Search

Orta Asya coğrafyasının kadim toplumlarından biri de Türklerdir. Bu geniş coğrafyada tarihin belirli dönemlerinde bazı Türk boyları farklı dinî tecrübeler yaşamış olsa da ana kitlede daima bir “Tanrı” tasavvuru ve “kutsal varlık” anlayışı var olagelmiştir. Türklerin kutsala ilişkin geliştirdikleri tasavvur yalın bir metafizik düşünceye, basit bir şekilde tasarlanmış kozmolojik öğelere ve bu iki temel perspektifin ahlâkî bir bakış açısıyla değerlendirilip içselleştirildiği hikmet anlayışına dayandırılmıştır. Hakikat merkezli Türk dinî düşüncesi hikmet geleneğine uygun olarak bilgi, cesaret ve kanaatkârlık şeklinde kendini üç ahlaki erdem üzerinden tanımlamıştır. Bundan dolayı Türklerin dünya görüşleri, kozmolojik yaklaşımları, varlık anlayışları, devlet felsefeleri ve toplum teorileri bir yönüyle metafiziksel düşünceye bir diğer yönüyle de ahlakî erdemler üzerine inşa edilmiştir.

Varlık ve mâhiyet ayrımı felsefenin en temel ontolojik konularından biridir. Bu şekliyle konu Aristoteles’e kadar uzanır. Nitekim İslam felsefesinde de varlık ve mâhiyet ayrımı konusu genel hatlarıyla Aristoleles çizgisinde devam etmiştir. Bununla beraber daha sonra konu hangisinin ontolojik önceliğinin olduğu tartışmasına evrilmiştir. Ancak biz bu makalede ontolojik öncelik konusundan farklı olarak doğrudan mâhiyetin itibari olma özelliği üzerinde duracağız. Nitekim bir şey için “o nedir” sorusunun cevabı olan mâhiyet bu yönüyle ontolojik gerçekliği olmayan itibari bir nitelik olarak kabul edilmiştir. Özellikle İbn Sina mâhiyetin itibari olma niteliğini göz önünde bulundurarak mâhiyeti; bi şart-ı şey, bi şart-ı lâ-şey ve lâ bi-şart-ı şey şeklinde üç kısma ayırmıştır. Mâhiyetin bu üç kısmından biri olan lâ bi-şart mâhiyet aynı zamanda tabiî tümel olarak ta isimlendirilmiştir. Tabiî tümelin dış dünyada ontolojik gerçekliğinin olup olmama konusu felsefenin öne çıkan tartışmalarından birini oluşturur. Bir kısım filozoflar tabiî tümelin dış dünyada ontolojik gerçekliğinin bulunmadığını ve bunun bütünüyle zihni bir değerlendirme olduğunu söylerken bir kısım filozoflar da tabiî tümelin dış dünyada tikel varlıklara yüklem yapılabilmesi bağlamında dış gerçekliğe sahip olduğu görüşünü ileri sürmüşlerdir.

İslamdüşüncesinde Tanrı’nın bilgisinin kendi ilahi doğasına uygun olarak birdenfazla mertebesi vardır. Bahse konu olan bu mertebelerden biri kazâ bir diğeriise kaderdir. Bu iki kavramla ilişkili olarak kalem ve levh mertebelerini de zikredebiliriz.Genel anlamda akademik çalışmalarda kazâ ve kader kavramlarının felsefi birtartışmanın konusu olmaktan ziyade daha çok kelam ilmi bağlamında ele alındığınısöyleyebiliriz. Bundan dolayı bu konuya felsefi bir katkı sunabilmek niyetiyle bizde Molla Sadrâ düşüncesinde kazâ ve kader konusunu incelemeye çalıştık. Molla Sadrâkazâ ve kader konusunu felsefi bir zeminde metafizik boyutuyla ele almıştır. O,kazâ ve kader konusunu Tanrı’nın bilgisinin mahiyeti, nedensellik ve bilgiteorileri bağlamında tartışmıştır. Nitekim filozofumuz bu konuyu kendi bilgimodeli olan ittihad bilgi anlayışı üzerinden temellendirmeye çalışmıştır.Böylece Molla Sadrâ kazâ kavramını Tanrı’nın zatından ayrı düşünülmeyecek ilmîsuretler olarak tanımlarken, kader kavramını ise tikel (cüz’î) bir tarzda gök nefisleriâlemindeki varlıkların suretleri şeklinde tanımlamıştır., In Islam, the knowledge of God has more than one rank according to its divine nature. One of these ranks is divine decree (kazâ) and the other is a predestination (kader) concept. We can also add the concepts of pen and plate grades associated with these two concepts. Generally in academic works the concepts of divine decree and predestination are handled in the context of Islamic theology rather than a philosophical debate. Therefore, with the intention of offering a philosophical contribution to this issue, we tried to examine the concepts of divine decree and predestination in Molla Sadrâ's thought. Molla Sadrâ dealt with the concepts of divine decree and predestination on a philosophical ground in terms of metaphysics. He dealt with the concepts of divine decree and predestination in the context of the nature of God's knowledge, causality and theories of knowledge. As a matter of fact our philosopher tried to establish this subject on the basis of the understanding of unity knowledge which is his model of knowledge. Thus Molla Sadrâ defines the concept of divine decree as intelligible forms that can’t be thought of separately from God's person, while the concept of predestination is defined as the forms of beings in the world of spherical souls in a particular way.

