xxni FARKLI YETİŞTİRME ORTAMLARININ, SOĞUK SERADA YETİŞTİRİLEN MARUL VE DOMATESTE, GELİŞME, VERİM VE KALİTE ÜZERİNE ETKİLERİ GENERAL SUMMARY IN TURKISH (GENEL ÖZET) Dört ayrı denemeden oluşan bu araştırma 1996-1998 yıllan arasında Trakya Bölgesinde ısıtılmayan sera koşullarında yürütülmüştür. Ticari önemi olan iki bahçe bitkisi olan, hibrid domates (Lyscopersicum esculentum MilLJ, ev. Correct Fi ve marul (Lactuca sativa Lin.,) ev. Lobjoits Green çeşidi üzerine 3 farklı fide ortamı, FO (harç, perlit ve torf) ve 5 farklı dikim ortamı, DO (harç, perlit, torf, saman balyaları, ve sera toprağı) ve 15 kombinasyonunun etkisi incelenmiştir. Ancak domates ve marulun ikinci denemesinde, dikim ortamı olarak, torfun yerine cibre kullanılmıştır. Bu çalışmada incelenen karakterler genel anlamda vejetatif gelişim ve çoğaltma ile ilgili karakterlerin yanında fiziksel ve kimyasal karakterler, verim ve kalite performansı ve son olarak da hasat edilen bitkilerde alınan gözlemler olarak ifade edilebilir. Kış ve bahar periyodu olmak üzere yürütülen iki denemede farklı yetiştirme ortamlarının marul üretimi üzerine etkisinin incelenmesi amacıyla bir çok önemli bulunan parametre ele alınmıştır. Fakat, fizyolojik nedenlerden dolayı belirli fiziksel ve çevresel etkiler nedeniyle bazı istatistiki açıdan önemli olamayan sonuçlar bulunmuştur. Her iki denemede de fide gelişimi açısından perlit ve torf (peat) fide ortamı topraklı harca göre üstünlük göstermiştir. Hasat edilen bitkilerin boylan ve çaplan bakımından her iki denemede de sera toprağı dikim ortamı daha iyi sonuç vermiştir. Fakat cibre dikim ortamından en kötü sonucu alınmiştir. Dk denemede torf harcındaki bitkilerde erken olgunlaşma belirgin olmuştur. Maksimum yaprak sayısı topraklı harçta gözlenmiş, ikinci denemede ise torf harcım topraklı harç izlemiştir. Genelde her iki denemede de, toplam ve pazarlanabilir bitki boyu ve ağırlığı, pazarlanabilir en dış yaprak ağırlığı ve genişliği açısından sera toprağı dikim ortamı ümitvar sonuçlar vermiştir, ikinci denemede ise cibre dikim ortamı en düşük bitki ağırlığını vermiştir. Birinci denemede perlit (FO) x sera toprağı (DO) kombinasyonu en yüksek toplam ağırlığı, torf harcı (FO) x sera toprağı (DO) ise en yüksek pazarlanabilir bitki ağırlığım vermiştir. Sık başlılık parametresinde,dikim ortam olarak en iyi sonuç sera toprağında kötü sonuç ise topraklı harçta belirlenmiştir. En iyi kambinasyon ise perlit (FO) ve sera toprağı (DO) olarak tespit edilmiştir, ilk denemede, topraklı harç, sera toprağı ve torf harcı dikim ortamı sırasıyla en çok iç yaprak, dış yaprak ve toplam uç yanıklanığından etkilenmiştir. Özetle, toprak ağırlıklı harçta her tıp yaprak ucu yanıklığı minimum olmuşXXIV veya hiç gözlenmemiştir, ikinci denemede, iç yaprak uç yanıklığı, dış yaprak uç yanıklığına oranla daha yüksek olup, cibre dikim ortamı ise hem iç hemde dış yaprak uç yanıklığı bakımından en yüksek oransal değeri vermiştir. Topraklı harç ve perliti % 100'lük yaprak ucu yanıklığı ile cibre dikim ortamı izlemiştir. Ardı sua yürütülen ilkbahar yaz donemi domates denemelerinde, genelde perlit ve torf harcı ortamları çoğu parametreler açısından üstünlük göstermiştir. Bu parametreler; fide boyu ve gövde kalınlığı, farklı salkımlardaki çiçek sayısındaki artışlar, bitki boyu, gövde çapı, erken (torf harcı) ve geç (perlit) ürün olgunlaşması, normal erkenci meyvelerin ağırlığı, yüksek meyve ağırlığı, tek aneyve büyüklüğü ve ağırlığı, pH değeri, TSS/asit oram (torf harcı) ve nem içeriği (perlit) olarak sayılabilir. Buna karşılık her iki denemede de bazı parametrelerde farklı sonuçlar da bulunmuştur. Örneğin, birinci denemede torf, ikinci denemede ise perlitte fide gövde kalınlığı daha fazla olmuştur. Her iki denemede de incelenen parametrelerin çoğunda., saman balyası tek başına veya diğer ortamlar ile kombinasyonlarında orta derecede bir performans göstermiştir. Diğer taraftan, çoğu parametrelerde, topraklı harç ve/veya sera toprağı ortamlarında istikrarsız veya değişken bir sonuç deseni gözlenmiştir. Örneğin, sera toprağı meyve sayısı ve ağırlığı bakımından perlit ve torf harcı ile yanşırken;topraklı harcı vejetatif, üretim ve verim açısından ise düşük performans göstermiştir (erken çiçeklenme, erken hasat ve bazı kimyasal karakterler olan TSS, asitlik, kuru madde içeriği hariç), ilk denemede torf harcında yetiştirilen bitkilerde meyvelerin pH'sı yüksek olarak gözlenmiş fakat ikinci yılda cibre ve perlitte bu değer ististiki bakımından daha yüksek bulunmuştur. Duyusal analiz bakımından kullanılan yetiştirme ortamlarına farklı yanstlar gözlenmiştir. Istatistiki olarak önemli bulunan karakterlere göre; renk bakımından sera toprağım topraklı harç izlemiş; meyve sertliği bakımından saman balyası ve sera toprağı yalın veya diğer ortamlar ile kombinasyonları; tat halamından saman balyası, sera toprağı ve topraklı harç ve genel beğeni yönünden saman balyası ve topraklı harç yalın veya diğer ortamlarda kombinasyonunda öne çıkmaktadır. Meyve çatlaması ilk denemede perlitte ikinci deneme de ise saman balyasında yüksek bulunmuştur. Çok az meyve, çiçek burnu çürüklüğünden etkilenmiştir. Fakat, ikinci denemeye göre birinci denemede sera toprağında daha fazla meyve çürüklüğü görülmüştür, ikinci denemde ise cibre ve saman balyasında daha fazla olmuştur. Perlit yalın veya diğer ortamlar ile kombinasyonlar şeklînde olsun, en yüksek toplam bitki ağırlığı verirken topraklı harç her iki denemede de em düşük bitki ağırlığına sahip olmuştur. AA1 