Search

W prezentowanym artykule przedstawiono dzieje tej linii znanego rodu Lanckorońskich herbu Zadora, która wywodzi się od Jana z Brzezia, Lanckorony i Włodzisławia (zm. 1466). Po dokonanym w 1444 r. podziale dóbr z bratem Mikołajem objął on w posiadanie miasto Wodzisław (wcześniej Włodzisław) z przyległymi wsiami w województwie krakowskim i był protoplastą małopolskiej (zwanej też wodzisławską) gałęzi rodziny Lanckorońskich. Przedmiotem zainteresowania autora był zarówno on sam, jak i pięć pokoleń jego potomków, znanych pod nazwiskami Włodzisławskich, a następnie Lanckorońskich. Omówiono tu pokrótce dzieje życia wszystkich męskich przedstawicieli małopolskiej linii rodziny Lanckorońskich do zmarłego w 1638 r. kasztelana sądeckiego Samuela włącznie. Uwzględniono również wszystkie żyjące w badanym okresie kobiety z tej gałęzi rodu. Autor wprowadził szereg korekt i uzupełnień, zarówno do genealogii rodziny Lanckorońskich, jak i do biografii wielu reprezentantów linii wodzisławskiej. Sporo uwagi poświęcił też rodzinom, z których pochodziły żony Lanckorońskich. Ustalił pokrewieństwa, które łączyły interesujących go przedstawicieli tej rodziny z ważnymi i wpływowymi osobistościami na scenie politycznej Królestwa Polskiego, a następnie Rzeczypospolitej. Omówił również, na szerszym tle dziejów państwa polskiego, a później polsko-litewskiego, szereg nieznanych wcześniej zagadnień natury politycznej, gospodarczej i obyczajowej związanych z historią opisywanej tu rodziny.

Artykuł stanowi próbę analizy zagadnienia postrzegania przyszłości porewolucyjnej Rosji i perspektyw relacji polsko-rosyjskich przez elity polityczne odradzającego się państwa polskiego w ostatnich tygodniach 1918 r. Reasumując, należy stwierdzić, że polskie elity pod wieloma względami różniły się w ocenach dotyczących Rosji, a wspomniana problematyka niejednokrotnie była wówczas instrumentalizowana na użytek bieżącej walki politycznej w kraju. Nie zmienia to faktu, że w kilku przynajmniej fundamentalnych kwestiach dotyczących spraw rosyjskich panowała wtedy w Polsce daleko idąca zgodności opinii. U schyłku 1918 r. powszechny był zarówno pogląd o rychłym upadku bolszewizmu, jak i o tym, że zanim to nastąpi Rzeczpospolita będzie narażona na istotne zagrożenia związane z komunizmem i rewolucyjnymi wstrząsami nie tylko na rozległych obszarach dawnego imperium carskiego, ale być może także w Niemczech. Za wyjątkiem nielicznych działaczy socjalistycznych, ogół polskich elit odrzucał wówczas zarówno teorię, jak i praktykę rządów sowieckich. Nie wierzono też w tym czasie w demokratyzację Rosji i spodziewano się raczej ustanowienia w tym kraju reżimu, który bliższy będzie realiom przedrewolucyjnym aniżeli modelowi rządzenia, który symbolizował Aleksander Kiereński. Wbrew obiegowym opiniom, a także pomimo odmiennych w przypadku Dmowskiego i Piłsudskiego ocen długofalowych perspektyw relacji polsko-rosyjskich, terytorialne wizje obu tych wybitnych mężów stanu z końca 1918 r. trudno uznać za przeciwstawne. Niewątpliwie jednak odmiennie definiowali oni plan maksimum polskiej polityki wschodniej.

In the light of the current state of research, it does not seem possible to create a universal definition of town, covering all eras and cultures. However, if the field of analysis is narrowed, it becomes possible and desirable. As part of the work on ontological foundations of geographic information systems for the history of Poland, a tool has been developed to distinguish between basic (villages) and higher (towns) units of the settlement network. Three basic criteria are assessed: whether a settlement was considered a town by its contemporaries, whether it was large and complex compared to a village, and whether it had the legal status of a town. In different periods and legal systems, each of these criteria may have had different meanings, and the combined consideration of all three allows for the classification of doubtful cases. The second part of the article predicates the application of such a definition in the analysis of the urban network of twelve counties (within their contemporary boundaries) in four time sections: 1200, 1600, 1900 and 1939. Boundary situations included primarily early Piast townships with different functions, followed by agglomerations consisting of more than one urban commune in 1600 and, finally, so-called ‘urban settlements’ in the Congress Kingdom in 1900. The article also determines the number of towns in a given area at the indicated point in time. It seems particularly important to have an unambiguous and consistent classification of settlement units for a long period and a relatively large area, particularly in view of the creation of historical geoportals.

Artykuł prezentuje różne aspekty polsko-pruskich stosunków handlowych w okresie między pierwszym a trzecim rozbiorem polsko-litewskiej Rzeczypospolitej (1772–1795). Traktat handlowy z 1775 r. i pruska polityka celna odgrywały kluczową rolę w kontaktach gospodarczych między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus aż do śmierci Fryderyka II Wielkiego w 1786 r. Stosunki handlowe między oboma krajami w tym okresie okazały się niekorzystne dla obu stron. Negatywne aspekty pruskiej polityki celnej po 1775 r. stały się przedmiotem dyskusji w kręgach dworskich w Berlinie po śmierci Fryderyka II. Nowy król Prus, Fryderyk Wilhelm II, próbował na nowo ułożyć stosunki handlowe z Rzeczpospolitą zgodnie z zasadami wolnego handlu. Ułatwienia wprowadzone przez władze pruskie w 1788 r. na granicy Prus Wschodnich i Wielkiego Księstwa Litewskiego doprowadziły do zwiększenia obrotów handlowych, zarazem jednak podwyższenie opłat celnych przez stronę litewską powodowało zwyżkę cen towarów importowanych do Prus. Wzrost obrotów handlowych i liczby kupców litewskich przybywających do Królewca sprzyjał utworzeniu w mieście polsko-litewskiego konsulatu, na czele którego w latach 1792–1794 stał Jerzy Wojna-Okołow. Nowy traktat handlowy między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus został zawarty w kwietniu 1794 r., na początku insurekcji kościuszkowskiej, na krótko przed upadkiem dawnej Rzeczypospolitej. W części drugiej przedstawiono rozwój stosunków handlowych Rzeczypospolitej z Królestwem Prus w latach 1786–1795.

