Search

Wśród badaczy filozofii Augustyna panuje przekonanie, że zaczerpnął on pojęcie pozytywnie rozumianej nieskończoności Boga od Plotyna. Inna opinio communis utrzymuje, że Orygenes odziedziczył negatywne rozumienie nieskończoności od starożytnych filozofów i dlatego uważał moc Boga za skończoną. Niniejszy artykuł ma na celu wykazanie, że obie opinie są błędne. Chociaż Augustyn był zaznajomiony z myślą Plotyna, jego refleksje na temat nieskończoności Boga mają więcej wspólnego z tezami stawianymi przez Orygenesa niż z neoplatonizmem. U obu autorów kwestia ta pojawia się przy komentowaniu tych samych fragmentów biblijnych i obaj zmagają się z tą samą aporią wynikającą z przyjęcia doktryny o nieskończonej mocy i wiedzy Boga. Jeśli, zgodnie z logiką Arystotelesa, nieskończoność nie może być objęta przez nic, to czy boski intelekt może obejmować nieskończone idee? Odpowiedź obu autorów na to pytanie jest pozytywna. Artykuł stawia tezę, że Augustyn mógł przejąć doktrynę o nieskończoności Boga bezpośrednio od Orygenesa, ponieważ miał dostęp do wielu jego dzieł przetłumaczonych na łacinę lub za pośrednictwem Nowacjana i Hilarego z Poitiers, którzy byli pod wpływem myśli Orygenesa.

This article examines Philo’s philosophical interpretation of the three theophanies in Exodus, which would, centuries later, continue to be considered by the great thinkers responsible for developing negative theology, such as Gregory of Nyssa and Dionysius the Areopagite. Although Exod 33:11 clearly states that the Lord spoke to Moses face to face, as if someone were to speak to his own friend, according to Philo, the lawgiver neither saw the face of God, nor learned the proper name of God, nor was he able to comprehend the essence of God. These very statements became the inspiration for later apophaticism. The present article seeks to establish to what extent Philo’s theses were influenced by Plato’s philosophy or by later Middle Platonism, and to what extent Philo, by commenting allegorically on the Pentateuch, becomes the initiator of new ideas hitherto unknown in philosophical discourse. In the course of the analyses, three great questions of apophatic theology are discussed: 1. the unnameability of God; 2. the unknowability of God’s essence; and 3. the knowability of God’s nature by grace.

Pojęcie hellenizacji odnosi się do rozprzestrzeniania się greckiej kultury i przejmowania jej przez ludy niebędące Grekami w czasach, które zapoczątkowują podboje Aleksandra Wielkiego (czyli od drugiej połowy IV w. p.n.e.). W taki lub podobny sposób termin ten zostaje zdefiniowany w wielu współczesnych słownikach i encyklopediach dotyczących starożytności. Pojęcie to stało się problematyczne, gdy w drugiej połowie XIX w. i pierwszej połowie XX w. historycy religii powiązali je z pewnego rodzaju sądami wartościującymi, a niekiedy nawet ideologicznymi. Dlatego też niektórzy współcześni uczeni proponują porzucenie pojęcia „hellenizacja” w badaniach nad antykiem bądź zastąpienie go innymi, które w sposób neutralny opisywałyby zjawiska zachodzące w epoce hellenistycznej. W niniejszym artykule przedstawiono przegląd wybranych stanowisk w odniesieniu do samego pojęcia „hellenizacja”, a także podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy we współczesnych badaniach dotyczących epoki hellenistycznej można uniknąć tego obciążonego ideologicznie terminu.

Dialog Platona Timajos, uznawany przez uczonych za „Biblię Platoników”, był interpretowany alegorycznie już w Starej Akademii (IV w. przed Chr.). W epoce hellenistycznej (I–III w. po Chr.) natomiast, w kręgach filozofów zwanych medioplatonikami, toczyła się poważna dyskusja na temat tez, które w nim się pojawiają. Zasadnicza kwestia dotyczyła tego, czy świat powstał w czasie, czy też istnieje ab aeterno. Większość filozofów medioplatońskich uważała, że świat musi być odwieczny. W dyskusji tej, począwszy od I w. po Chr., uczestniczyli również platonicy żydowscy i chrześcijańscy, tacy jak Filon Aleksandryjski, Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W ich opinii Bóg, ponieważ jest niezmienny a zarazem dobry, nie zaczął działać dopiero w momencie stworzenia świata. Pismo Święte stwierdza jednak, że świat zaczął istnieć w czasie. W związku z tym, postulowani oni odwieczne rodzenie świata idei (kosmos noetos), który jako świat myśli Boga, istnieje ab aeterno w Boskim Logosie. Koncepcja generatio aeterna (czyli odwiecznego rodzenia Syna przez Ojca), którą znajdujemy w dziełach Orygenesa, jest związana z prowadzoną w tym czasie dyskusją na temat wieczności świata. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie tej dyskusji i uwypuklenie zależności, jakie zachodzą między argumentami stawianymi przez medioplatoników, a tymi, które znajdujemy w różnych hipotezach Orygenesa.