THE EFFECTS OF DIFFERENT GROWING MEDIA ON THE GROWTH, YIELD AND QUALITY IN COS LETTUCE AND TOMATO GROWN IN A COLD GLASSHOUSE GENERAL SUMMARY IN ENGLISH A series of experiments comprising four trials were conducted during 1996-1998 under unheated (cold) glasshouse conditions in the Thrace region of Turkey. Two important horticultural crops of commercial value, tomato (Lycopersicon esculentum Mill.) cv. Correct Fl and cos lettuce (Lactuca sativa Lin.) cv. Lobjoits green were opted to see the effect of three different seedling and five different planting media separately along with their fifteen different combinations. The cumulative parameters on account of this study were relating to vegetative and reproductive as well as physical and chemical characteristics, yield and quality performances, and sensory attributes of harvesting crops. Two trials in one and the after season, as winter-spring crop, were arranged for cos lettuce production where many parameters proved their significance of differential behaviour with respect to different growing media. Some non-significant results appeared because of certain physical and environmental and that of physiological reasons. Perlite and peat compost seedling media proved their exceeding performances over soil-based compost in terms of seedling growth in both the trials. In case of height and diameter of harvesting plants, border soil planting medium gave better results in both the trials but in the second, grapes marc planting medium produced the lowest. Early mature plants were characterized by peat compost in the first trial. Maximum number of leaves appeared in soil-based compost, however, peat compost followed by soil-based compost induced more plant leaves in the second trial. Generally, for the parameters including total and marketable plant weight and length, width and weight of marketable outer most single leaf, border soil planting medium showed encouraging results ha both the trials. Grapes marc planting medium, in the second trial, could produce minimum plant weight. In the first trial, perlite (SM) x border soil (PM) combination produced highest total weight and peat compost (SM) x border soil (PM) produced the highest weight of marketable plant. Border soil gave the maximum and soil- based compost the minimum with best suitable combination of perlite (SM) x border soil (PM) in term of tight heads. In the first trial, soil-based compost, border soil and peat compost planting media affected the most for inside leaf, outside leaf and total tipbuni respectively. To overall, soil-based compost produced the plants minimum or free of any kind «of tipbuni. In the second trial, percentage of inside leaf tipburn was considerably higher than the outside leaftipburn and grapes marc planting medium gave the highest percentage of plants having both inside and outside leaf tipburn. Soil-based and perlite followed by grapes marc planting media caused 100% tipburn. In the consecutive two trials of spring-summer tomato crop, as a whole, perlite and peat compost media exhibited their dominating role over other growing media in a number of parameters, including seedling height and stem thickness, increased total number of flowers in different trusses, plant height and stem diameter, early (peat compost) and delayed (perlite) crop maturity, weight of early normal fruits, high fruit weight, weight and size of single fruit, pH value and TSS / acid ratio (peat compost) and moisture contents (perlite) etc. However, in some of the parameters, contrary results were also observed in the two trials. For example, seedling stem thickness was more in perlite in the second trial contrary to first trial where peat compost was dominant. In most of the parameters of two trails, straw bale, alone or in combination with the other planting media showed an intermediary performance in most of the parameters. On the other hand, in many parameters, an irregular pattern of behaviour was found in soil-based compost and / or border soil media. For instance, border soil had a close competition with perlite and peat compost for weight and number of fruits, whereas soil-based compost had poor performance for vegetative, reproductive and yield parameters, except the early flowering, early harvesting and chemical characteristics including, TSS, titratable acidity and dry matter contents. Higher pH was noticed in fruits obtained from peat compost in the first trial but in the second, it was more in grapes marc and perlite, which were statistically identical. Differential responses of variation were observed for growing media in terms of sensory attributes. The significant characterized performances were; border soil followed by soil-based compost for colour, straw bale and border soil, alone or in combination with the other growing media, for fruit firmness, straw bale, border soil or soil-based compost for flavor and straw bale and soil-based compost alone or in combination for general likeness. Fruit cracking was more in perlite and straw bale in the first and second trials respectively. Very less fruits were affected by blossom end rot. However, more fruits were deteriorated by rot in the border soil in the first trial compared with the second trial where it was more in grapes marc and straw bale. Perlite, whether alone or in combination with any seedling media, produced the highest while, soil-based compost the lowest total plant weight in both the trials. 323