Sokrates z Konstantynopola, Teodoret z Cyru, Sozomen Bethlei wykreowali w swoich Historiach kościelnych różniący się w szczegółach, ale bardzo pozytywny obraz cesarza Teodozjusza II. Pierwszy z nich kładł nacisk na jego łagodność, drugi na jego wiarę, a trzeci na jego pobożność. Każdemu przyświecały jednak różne oczekiwania związane z władcą. Liczyli najprawdopodobniej na zdobycie za pomocą swych dzieł jego poparcia dla siebie samych i popieranych przez siebie ugrupowań w łonie Kościoła. Jak się wydaje, nieprzypadkowo wszyscy trzej skupili się na pierwszym okresie panowania Teodozjusza II, gdyż ostatnia dekada sprawowania przez niego władzy obfitowała w szereg nieszczęść, jakie spadły na wschodnią część cesarstwa rzymskiego, których uwzględnienie zaprzeczałoby tezie o wspieraniu wspomnianego władcy przez Boga za jego przymioty, dzięki którym Bóg miał zapewniać mu zwycięstwa militarne nad wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Wszyscy trzej pisali jednak swoje dzieła w latach czterdziestych V w., a więc wtedy, kiedy wspomniane nieszczęścia spadały na cesarstwo. Fakty te były więc wówczas powszechnie znane. Najprawdopodobniej zatem przekaz historyków skierowany był do samego cesarza. Wszyscy trzej chcieli pokazać, że w jego postępowaniu, w ich odczuciu, nastąpiła niekorzystna zmiana, której konsekwencją był gniew Boga i klęski, jakie spadły na państwo.

Celem artykułu jest przedstawienie wizerunku monarchy szwedzkiego Karola XII (1697–1718), jaki został zawarty w katolickich źródłach narracyjnych proweniencji kościelnej. Podstawę analizy stanowi osiemnaście kronik klasztornych z terenu Korony, z zakonów katolickich męskich i żeńskich, z których większość została wydana drukiem na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci, część natomiast pozostaje w formie rękopiśmiennej. Przy analizie kronik pod uwagę wzięte zostały określenia osoby monarchy szwedzkiego o charakterze przymiotnikowym oraz przydomki, które mu nadano, np. lew północy. Rozważania zawarte w tekście stanowią punkt wyjścia do badań nad postrzeganiem osoby Karola XII przez polskie duchowieństwo na początku XVIII w.

Bezpośrednio po II wojnie światowej produkcję zabawkarską w Polsce prowadzono głównie w zakładach prywatnych (część miała genezę przedwojenną), od przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych w tej gałęzi wytwórczości dominującą formą własności na 40 lat stały się przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze. Z czasem w produkcji zabawek spółdzielnie zdobyły pozycję pierwszoplanową. Dzieje produkcji zabawek w Polsce nie tylko nie doczekały się całościowego opracowania, ale faktycznie nawet ustalenia fragmentaryczne (cząstkowe) dotyczące tego dość istotnego działu gospodarki należą do rzadkości. Określając potrzeby badawcze dotyczące produkcji zabawek, trzeba stwierdzić, że najbardziej pożądane byłoby podjęcie prac nad całością problematyki, a więc opracowanie tematu: Przemysł zabawkarski (produkcja zabawek) w Polsce (na ziemiach polskich). W takim szerokim ujęciu okres PRL stanowiłby część najbardziej obszerną. W szerszej perspektywie czasowej (odnoszącej się nie tylko do okresu PRL) rozważania mogłyby ewentualnie dotyczyć wybranego asortymentu zabawkarskiego (np. produkcji lalek, klocków, zabawek pluszowych, zabawek mechanicznych, zabawek militarnych). Cenne byłyby także pojedyncze opracowania koncentrujące się na wybranych większych zakładach produkcyjnych lub na grupach zakładów o określonej specjalizacji, ewentualnie z danego regionu. Źródeł do dziejów przemysłu zabawkarskiego w Polsce po 1945 r. poszukiwać możemy przede wszystkim w placówkach podległych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, pewne znaczenie mają także materiały zgromadzone w innych instytucjach, prasa z badanego okresu, wspomnienia, wreszcie same zabawki (w zbiorach muzeów i kolekcji prywatnych). W przypadku archiwów państwowych pierwszoplanowe znaczenie mają zbiory Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz kilku archiwów terenowych, szczególnie w Kielcach, Łodzi, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Białymstoku.

Artykuł podejmuje próbę przemyślenia warunków i form istnienia regionów autonomicznych jako specyficznych ciał politycznych w peryferyjnych częściach Imperium Rosyjskiego w XIX w. Ściślej, jest on oparty na porównaniu ram funkcjonowania dwóch systemów działających w okresie ponapoleońskim w okrainach imperium: Besarabii i Królestwa Polskiego. Oba te regiony w podobnym czasie znalazły się w granicach carskiego władztwa, jednak w jego ramach cieszyły się autonomią, posiadały własne prawo i zgromadzenia reprezentantów. Specjalny status owych regionów był elementem liberalnego eksperymentu cara Aleksandra I i okazał się nietrwały, gdyż Mikołaj I dość szybko zlikwidował jakiekolwiek namiastki ograniczonej suwerenności i prawnej odrębności w obu regionach. W artykule, poprzez próbę spojrzenia na dzieje obu krajów przez pryzmat terminów zaczerpniętych z bieżących debat historiograficznych, wskazuję na złożoność kategorii suwerenności oraz analizuję autonomię jako specyficzną technologię imperialnej władzy.

