Search

Sponswerking is het vermogen van het landschap om water vast te houden tijdens perioden van neerslagoverschot, om als buffer te dienen voor droge periodes. Als klimaatadaptatiemaatregel is er tegenwoordig veel aandacht voor het herstel van de ‘sponswerking’ van het Nederlandse landschap. In deze studie is een overzicht gegeven van de huidige en mogelijke sponswerking in karakteristieke Nederlandse landschappen, waarbij is aangegeven hoe de sponswerking zou kunnen worden vergroot, zodat dit ook als ‘maatregel’ daadwerkelijk kan worden ingezet. Dit rapport beschrijft de sponswerking voor 6 karakteristieke landschappen in Nederland: 1. Het heuvellandschap in Limburg; 2. De hoge zandgronden; 3. De peilgestuurde klei- en veengebieden/polders; 4. De stroomgebieden van de Rijn en Maas; 5. De grote meren en plassen als reservoirs; 6. Het stedelijk gebied.

In dit advies: 1. In Kennemerland-Zuid is verslechtering van de beschermde natuur niet uit te sluiten. Doordat de NDA beperkt gebruik heeft gemaakt van beschikbare gegevens kan echter niet worden vastgesteld of er reeds verslechtering is opgetreden. Hierdoor is het onzeker of met bestaande maatregelen de doelen worden gehaald. 2. De instandhoudings- en verbeterdoelen van de habitattypen in Kennemerland-Zuid moeten specifiek en concreet gemaakt worden. 3. Omdat maar een deel van de, ruimschoots voorhanden zijnde, gegevens is gebruikt biedt de NDA ontoereikend systeeminzicht. Er dient een LESA opgesteld te worden om inzicht te verkrijgen in de ecologische condities die nodig zijn om de instandhoudingsdoelen te bereiken. 4. Het opstellen van een kennisprogramma, met daarin een overzicht van reeds beschikbare informatie, waaronder ook monitoring, is een vereiste om vast te stellen welke kennisleemtes en monitoringsbehoeftes er nog bestaan. Dit is nodig om de effectiviteit van maatregelen te kunnen bepalen. 5. Maatregelen die snel genomen moeten worden zijn: het verlagen van de stikstofbelasting, het initiëren van extra verstuivingen en het voortzetten van exoten bestrijding (en hier voldoende middelen voor te blijven reserveren). Daarnaast dient, indien mogelijk, ingezet te worden op het verminderen van de harde scheiding met aangrenzende gebieden door het ontwikkelen van bufferzones.

In dit advies: 1. De Texelse natuur is van grote internationale betekenis en kent hoge natuurwaarden, door de grote aaneengesloten oppervlakten duingebied, de hoge diversiteit aan landschapstypes en de bijzondere samenstelling van de broedvogelpopulaties. Het eiland functioneert daarbij ook als trekroute. 2. Er zijn echter bedreigingen door hoge recreatiedruk, hydrologische problemen, te weinig ruimte voor winddynamiek en te veel neerslag van stikstof. De natuur in Duinen en Lage Land Texel is hierdoor mogelijk verslechterd, maar doordat niet alle informatie compleet is kan dit niet met zekerheid worden vastgesteld. Daardoor is ook onzeker of met bestaande en geplande maatregelen de doelen gehaald worden. 3. Voor herstel van de natuur, ook op de lange termijn, is het belangrijk dat er meer inzicht in het gebied komt. Doe dit vooral op het gebied van water en bodem en zorg voor een samenhangend inzicht voor alle natuur op het eiland. Maak ook de doelen voor natuurbehoud en -verbetering concreet en specifiek. 4. Om de effectiviteit van maatregelen in beeld te brengen, maar ook om (a)biotische gegevens te verzamelen die nu ontbreken, is meer gecoördineerde en traceerbare monitoring nodig. Het opstellen van een kennisprogramma geeft daarbij invulling aan nog niet opgeloste vraagstukken (leemten in kennis). 5. Maatregelen die snel genomen moeten worden zijn: het zoneren van recreatie, zowel op het strand als in de duinen, het op gang brengen van verstuivingen, het verbeteren van de waterhuishouding en het verminderen van de stikstofbelasting op de natuur.

