 kg/da applications in 1997, while 655.26 kg/da with 50 cm and 2 kg/da, 623.00 kg/da with 50 cm and 20 kg/da, 55636 kg/da with 50 cm and 2 kg/da applications in 1998 respectively. The highest dry matter yield of alfalfa, sainfoin and cicer milkvetch were determined as 750.45 kg/da with 50 cm and 2 kg /da, 60432 kg/da with 50 cm and 15 kg/da, 524.93 kg/da with 50 cm and 2 kg/da applications in 1997, meantime 655.17 kg/da with 50 cm and 3 kg/da, 579.79 kg/da with 50 cm and 20 kg/da, 524.93 kg/da with 50 cm and 2 kg/da applications in 1998 respectively. As far as crude protein yield was concerned, the highest values of alfalfa, sainfoin and cicer milkvetch were found as 154.94 kg/da with 50 cm and 2 kg/da, 85.71 kg/da with 50 cm and 15 kg/da, 80.60 kg/da with 50 cm and 2 kg/da in 1997 meanwhile 120.27 kg/da with 50 cm and 3 kg/da, 8937 kg/da with 50 cm and 3 kg/da and 80.28 kg/da with 50 cm and 2 kg/da respectively in 1998. The hay yield of alfalfa was significantly and positively correlated to the dry matter yield (r=0.989**, r=0.999**), green yield (r=0.987**, r=0.988**) and crude protein yield (r=0.882**, r=0.923**) in 1997 and 1998 respectively. The hay yield of sainfoin was significantly and positively corelated to the dry matter yield, green yield and crude protein yield as r=0.999**, r=0.991**, r=0.990** in 1997 while r=0.998*«, r=0.993»* and r=0.974** in 1998, respectively. The hay yield of cicer milkvetch was significantly and positively corelated to the crude protein yield, dry matter yield and green yield as r=0.979**, r=0.961**, r=0.934** in 1997 whereas it was correlated to the dry matter yield and green yield as r=0.999** and 0.953** in 1998 respectively. The results of the path analysis clearly indicated that the greatest total correlation coefficient occured between the hay and dry matter yields (0.989, 0.999) in alfalfa and in sainfoin (0.999, 0.998) in 1997 and 1998, respectively. The greatest total correlation coefficient of cicer milkvetch was between hay and crude protein as 0.999 in 1997 and dry matter yield as 0.999 in 1998. 2000, 158 pages KEY WORDS: alfalfa, sainfoin, cicer milkvetch, dry seedling weight, natural plant height, main stem length, the number of leaves on main stem, hay yield, dry matter yield, crude protein yield. IV 158