Historyczny opis kościoła i parafii w Chomentowie (woj. świętokrzyskie) został sporządzony u schyłku XIX stulecia przez ks. Stefana Stucznia (1850–1928), ówczesnego proboszcza w Wrocieryżu i wielkiego miłośnika historii. Znajdujący się w zasobie Archiwum Diecezjalnego w Kielcach rękopis przynosi wiele cennych informacji na temat wyglądu i stanu kościoła parafialnego, początków parafii, jej uposażenia, a przede wszystkim sprawujących tam posługę duszpasterską księży. Z wyjątkiem ks. Jana Wiśniewskiego źródło to nie było szerzej wykorzystywane przez historyków. Edycja źródłowa dokumentu poprzedzona została częścią wstępną, zawierającą rys historyczny chomentowskiej parafii, opis zewnętrzny świątyni i jej wyposażenia, komentarz do źródła oraz zasady edycji.

Kiedy uczestnicy konferencji wersalskiej zdecydowali o konieczności przeprowadzenia na Górnym Śląsku plebiscytu rozstrzygającego o przynależności państwowej tego obszaru, pomiędzy Polakami a Niemcami rozgorzała agitacyjna walka prowadzona m.in. na łamach prasy. Szczególną rolę odegrał wówczas niemiecki ilustrowany tygodnik „Pieron”, którego współpracownicy starali się za pomocą satyrycznych rysunków wykreować możliwie najbardziej negatywny wizerunek polskiego komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego. Jak dotąd nie powstała praca naukowa, która podejmowałaby próbę kompleksowej analizy publikowanych w tym czasopiśmie wizerunków Korfantego. W niniejszym artykule przedmiotem badań stała się zarówno warstwa graficzna rysunków, jak i towarzyszące jej opisy. Graficzna satyra „Pierona” buduje postać Korfantego, bazując na stereotypowym postrzeganiu przez Niemców narodu polskiego, uwypuklając jego wszelkie wady. Zarzuca mu brutalność, niekompetencję, populizm, łamanie prawa, nieuczciwość i malwersacje finansowe. Liczba i agresywność graficznych satyr wyraźnie wzrastała na przełomie 1920 i 1921 r., a więc w ostatnich tygodniach przed przeprowadzeniem plebiscytu. Wówczas autorzy grafik już nie tylko w prymitywny sposób ośmieszają Korfantego, ale wręcz nawołują do zamordowania go, co może świadczyć o rosnącym strachu przed skuteczną działalnością Polaka. Warto też zauważyć, że wyrażana w bezpardonowej propagandzie nienawiść Niemców do Korfantego przysparzała mu zwolenników wśród sympatyków Polski, czego dowodem może być ich szeroka mobilizacja podczas zainicjowanego przez niego III powstania śląskiego.

René-Nicolas de Maupeou był ostatnim kanclerzem Francji przed rewolucją francuską. Pod koniec rządów Ludwika XV, w 1771 r., przeprowadził reformę sądową, która osłabiła polityczne znaczenie parlamentów i doraźnie umocniła pozycję króla. Doprowadziła jednak do radykalizacji nastrojów społecznych i w dłuższej perspektywie być może przyśpieszyła upadek monarchii. Maupeou był postacią kontrowersyjną, przez wielu znienawidzoną, ale był też politykiem dużego formatu, pracowitym, energicznym i obdarzonym silną wolą.

The article presents and explains the changing process of relations between Vietnam and Siam in the early 19th century during the rule of the first two kings of the Nguyen Dynasty, Gia Long and Minh Mang. Due to inherited factors from the past and internal problems, Vietnam and Siam always maintained friendly relations during the first two decades of the nineteenth century, even supporting each other against external threats. However, each side had its own goals and was taking steps to strengthen its position in the region. The malevolence in the relations between the Nguyen court and the Chakri dynasty began to grow gradually, culminating in the reigns of King Minh Mang (Vietnam) and King Rama III (Siam).

Szlachta województwa łęczyckiego była w okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego aktywna politycznie. Wysłała swoich posłów na wszystkie sześć sejmów, które odbyły się za tego króla. Ogólnie w latach 1669–1673 sejmik łęczycki na sejmach reprezentowały 43 osoby, z czego aż 38 na sejmie elekcyjnym. Część z tych posłów, jak podkomorzy Stefan Sarnowski oraz podczaszy łęczycki Wawrzyniec Kossowski, była aktywnymi parlamentarzystami o silnym prokrólewskim nastawieniu. Senatorowie z województwa łęczyckiego nie odgrywali tak istotnej roli politycznej w Rzeczypospolitej, ale jako lokalni aktywiści i dowódcy pospolitego ruszenia stawali wiernie na straży majestatu. Szlachta łęczycka dwukrotnie zawiązywała lokalne konfederacje w obronie króla (1670 i 1672), będąc stanowczo przeciwną działaniom opozycji. Była również jednym z inicjatorów zwołania sejmu konnego i poparła w 1672 r. konfederację gołąbską. Wspierała głównych liderów obozu dworskiego w Koronie, jak podkanclerzego Andrzeja Olszowskiego. Ogólnie stosunek szlachty łęczyckiej do króla Michała I i jego obozu politycznego wynikał w znacznym stopniu z jej negatywnego nastawienia do cudzoziemszczyzny, której uosobieniem miała być profrancuska opozycja. Obóz dworski Michała Korybuta Wiśniowieckiego na pewno nie musiał martwić się o wyniki obrad na sejmikach łęczyckich. Wątpliwości mógł mieć jedynie co do skuteczności ich działań, czego przykładem była nieudana aukcja wojska powiatowego w latach 1671–1672, które miało wspomóc dwór w jego zmaganiach z opozycją i wrogiem zewnętrznym.

Celem artykułu jest opisanie pomiarów katastralnych przeprowadzanych przez władze zaborcze austriackie w 1787 r. na podstawie zapisów z metryki józefińskiej z 1787 r. dla miejscowości Czeluśnica, Gąsówka i Umieszcz w dzisiejszym powiecie jasielskim. Ukazano nie tylko ustalanie przebiegu granic wsi, ale i poruszono kwestie dotyczące znaków granicznych, osób uczestniczących w komisjach pomiarowych oraz sposobów spisywania granic i ich uprawomocniania. Zwrócono uwagę na kierunek rozpoczynania pomiarów oraz słabo zbadaną sprawę tzw. świadków granicznych. Niniejszy artykuł, przy braku ksiąg metrykalnych, może stanowić także przyczynek do badań genealogicznych oraz geografii historycznej.