Waterschap Aa en Maas heeft de afgelopen jaren kaarten gemaakt van de ecologische waarde van wateren voor macrofauna en vis. Deze kaarten geven inzicht in de gevoeligheid voor droogval van wateren voor deze soortgroepen. Bij het waterschap bestaat de wens om soortgelijke kaarten te maken voor macrofyten. Dit betreft niet alleen gevoeligheid voor tijdelijke droogval, maar ook voor maaien, baggeren en behoud / verbetering van stroming. Daarnaast wil het waterschap graag inzicht in prioritaire gebieden voor waterkwaliteitsverbetering en herstel van kwelstromen.

Door zand- en grindwinning zijn in het Nederlandse rivierenlandschap honderden diepe plassen ontstaan. Sommige van deze plassen worden verondiept met bagger en grond ten behoeve van natuurontwikkeling. Hiervoor wordt ook licht verontreinigd slib gebruikt. Dit verondiepen van diepe plassen leidt tot maatschappelijke weerstand. Voorstanders wijzen op de natuurwinst die kan ontstaan in verondiepte plassen, terwijl tegenstanders de waarde van de diepe plas benadrukken. Een belangrijk vraag is daarom in hoeverre verondiepen daadwerkelijk tot verbetering van de ecologie leidt.

In deze factsheet ligt de nadruk op de ongewenste effecten van de sliblaag op de ecologische toestand van ondiepe, stilstaande wateren, zoals plassen, sloten en kanalen. Eerst wordt ingegaan op de oorzaken van slibvorming, en op de ecologische gevolgen hiervan. Vervolgens komen methoden aan bod waarmee de rol van slib op de ecologische toestand kan worden bepaald.

Op 3 december 2020 vond een webinar plaats van de CoP Beken en Rivieren. Het onderwerp was stikstof, meer in het bijzonder de vraag of stikstofdepositie een probleem vormt voor Nederlandse oppervlaktewateren. Gerben van Geest gaf hierover een presentatie. De effecten van atmosferische stikstofdepositie op terrestrische natuur staan momenteel sterk in de belangstelling. De gevolgen van een hoge stikstofbelasting op aquatische natuur en waterkwaliteit in zoete wateren krijgen daarentegen veel minder aandacht. In zoete oppervlaktewateren ging en gaat de aandacht vooral naar de gevolgen van een hoge belasting aan fosfaat, omdat dit element in deze wateren vaak limiterend is voor algengroei. Niettemin staan de Nederlandse oppervlaktewateren ook bloot aan een hoge stikstofbelasting, met eveneens duidelijk negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit en aquatische natuur. In zijn presentatie ging Gerven van Geest in op de rol van stikstof in het Nederlandse oppervlaktewater. Allereerst werd een overzicht gegeven van de herkomst van stikstof in Nederlandse oppervlaktewateren: dit is de bronnenanalyse. Vervolgens ging hij in op omzettingen van stikstofverbindingen die in het grond- en oppervlaktewater kunnen optreden. Tot slot werd ingegaan op de (directe en indirecte) effecten van een hoge stikstofbelasting op de waterkwaliteit en aquatische natuur van zoete wateren.

De KRW-Verkenner bevat een module voor de berekening van de ecologie voor de regionale wateren. Daarnaast is sinds een aantal jaar ook een module Ecologie Rijkswateren in ontwikkeling. De module Ecologie Rijkswateren heeft als doel om voor de Rijkswateren de ecologische effecten van maatregelen ter verbetering van de ecologische kwaliteit voor de Kader Richtlijn Water (KRW) te berekenen. Er zijn verschillende methoden verkend hoe dit het beste gedaan kan worden. De huidige versie is gebaseerd op het concept van de Ecologische Sleutelfactoren (ESF’s) en bijbehorende milieufactoren.