Many historians of ideas – philosophers and theologians – believe that the first thinker to introduce the concept of a positive understanding of the infinite­ness of God was Plotinus. In Greek philosophy, however, something infinite was understood as “unfinished” and therefore “imperfect”. All the same, according to many scholars, Christianity took the concept of the infiniteness of God precisely from the founder of neo-Platonism. One of the reasons for which researchers of the doctrines of the ancient world persist in this thesis even today is the fact that, in the writings of Origen – who lived at the time of Plotinus – we find the expres­sions which might give readers the impression that God’s power is finite, since God brought into existence a finite number of created beings. This article argues that this widely-held interpretation is wrong. Philo and Clement, a Jewish and a Christian thinker, both of Alexandria – from whose doctrines Origen borrowed abundantly – wrote of an infinite God before Origen did. In the surviving works of Origen, moreover, he nowhere states explicitly that God’s power is finite, although it is true that, according to him, God created a finite number of creatures. The con­troversial thesis of a finite God is found only in fragments written by ancient cri­tics of Origen’s teaching. A detailed analysis of Origen’s own original pronounce­ments on the nature, power and knowledge of God leads one to the conclusion that the fragments that have led many historians of ideas into confusion, either do not represent the views of Origen himself or present Origen’s teachings inaccu­rately. Moreover, in Origen’s surviving Greek writings, we find the term ¥peiron used in reference to God. This is precisely the term used by Greek philosophers to designate infinity. We may posit, then, that the concept of the infiniteness of God, positively understood, was born of the encounter of Greek philosophy with the Bible – that is, with the Jewish and Christian doctrines of the first centuries of the common era. Origen, who came slightly later, continued the thought of his predecessors and does not contradict them anywhere in his surviving works. What remains to be examined is the question of whether Plotinus himself made use of the work of Jewish and Christian thinkers in forming his doctrine of an infinite God, rather than those thinkers leaning on Plotinus, as is usually assumed.

The metaphor of the sun, in which Plato (Republic 509b) compares the idea of the Good to the sun that dwells above the earth yet affects the phenomena occurring on it, was an inspiration for both heretical and orthodox theology in the first Christian centuries. The Gnostics, Clement of Alexandria and Origen all believed that God, like the Platonic idea of the Good, is radically transcendent in relation to the world, but at the same time is the cause of everything that exists in it. Unlike Plato, who believed that the idea of the Good is knowable and can be the subject of science, the Christian theologians of the first centuries believed that God was like a blinding light. This means that God, according to them, though intelligible, is unknowable in His essence. Therefore, God cannot be the subject of science. Another modification of the Platonic metaphor was the introduction of the element of sunlight, to which the philosopher from Athens did not refer. For the Gnostics, the rays of the sun were “eons” – spiritual beings that existed in the space between the first principle of all things and the material world. For Clement and Origen, the light that comes from the sun was the Son – the power and wisdom of God. In contrast to the Gnostics, who believed in the progressive degradation of the spiritual world through successive emanations, the Alexandrian Fathers believed that the Son possessed all the knowledge of God and therefore revealed to man the true God. Yet the revelation of God by the Son, and even the grace that assists human beings in the process of learning about God, do not give man complete knowledge of the essence of God. Thus the Gnostics, Clement and Origen, despite some doctrinal differences, all accepted the concept of the radical transcendence of God on the ontological and epistemological levels.

The medieval dispute over the absolute and the ordered, power of God (poten­tia Dei absoluta et potentia Dei ordinata) began with a tract by Peter Damian entitled De divina omnipotentia. One of the questions posed in this work was whether God could indeed do everything, including those things that God did not in fact do. The same question, and a similar answer, appears in Origen’s work Contra Celsum: God can do everything except that which is evil. The impossibi­lity of doing evil, however, does not diminish the omnipotence of God, because evil, is by its very nature, non-being. Beyond that, Origen, in numerous statements appearing in his exegetical works, distinguishes between the absolute power of God, which is infinite, and the power of God that creates the world and operates within it, which has a certain God-given limit – that is, this power is adapted to the abilities of the creatures who receive it. The purpose of this article is to show that, in the light of the distinction of the potentia Dei absoluta and the potentia Dei or­dinata, fragments of De principiis (II 9.1 and IV 4.8), in which a finite world and finite power of God are posited, can be interpreted in a new way. Many contem­porary scholars, on the basis of these fragments, conclude that Origen inherited from the Greek philosophers a negative understanding of infinity as something imperfect, but the analysis carried out in this article shows something different. In talking about a certain range of God’s power, which is available to creatures, or in which creatures participate only partially, Origen does not actually exclude the proposition that, in God himself, power – existing in an absolute way – can be infinite.