Od połowy XIX w. jako formę reklamowania oferowanych usług czy produktów zaczęto wprowadzać na szerszą skalę ozdobny papier firmowy, w winiecie którego umieszczano zazwyczaj podstawowe informacje: imię i nazwisko właściciela, nazwę firmy, a niekiedy datę jej powstania, adres siedziby firmy oraz ewentualnych oddziałów lub filii. Z czasem zaczęto też podawać nr telefonu, nr konta bankowego, możliwe formy płatności. Jako elementy ozdobne stosowano motywy ornamentalne, figury alegoryczne, atrybuty rzemiosł, wizerunki asortymentu, medali uzyskanych na prestiżowych konkursach, dyplomów, nagród czy certyfikatów, a także przedstawienia architektoniczne budynków i zespołów przemysłowych. Zachowane w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie zbiory papierów firmowych od połowy XIX w. do 1918 r. są datowane, co umożliwia śledzenie częstotliwości i charakteru wprowadzanych zmian, odzwierciedlających dzieje firmy. W artykule przedstawiono analizę papierów firmowych z winietami znanych firm Maurycego Barucha (1800–1874) i jego synów Emila (1832–1886) i Gustawa (1838–1907), działających w Podgórzu i Łagiewnikach. Na podstawie zachowanych papierów firmowych z winietami oraz reklam zaprezentowano także działającą w rynkowej kamienicy w Krakowie w latach 1878–1917 firmę blacharską Władysława Kosydarskiego (1851–1919).

Celem artykułu jest zaprezentowanie relacji Tadeusza Smoleńskiego z Akademią Umiejętności, dzięki wsparciu której mógł poszerzać wiedzę o starożytnym Egipcie. T. Smoleński studiował historię i geografię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1904 r. lekarze zdiagnozowali u niego chorobę płuc, co zmusiło go do przerwania nauki i podjęcia leczenia klimatycznego w Egipcie. W Kairze rozpoczął studia z archeologii i filologii egipskiej pod kierunkiem Gastona Maspero. Trudna sytuacja materialna w kraju faraonów skłoniła go do zwrócenia się o pomoc do Bolesława Ulanowskiego, sekretarza generalnego Akademii Umiejętności. W latach 1905/1906, 1906/1907, 1907/1908 T. Smoleński otrzymał od zarządu Akademii Umiejętności stypendium z legatu Malwiny Jankowskiej w wysokości 600 koron austriackich rocznie. W 1907 i 1908 r. brał udział w dwóch austro-węgierskich ekspedycjach wykopaliskowych w Szarunie i El-Gamhud. Dzięki uczestnictwu młodego egiptologa w kampaniach wykopaliskowych nad Nilem Akademia Umiejętności otrzymała cztery sarkofagi z mumiami z El-Gamhud oraz dwie wapienne płyty z ptolemejskiej świątyni w Szarunie.

Artykuł opisuje działania podjęte przez Archiwum Narodowe w Krakowie w latach 2021–2022 w celu formalnego przejęcia do zasobu (bez przewożenia dokumentacji do archiwum) materiałów archiwalnych pozostających w użyczeniu i używaniu na podstawie umów użyczenia oraz porozumienia, które archiwum zawierało z podmiotami zewnętrznymi w latach wcześniejszych. W okresie od 2016 do 2021 r. podpisano 49 takich umów oraz jedno porozumienie w sprawie pozostawienia do używania materiałów archiwalnych. Efektem zakończonych w grudniu 2022 r. prac było powiększenie zasobu Archiwum Narodowego w Krakowie o przeszło 200 mb akt. Same akta nie są jednak przechowywane w magazynach tej instytucji. W założeniu Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych zarejestrowanie użyczonych bądź pozostawianych materiałów archiwalnych w zasobie archiwum poprzez wpis do książki nabytków pozwolić miało m.in. na uporządkowanie statusu właścicielskiego dokumentacji. Przechowywanie użyczonych materiałów archiwalnych, stanowiących już zasób danego archiwum, poza jego siedzibą budzi jednak pewne obawy. Pomimo wielu zapisów – mających na celu ochronę materiałów archiwalnych – umieszczonych w podpisanych umowach użyczenia i porozumieniu, archiwa państwowe nie mają możliwości bieżącego monitowania warunków przechowywania dokumentacji oraz sprawdzania, czy zachowywana jest ich kompletność oraz zaakceptowany układ.

Publikowany tekst wspomnień Józefa Puchały (1902–1983), zaangażowanego społecznika, a także ludowego artysty i malarza, dotyczy jego służby w 22. Pułku Ułanów Podkarpackich w latach 1924–1925. Autor opisuje w nich, jak wyglądało życie ułana, zarówno w koszarach, jak i podczas manewrów, dając tym samym wgląd w inną – niż znane dotychczas z relacji oficerskich – perspektywę służby wojskowej. Rękopis wspomnień został również okraszony rysunkami, których kilka jest reprodukowanych jako materiał ilustracyjny do niniejszego tekstu, prezentującymi m.in. niektórych oficerów i podoficerów 22. pułku ułanów, z którymi zetknął się w czasie swojej służby Puchała. Oprócz osobistych relacji Autor postarał się również o wyjaśnienie organizacji pułku kawalerii z lat 20., a także scharakteryzował swoich przełożonych.

Każde uniwersum potrzebuje sfery transcendencji, która utrzymuje świat w niezbędnej równowadze. W archiwistyce metafizyka sięga do źródeł, do narodzin archiwalium w wyniku selekcji archiwalnej. Postępowanie z nim wymaga zatem odpowiedniej dozy duchowości, która towarzyszy życiu archiwalium. W tym kontekście archiwa stają się świątyniami pamięci, a ich kustosze – kapłanami obcującymi z archiwaliami pełniącymi rolę świętych artefaktów zawierających bezcenne treści. Jako ludzie przywracający porządek świata stworzonego przez Stwórcę stoją na pierwszej linii walki z siłami chaosu i rozkładu. Rozważania autora stanowią próbę odpowiedzi na pytania: Czy w sferze archiwalnej możemy mówić o jakimś istnieniu poza granicami ludzkiego poznania? Jak tę duchowość opisać, skoro nie można jej poznać? Co z tego wynika dla archiwistyki?