Deze studie maakt deel uit van een verkenning van de effecten van lage rivierpeilen op de klimaatbestendigheid1 van het wensbeeld van de Natuurverkenning Grote Rivieren en Programmatische Aanpak Grote Wateren. Dit wensbeeld is door Wageningen Environmental Research (WEnR) gekwantificeerd in arealen van verschillende ecotooptypen. Deze kwantificering is uitgevoerd voor verschillende hotspot gebieden langs de Rijntakken en Maas. Doelstelling van dit rapport is het bepalen van de vochttoestand van ecotooptypen in het rivierengebied bij verschillende klimaatscenario’s. Deze toetsing is uitgevoerd voor de huidige ecotopenverdeling (kaarten van vierde cyclus ecotopenkartering) en voor het wensbeeld (de ecotopenverdeling in 2050). Deze informatie heeft WEnR vervolgens gebruikt voor de optimalisatie van het wensbeeld van ecotooptypen in de hotspot gebieden in 2050 (Van der Sluis et al., 2020). Deze studie beperkt zich tot de effecten van lage rivierpeilen op ecotopen in uiterwaarden via de (grond)waterstand.

Dit document – de KlimaatScan – geeft een overzicht van kenmerken van klimaatverandering en effecten op de Nederlandse grote wateren. De effecten verschillen per type watersysteem: een estuarium is vooral gevoelig voor zeespiegelstijging, een meer voor temperatuurstijging en de rivieren zijn weer kwetsbaar voor veranderingen in afvoer en dicht bij zee voor zoutindringing. Er is daarom gekozen voor een uitsplitsing naar vier watersystemen: het IJsselmeergebied (H .5), het Rivierengebied (H.6), de Waddenzee en Eems-Dollard (H.7) en de Zuidwestelijke Delta (H.8). Dit zijn vier relevante systemen voor PAGW. De focus van de KilmaatScan ligt op de fysische drukfactoren die van belang zijn voor het ecologisch functioneren van een watersysteem in de brede zin van het woord, dat wil zeggen inclusief land-water overgangen en overstromingszones. De KlimaatScan is belangrijke input voor de ontwikkeling van het KlimaatKompas; een toetsinstrument voor klimaatrobuustheid.

Dit rapport presenteert de opzet van de effectmodule Natuur onderdeel ‘Rivieren’ die ontwikkeld is in het kader van het Deltaprogramma Zoetwater (DPZW). Naast effecten op riviernatuur zijn in een andere studie de effecten op Terrestrische natuur bepaald. De effectmodule Natuur en de effectmodules voor de sectoren scheepvaart, landbouw, drinkwater en industrie vormen de basis van de economische effectanalyse zoetwater (EAZ). Deze EAZ vormt een belangrijke onderbouwing voor de nieuwe Deltabeslissing Zoetwater in 2021.

Toekomstbestendige grote wateren waar hoogwaardige natuur goed samengaat met een krachtige economie. Dat is de ambitie van 33 projecten die worden uitgevoerd in het kader van de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW). Door klimaatverandering neemt de druk op de grotere wateren toe. Hierdoor kan de ecologische waterkwaliteit, ondanks de Kaderrichtlijn Water (KRW) maatregelen, verslechteren. Daarom is het belangrijk voor KRW en PAGW om te weten wat die effecten van klimaatverandering op de ecologische waterkwaliteit kunnen zijn. Hiervoor is voorliggende KlimaatScan uitgevoerd. Deze geeft een overzicht van kenmerken van klimaatverandering en effecten op de Nederlandse grote wateren.

De grote waterstaatkundige ingrepen in de vorige eeuw maakten Nederland veilig en welvarend . Ze maakten de rivieren geschikt als hoofdtransportassen, brachten bescherming tegen hoogwater en zorgden voor een strategische voorraad zoet water voor landbouw, natuur en drinkwaterbereiding. De grote ingrepen hebben ook een keerzijde. In grote wateren zoals Grevelingen, Eems-Dollard, Waddenzee, Oosterschelde, Rijn en Maas en IJsselmeergebied veranderden de natuurlijke stromen van water, zand en slib en daarmee de ecologische waterkwaliteit en de natuur. Kenmerkende leefgebieden in een delta voor planten en dieren – zoals de afwisseling van ondiepe delen en diepe geulen, overstromingsvlaktes, intergetijdengebieden en moeras – gingen verloren en migratieroutes werden geblokkeerd. Daarvoor in de plaats kwamen nieuwe leefgebieden in de vorm van zoete en zoute meren, gestuwde rivieren en een halfopen zeearm zoals de Oosterschelde. Begin 2018 hebben de ministers van Infrastructuur en Waterstaat en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de ambitie uitgesproken om tot 2050 diverse maatregelen te nemen die nodig zijn om te komen tot “toekomstbestendige grote wateren waar hoogwaardige natuur goed samengaat met een krachtige economie”. De maatregelen zijn voornamelijk gericht op het terugbrengen van de natuurlijke dynamiek van het water en de ecologische processen die daarbij horen. Naast waterstaatkundige ingrepen zijn er meer factoren die het ecologische functioneren van de grote wateren beïnvloeden, waaronder klimaatverandering. Dit document – de KlimaatScan – geeft een overzicht van kenmerken van klimaatverandering en effecten op de Nederlandse grote wateren. De effecten verschillen per type watersysteem: een estuarium is vooral gevoelig voor zeespiegelstijging, een meer voor temperatuurstijging en de rivieren zijn weer kwetsbaar voor veranderingen in afvoer en dicht bij zee voor zoutindringing. Er is daarom gekozen voor een uitsplitsing naar vier watersystemen: het IJsselmeergebi