Niniejszy szkic ma na celu ukazanie najmniej rozpoznanego, jak dotąd, aspektu związanego z działalnością naukową wybitnego krakowskiego archiwisty, uczonego, historyka Profesora Mariana Friedberga – jego zaangażowania na polu szeroko pojmowanej dydaktyki. Opierając się na przechowywanej w Archiwum Narodowym w Krakowie spuściźnie naukowej M. Friedberga, udało się prześledzić jego zaangażowanie na polu dydaktyki, podstawę źródłową uzupełniono o materiały zgromadzone w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz o wydane drukiem spisy wykładów realizowanych na Uniwersytecie Jagiellońskim. Analiza zachowanych archiwaliów umożliwiła omówienie zaangażowania Profesora w wykłady skierowane do studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz te dla archiwistów, a także w organizację kursów edytorskich przygotowanych przez archiwum w Krakowie. M. Friedberg prowadził szereg wykładów akademickich, których tematyka skupiona była wokół różnych zagadnień wchodzących w skład nauk pomocniczych historii i archiwistyki. Osobno omówiono wkład M. Friedberga w kształcenie przyszłych archiwistów.

Kiedy dogmatyk zastanawia się, gdzie szukać inspiracji dla teologii archiwum, powinien zacząć nie od rzeczy, nawet nie od człowieka, ale od samej Trójcy Świętej i Osoby Boga Ojca, czyli od Tego, który jest początkiem, jest pamięcią, ale również posiada takie cechy, które dla nas, archiwistów, czy też zajmujących się refleksją teologiczno-filozoficzną nad archiwum, są kluczowe oraz intuicyjnie ich dotykamy. Teologia Boga Ojca staje się więc punktem wyjścia dla dyskusji nad tym, gdzie w ogóle szukać zakorzenienia dla teologicznej refleksji nad pamięcią i samym archiwum.

Autorzy stawiają pytanie o możliwość prowadzenia pogłębionej refleksji nad zjawiskiem archiwum. Rozważają potencjalne istnienie teologii, filozofii lub metafizyki archiwum. Dostrzegają, że punktem wyjścia do tego rodzaju spojrzenia na archiwa jest wrażliwość archiwalna, która stanowi jeden z trzech warunków bycia archiwistą, obok wiedzy i umiejętności. Najdobitniej wrażliwość archiwalna przejawia się w dostrzeganiu faktów ginięcia archiwów. Pogłębienie perspektywy archiwalnej pozwala na uwolnienie się od wyłącznie technicznego traktowania pracy archiwistów. Wspomaga ono budowanie etosu zawodowego archiwistów. Autorzy proponują program badań obejmujący śledzenie wątków archiwalnych lub pamięciowych w różnych religiach i systemach wartości charakterystycznych dla licznych kultur i religii teraźniejszych i przeszłych. Przewidują również poszukiwanie inspiracji i wsparcia we wszystkich nurtach myślenia naukowego – antropologicznego, historycznego, socjologicznego, filozoficznego czy teologicznego, odwołujących się w swych rozważaniach i opisie rzeczywistości do kategorii pamięci.

W artykule opisano możliwości poszerzenia katalogu badań archiwistyki oraz paleografii. Chodzi o odtwarzanie motoryki pisania, połączenie badań nad spuściznami z analizą zachowanych artefaktów w określonej strukturze. Istotne wydają się badania nad zachowaniem wyobrażenia o danej przestrzeni.

Do końca XVIII w. cmentarze były naturalną częścią Krakowa, toczyło się na nich życie mieszkańców związane zarówno z uroczystościami religijnymi w świątyni, jak i miejską codziennością. Władze austriackie, unowocześniając funkcjonowanie miasta, zabroniły pochówków na miejskich cmentarzach, w 1803 r. utworzono cmentarz powszechny koło wsi Rakowice. W 2020 r. przy ul. Rakowickiej 22E, czyli między miastem a cmentarzem, powstał nowoczesny budynek Archiwum Narodowego w Krakowie, przechowywane w nim archiwalia wydobywają z mroków niepamięci dawnych krakowian, m.in. podróżnika Anzelma Teodora Dzwonkowskiego (1764–1850) i jego rodzinę.

Artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na pozamaterialne aspekty związane z archiwaliami i archiwami, w szczególności archiwami społecznymi. Bazując na analizie literatury (szczególnie literatury zagranicznej) oraz posiłkując się wywiadami przeprowadzonymi z archiwistami społecznymi w latach 2015–2018, autorka krótko omawia zagadnienia wpływu społecznego archiwów społecznych oraz afektywnego oddziaływania archiwów na odbiorców, darczyńców i archiwistów, poruszając również kwestię traumy zastępczej.

Bohaterem prezentowanego tu tekstu jest Hieronim z Brzezia Lanckoroński h. Zadora (ok. 1627–1697), syn wojewody ruskiego i hetmana polnego koronnego Stanisława i kasztelanki lubelskiej Aleksandry Sienieńskiej h. Dębno. W artykule omówiono też dzieje życia jego rodzeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem tych dzieci wojewody ruskiego, które przeżyły zmarłego w 1657 r. ojca. Byli to: Przecław (zm. 1697), który osiągnął senatorską godność kasztelana czechowskiego, Jan Kazimierz (zm. 1679), który był kanonikiem krakowskim i lwowskim, Franciszek (zm. p. 1696), który nie piastował żadnych urzędów oraz Joanna (zm. p. 1696), która została żoną Andrzeja Świętopełka-Bolestraszyckiego. Przedstawiono tu ich sytuację rodzinną, stan majątkowy oraz działalność publiczną. Najwięcej miejsca poświęcono jednak na opisanie osiągnięć tytułowego bohatera tego tekstu. Był on bez wątpienia najwybitniejszym przedstawicielem jagielnickiej linii Lanckorońskich w drugiej połowie XVII w. Poczynając od roku 1649, walczył on niemal we wszystkich wojnach toczonych przez Rzeczpospolitą aż do połowy lat osiemdziesiątych tego stulecia. W 1658 r. został podkomorzym podolskim. Był również starostą skalskim, dymirskim i zawichojskim. Pod koniec życia związał się z IV ordynatem zamojskim Marcinem Zamoyskim, a następnie z wdową po nim, Anną z Gnińskich. Dzierżawił od nich klucz gorajski ordynacji zamojskiej i pełnił rolę klienta możniejszych krewniaków. Autorowi udało się dokładnie prześledzić zarówno dokonania Hieronima Lanckorońskiego w sferze publicznej, jak też jego sytuację majątkową i poczynania w życiu prywatnym. W artykule znalazło się wiele nowych ustaleń. Dokonano też korekty znacznej liczby bałamutnych stwierdzeń dotyczących tak podkomorzego podolskiego, jak też innych dzieci wojewody ruskiego Stanisława, które funkcjonują od dawna w literaturze przedmiotu. Warto też odnotować, że pomimo dwukrotnych ożenków, Hieronim Lanckoroński zmarł bezpotomnie. W maju 1696 r. sporządził bardzo interesujący testament, który został załączony jako aneks do niniejszego opracowania.

Celem artykułu jest prezentacja zasług, jakie w ratowaniu ludności pochodzenia żydowskiego podczas II wojny światowej miała późniejsza profesor Uniwersytetu Łódzkiego, badaczka dziejów wsi polskiej – Helena Brodowska-Kubicz. Urodzona na podlubelskiej wsi i działająca od lat trzydziestych XX w. w ruchu ludowym, po napaści Niemiec na Polskę włączyła się w aktywność konspiracyjną. Została żołnierzem Batalionów Chłopskich i weszła w skład Komendy Głównej jako szefowa łączności. Chroniła Żydów, dostarczając im fałszywe dokumenty, znajdując zakwaterowanie i zatrudnienie, wysyłając na wieś do rodzin chłopskich. Większość z nich dzięki jej pomocy przeżyła wojnę. Za tę działalność w 1991 r. Brodowska-Kubicz została uhonorowana medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. W artykule wykorzystuję fragmenty wspomnień (listów, świadectw) ocalałych dzięki niej osób. Oddaję również głos bohaterce, opisującej kulisy niesionej pomocy. Moim celem jest przywrócenie pamięci o zasługach Brodowskiej-Kubicz, długo przemilczanych ze względu na politykę historyczną prowadzoną przez władze Polski Ludowej.

Artykuł prezentuje życie i karierę Jana Waldemara Guthke (1886–?). Urodził się on w Komadzynie, w rodzinie dawnych kolonistów niemieckich. Kiedy był dzieckiem, jego rodzina przeprowadziła się do Łodzi, gdzie po ukończeniu szkoły rozpoczął pracę jako nauczyciel, a następnie uzyskał tytuł inżyniera. Na początku XX w. Jan W. Guthke wielokrotnie podróżował za granicę, gdzie pracował jako specjalista od maszyn rolniczych. Najprawdopodobniej podczas jednej z tych podróży poznał swoją przyszłą żonę Anielę z d. Hryniewicz. Prawdopodobnie w 1911 r. Jan W. Guthke przeprowadził się wraz ze swoją rodziną do dalekowschodnich obwodów Imperium Rosyjskiego, a następnie około 1930 r. do Harbina w Mandżurii. Podczas pobytu tam podjął się przygotowania monografii polskich monet z lat 1922–1938. Swoją pracę ukończył w listopadzie 1938 r., jednak nigdy jej nie opublikował. Pewnym jest, że Jan W. Guthke w 1941 r. nadal mieszkał w Harbinie i pracował tam jako inżynier. Jego dalsze losy nie są znane.

Czosnek, roślina z rodziny amarylkowatych, był w starożytności popularną rośliną uprawną. Antyczni traktowali go zarówno jako pożywienie, jak i lek. Jego właściwości oraz zastosowanie opisywali autorzy prac encyklopedycznych, medycznych, weterynaryjnych oraz tekstów kucharskich. Warzywo było popularnym dodatkiem do wielu potraw i leków przeznaczonych dla ludzi oraz zwierząt. Sposoby wykorzystania czosnku przez weterynarzy i medyków charakteryzują się dużą zbieżnością. Przy pomocy czosnku leczono m.in. kaszel, gorączkę, bóle głowy, choroby śledziony czy świerzb. Co istotne, współczesne badania potwierdziły wiele właściwości, które tej roślinie przypisywali już starożytni Rzymianie. Różnica pojawiła się przy dietetycznym zastosowaniu warzywa, bardzo popularnego w kuchni śródziemnomorskiej, ale niewykorzystywanego w żywieniu zwierząt.

Artykuł prezentuje różne aspekty polsko-pruskich stosunków handlowych w okresie między pierwszym a trzecim rozbiorem polsko-litewskiej Rzeczypospolitej (1772–1795). Traktat handlowy z 1775 r. i pruska polityka celna odgrywały kluczową rolę w kontaktach gospodarczych między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus aż do śmierci Fryderyka II Wielkiego w 1786 r. Stosunki handlowe między oboma krajami w tym okresie okazały się niekorzystne dla obu stron. Negatywne aspekty pruskiej polityki celnej po 1775 r. stały się przedmiotem dyskusji w kręgach dworskich w Berlinie po śmierci Fryderyka II. Nowy król Prus, Fryderyk Wilhelm II, próbował na nowo ułożyć stosunki handlowe z Rzeczpospolitą zgodnie z zasadami wolnego handlu. Ułatwienia wprowadzone przez władze pruskie w 1788 r. na granicy Prus Wschodnich i Wielkiego Księstwa Litewskiego doprowadziły do zwiększenia obrotów handlowych, zarazem jednak podwyższenie opłat celnych przez stronę litewską powodowało zwyżkę cen towarów importowanych do Prus. Wzrost obrotów handlowych i liczby kupców litewskich przybywających do Królewca sprzyjał utworzeniu w mieście polsko-litewskiego konsulatu, na czele którego w latach 1792–1794 stał Jerzy Wojna-Okołow. Nowy traktat handlowy między Rzeczpospolitą a Królestwem Prus został zawarty w kwietniu 1794 r., na początku insurekcji kościuszkowskiej, na krótko przed upadkiem dawnej Rzeczypospolitej. W części pierwszej omówiono stosunki handlowe polsko-pruskie do końca panowania Fryderyka II Wielkiego. * Artykuł ten jest znacznie rozbudowaną i poszerzoną chronologicznie wersją tekstu w języku niemieckim: J. Wijaczka, I. Kąkolewski, Die Handelsbeziehungen Polen-Litauens mit dem Königreich Preußen von der Ersten bis zur Zweiten Teilung (1772–1792), „Nordost-Archiv” 2024, Bd. XXXIII, s. 61–72.