Soortresponsies geven informatie over het voorkomen van een soort in relatie tot de milieuomstandigheden. Ze kunnen worden afgeleid uit monitoringsdata. De berekende responsies kunnen worden gebruikt om milieuomstandigheden af te leiden uit de aanwezige soorten (milieu-indicatie) of, omgekeerd, om de geschiktheid van het milieu voor (doel)soorten te beoordelen (habitatgeschiktheid). In twee pilots zijn met verschillende methoden milieu-indicatiewaarden afgeleid voor macrofauna en macrofyten. De bevindingen kunnen onder andere worden gebruikt bij de uitwerking van ecologische sleutelfactor 4 (habitatgeschiktheid) door de STOWA.

Voor waterschap Rivierenland stond het jaar 2013 in het teken van de aanloop naar het tweede Stroomgebiedsbeheerplan (SGBP). De belangrijkste mijlpalen: alle benodigde informatie uit verschillende geledingen van de organisatie is verzameld en met een handige tool (Tableau) toegankelijk gemaakt, en de ‘diagnoses’ voor de waterlichamen zijn gesteld.

Veel ondiepe meren en plassen in Nederland zijn nog altijd te troebel. Hoewel algenbloei vaak als boosdoener wordt beschouwd, speelt de opwerveling van sediment ten gevolge van wind, stroming, (macro)fauna en menselijk gebruik ook een belangrijke rol. Recent onderzoek probeert duidelijkheid te verschaffen in de relatieve bijdrage van de belangrijke spelers in het opwoelingsproces.

Sinds 2008 vindt een uniek hydrologisch experiment plaats in de Buiten Ooij bij Nijmegen. Hoogwater dat over de zomerkade komt, wordt hier niet kunstmatig uitgelaten, maar vastgehouden zodat het op natuurlijke wijze kan wegzijgen richting de rivier. Dit levert langdurig natte plasdrassituaties op, die momenteel vrijwel nergens meer in het rivierengebied voorkomen. Dit ondiepe water leverde een hoge diversiteit aan water- en moerasvogels op. Naar verwachting komen de vogels af op een enorme biomassa aan macrofauna, vissen en amfibieën in de natte overstromingsvlakte. In dit onderzoek staat de vraag centraal welke soorten precies aan de basis staan van deze voedselketen.

Het Hoogheemraadschap van Rijnland is begonnen met de voorbereiding van een grootschalig onderzoek op de rioolwaterzuivering Leiden-Zuidwest, waarbij het verschillende zuiveringsscenario’s op demonstratieschaal test voor de nabehandeling van rwzi-effluent tot KRW-kwaliteit. Het onderzoek zelf begint na de zomer en loopt door tot het najaar van 2008. De coördinatie en uitvoering ligt in handen van Witteveen+Bos, deels onder STOWA-vlag. Het doel van het onderzoek is om te bepalen welke zuiveringstechnieken nodig zijn voor het bereiken van KRW-effluentkwaliteit, om bedrijfsvoeringservaring op te bouwen en om de ontwerpgrondslagen en optimalisaties af te leiden voor toekomstige fullscale installaties. De te onderzoeken zuiveringsscenario's komen overeen met de vastgestelde scenario's in het Handboek verkenningen zuiveringstechnieken en KRW, zoals dat onlangs in STOWA-verband verscheen