Przyjęte metody badań historycznych miały za zadanie odpowiedzieć na pytanie, czy państwa wschodnie sąsiadujące z Austrią, ograniczone swym systemem gospodarczym i politycznym, mogły liczyć na pomoc w zakresie inicjowania reform politycznych. Dysproporcje pomiędzy demokratycznym Zachodem i komunistycznym Wschodem wpływały na Wiedeń niekorzystnie. Przyjęta teza badawcza dotyczy możliwości i skali zaangażowania Austrii na rzecz reform gospodarczych w Polsce. Austriacy uznali, że równomierny rozwój wschodnich sąsiadów służył rozwojowi Drugiej Republiki i konsekwentnie go wzmacniali. Austria wielokrotnie potwierdzała chęć pomocy Polsce, nie tylko humanitarnej, ale także dyplomatycznej i gospodarczej, bez konieczności negatywnej oceny działań władz komunistycznych. Dlatego charakterystyka Austrii w polskich dokumentach dyplomatycznych i oficjalnych komunikatach prasowych z lat 1985–1989 to obraz sojusznika i partnera. Przykładem skrzętnie wykorzystywanym przez polskie władze było oficjalne stanowisko Austrii i jej negatywna ocena sankcji gospodarczych nałożonych na Polskę przez Zachód. Narracja została podzielona na dwa okresy. Pierwszy dotyczy lat 1985–1986 i relacjonuje odradzanie stosunków po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce. Drugi etap dotyczy wspólnych działań w latach prowadzących do przełomu i „jesieni ludów”. Polityka rządu austriackiego wzmocniła funkcjonujący reżim i przedłużyła rozkład polskiego systemu politycznego. W nieoficjalnych rozmowach reformy gospodarcze w Polsce oceniano w Austrii jako powierzchowne i przewidywano załamanie gospodarcze, mogące mieć katastrofalne skutki dla całej Europy. Władze polskie wykorzystywały wpływy i pozycję neutralnej republiki do realizacji własnych celów, zwłaszcza do legitymizacji swoich rządów. Bilans stosunków dwustronnych w końcowym etapie zimnej wojny okazał się dla obu krajów niekorzystny.

This paper examines the use of memory as a political tool by the Justice and Development Party (AKP) government, emphasising the impact of the official historical narrative on commemoration of selected historical traumas and glories, in addition to its influence on collective identity. Over the last two decades, Turkey has undergone a cultural transformation under the rule of the AKP. This transformation has taken place through reevaluation of the Islamic-Ottoman past while distancing itself from Kemalist secularism. Adhering to the principles of Islam, the AKP has articulated its political agenda through a cultural initiative inspired by Turgut Özal’s Neo-Ottomanism. To this end, a series of narratives was developed under a cultural programme based on nostalgia for the Ottoman while scrutinising different aspects of the country’s secular paradigm. The programme was carried out through the commemoration of identity, including the Conquest of Constantinople in 1453 as well as the construction of ‘sites of memory’, such as museums, theme parks or mosques. The establishment of ‘sites of memory’ around these selected narratives allows for an in-depth exploration of how political ideology intersects with memory, contributing to the ongoing transformation of Turkey’s cultural and political landscape.

Biskup Władysław Goral należy do grona 108 beatyfikowanych polskich męczenników II wojny światowej. Jako lubelski biskup pomocniczy został w 1939 r. skazany przez niemiecki sąd nazistowski na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywotnie więzienie. Wobec niekompletnych danych źródłowych, po długiej dyskusji naukowej, utrwalił się pogląd, że jego śmierć nastąpiła pomiędzy lutym a kwietniem 1945 r. w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, gdzie był więziony przez ponad pięć lat. Dotychczasowy stan wiedzy na ten temat podważa nowo odkryty dokument z niemieckich archiwów. Są to zeznania Hansa Appela, współwięźnia z KL Sachsenhausen, który 21 kwietnia 1945 r. miał wraz z bp. Goralem zostać przewieziony do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. W artykule została zweryfikowana wartość ostatnio odnalezionego dokumentu. W rezultacie postawiono hipotezę o zamordowaniu bp. Gorala w Ravensbrück pomiędzy 21 a 29 kwietnia 1945 r. i przedstawiono argumentację przemawiającą za nowymi okolicznościami jego śmierci.

Od listopada 1918 r. do grudnia 1922 r. Józef Piłsudski sprawował najwyższą władzę cywilną i wojskową w odradzającym się państwie polskim. Początkom Drugiej Rzeczypospolitej z dużą uwagą przyglądały się państwa zwycięskiej ententy. Przebywający w tym czasie w Warszawie ich przedstawiciele – politycy, dyplomaci, wojskowi, członkowie misji humanitarnych, dziennikarze – pozostawili po sobie zarówno oficjalne dokumenty, jak też bardziej osobiste zapiski, relacje, wspomnienia czy też listy. Ich analiza pozwala na stwierdzenie, że w ich ocenie kluczowa rola Józefa Piłsudskiego w polskim życiu politycznym w tamtym czasie wynikała nie tylko z faktu pełnienia najważniejszych funkcji w państwie, ale też miały na to wpływ inne czynniki, jak na przykład silna osobowość, pewien urok osobisty, popularność i autorytet w społeczeństwie, ambicje polityczne. Źródłem jego siły politycznej była także słabość najważniejszych politycznych rywali – Ignacego Jana Paderewskiego i Romana Dmowskiego. Wycofanie się Piłsudskiego z aktywnego życia politycznego w roku 1923 było chwilowe. Rację mieli ci z zachodnich świadków tamtych wydarzeń, którzy przewidywali, że będzie się szykował do przejęcia pełni władzy w odpowiednim dla siebie momencie. Przedstawiciele państw zachodnich, doceniając pozycję Piłsudskiego w Polsce w latach 1918–1922, dalecy jednak byli od wystawiania mu jednoznacznie pozytywnej oceny. Nie brakowało bowiem krytycznych, a nawet bardzo krytycznych uwag dotyczących jego cech charakteru, sposobu sprawowania władzy czy braku kompetencji w sprawach wojskowych.

Rozwijana przez Stefana Bednarka koncepcja mnemotoposów, korespondująca z miejscami pamięci Pierre’a Nory, zakreśla reprezentatywne pole do podejmowanych w artykule refleksji nad korzyściami wprowadzenia do teorii kulturoznawczej rozważań nad pamięcią. Oczywiście nie chodzi o jakąkolwiek refleksję nad pamięcią, ale taką, która traktuje problematykę komemoratywną jako kluczową dla badań nad kulturą. Uzasadnione wydają się zatem pytania o korzyści tak rozumianego zwrotu pamięciowego: na ile jest to podejście owocne poznawczo? W jakim zakresie ogranicza się tylko do terminologicznego odświeżenia języka rozważań nad kulturą? Czy i kiedy prowadzi do redukcjonizmu zdolności wyjaśniania i rozumienia zjawisk kulturowych?

W tekście podjęto próbę rozważań nad pamięcią Wrocławia, która ma dwoistą naturę — po pierwsze, jest przekazywana przez ludzi; po drugie, jest zakotwiczona w przestrzeni miasta. Ilustruje to przykład zakładu pracy (Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego) jako elementu krajobrazu i miejsca pamięci. Pamięć miasta jest ponadto sferą stałego konfliktu: miejsc mających swoją historię, będących nośnikami pamięci oraz nie-miejsc, pozbawionych czasowości, a zatem także pamięci. Miejsca pozbawione czasowości oddziałują na swoich mieszkańców nie ze względu na autentyzm bycia miejscem, lecz na dokonaną przez współczesnych architektów wiarygodną symulację miejsca w nie-miejscu. Na pamięć miasta, poza pamięcią jednostek, składa się pamięć zbiorowa, która wyraża się w mnemotoposach. Takim mnemotoposem jest Dolny Śląsk jako Dziki Zachód, z którym łączy się mnemotopos skarbu, pod wieloma względami przenikający ten pierwszy. Oba można też odnaleźć w pamięci miasta.

Fanizm obejmuje rozmaite działania podejmowane przez fanów wobec różnych światów wyobrażonych, które odbierają i przetwarzają oni w sposób zaangażowany. Niektóre z nich mogą być przejawami kolektywnej pamięci o tych światach. Praktykowanie tej pamięci można dostrzec w działaniach podejmowanych w miejscach wyobraźni, poszerzając tym samym koncepcję Stijna Reijndersa, wyprowadzoną z lieux de mémoire Pierre’a Nory. Przejawy tej fanowskiej pamięci obserwowalne są poprzez imaginotoposy, jakie mogą się wyłaniać z miejsc i wydarzeń zlokalizo- wanych w wyobrażonych topografiach. Pojęcie to zostało z kolei wywiedzione z koncepcji mnemotoposu Stefana Bednarka, czyli form krystalizowania się wyobrażeń o przeszłych wydarzeniach, widocznych w różnego rodzaju wytworach kultury. Można je odnajdywać także poza jawą. Za studium przypadku w niniejszym artykule posłużą: stworzony przez J.K. Rowling świat Harry’ego Pottera oraz sny jego fanów. Co jednak odróżnia miejsca wyobraźni od imaginotoposów? I czy imaginotoposów, tak jak mnemotoposów, można poszukiwać w snach?

Artykuł opisuje propozycję wykorzystania wypracowanej na gruncie badań kulturoznawczych kategorii mnemotoposu do analizy historycznych przedstawień kartograficznych. Autorka stawia sobie za cel ukazanie potencjału poznawczego wynikającego z przyłożenia metafory „miejsc pamięci” do obrazów przedstawiających miejsca geograficzne, co nabiera szczególnego znaczenia w wypadku omawianej epoki (średniowiecze), za którą stoi bogata tradycja dydaktycznych zastosowań materiałów wizualnych oraz ich związków z ars memoriae. Punktem wyjścia jest osadzenie rozważań w tradycji kulturoznawczej. Następnie krótko omawiana jest typologia map średniowiecznych oraz teoria stawiająca tezę o istnieniu pokrewieństwa między formą najpopularniejszego średniowiecznego typu kartograficznego i stosowanymi ówcześnie w kulturze monastycznej „kołami pamięci” — tak zwanymi rotae. W dalszej części artykułu wymienione zostają argumenty za uznaniem możliwości powiązania map z badaniem kulturowych form pamięci i zapamiętywania, poparte przykładami z materiałów źródłowych. Na koniec autorka odnosi się do tytułowej metafory „pałacu pamięci”. Celem wywodu jest próba wykazania, w jaki sposób średniowieczne podejście do kartograficznych lokacji może się łączyć z omawianą w tekście mnemotechniczną metodą loci, co byłoby przesłanką, by widzieć w nich klasyczne mnemotoposy.

Artykuł przedstawia koncepcję Stefana Bednarka badania snów jako rodzaju pamięci zbiorowej. Zdaniem autora w snach można w skondensowanej formie odnaleźć „polski idiom: ukształtowany w toku dziejów zespół wyobrażeń na temat przeszłości narodu”. Obecne w snach symbole, mity, legendy i fantazmaty są dziedzictwem kultury, na które składa się zarówno kanon literacki, jak i wytwory kultury popularnej. Ułożyć z nich można swego rodzaju narodowy sennik. Sny w tej koncepcji traktowane są jako ukryte źródła historii kultury, dające dostęp do doświadczeń i emocji inaczej trudno dostępnych, związanych z wartościami, jakie przypisujemy zarówno temu, co nam się indywidualnie przydarza, jak i momentom wspólnej historii. Ich zapisem są przede wszystkim wspomnienia i biograficzne relacje. Tekst prezentuje badania Bednarka nad snami Polaków w okresie PRL-u i stanu wojennego w perspektywie pytania o to, czy dziś także możemy odnaleźć wspólnotę naszych snów.