İslam düşüncesinde Tanrı’nın bilgisinin kendi ilahi doğasına uygun olarak birden fazla mertebesi vardır. Bahse konu olan bu mertebelerden biri kazâ bir diğeri ise kaderdir. Bu iki kavramla ilişkili olarak kalem ve levh mertebelerini de zikredebiliriz. Genel anlamda akademik çalışmalarda kazâ ve kader kavramlarının felsefi bir tartışmanın konusu olmaktan ziyade daha çok kelam ilmi bağlamında ele alındığını söyleyebiliriz. Bundan dolayı bu konuya felsefi bir katkı sunabilmek niyetiyle biz de Molla Sadrâ düşüncesinde kazâ ve kader konusunu incelemeye çalıştık. Molla Sadrâ kazâ ve kader konusunu felsefi bir zeminde metafizik boyutuyla ele almıştır. O, kazâ ve kader konusunu Tanrı’nın bilgisinin mahiyeti, nedensellik ve bilgi teorileri bağlamında tartışmıştır. Nitekim filozofumuz bu konuyu kendi bilgi modeli olan ittihad bilgi anlayışı üzerinden temellendirmeye çalışmıştır. Böylece Molla Sadrâ kazâ kavramını Tanrı’nın zatından ayrı düşünülmeyecek ilmî suretler olarak tanımlarken, kader kavramını ise tikel (cüz’î) bir tarzda gök nefisleri âlemindeki varlıkların suretleri şeklinde tanımlamıştır. In Islam, the knowledge of God has more than one rank according to its divine nature. One of these ranks is divine decree (kazâ) and the other is a predestination (kader) concept. We can also add the concepts of pen and plate grades associated with these two concepts. Generally in academic works the concepts of divine decree and predestination are handled in the context of Islamic theology rather than a philosophical debate. Therefore, with the intention of offering a philosophical contribution to this issue, we tried to examine the concepts of divine decree and predestination in Molla Sadrâ's thought. Molla Sadrâ dealt with the concepts of divine decree and predestination on a philosophical ground in terms of metaphysics. He dealt with the concepts of divine decree and predestination in the context of the nature of God's knowledge, causality and theories of knowledge. As a matter of fact our philosopher tried to establish this subject on the basis of the understanding of unity knowledge which is his model of knowledge. Thus Molla Sadrâ defines the concept of divine decree as intelligible forms that can’t be thought of separately from God's person, while the concept of predestination is defined as the forms of beings in the world of spherical souls in a particular way.

Felsefe ve kelam arasında cereyan eden önemli tartışmalardan biri de hiç şüphesiz "sudûr teorisi"dir. Filozoflar söz konusu bu teorinin imkân ve tutarlılığını mücerred cevherler/akıl ve nefs" kavramı üzerinden izah etmeye çalışmışlardır. Aynı filozoflar bu tartışma bağlamında "mücerred cevherler"in varlığını ise iki temel ilkeye dayandırmışlardır. Bunlardan biri; "Akıllar hiyerarşisi"nin neşet ettiği "'Bir'den ancak bir çıkar" temel İlkesi bir diğeri ise "aşk teorisi" ile izah edilen "feleklerin sahip olduğu bitimsiz dairesel hareket" ilkesidir. Ancak sudûr tartışmasında kırılma noktası filozofların sudûra ilişkin Tanrı'nın icbâri bir fâiliyet özelliğine sahip olma iddialarıdır. Nitekim sudûr teorisini reddeden ve "yoktan yaratma" düşüncesini savunan kelamcılar bu tartışmada temel tezlerini "mücerred cevherler" in ontolojik gerçekliklerinin reddi ve sudûrun filozoflarca zorunlu bir süreç olarak kabul edilme yaklaşımının Allah'ın "Mürîd" oluşu ile çeliştiği eleştirisi üzerinden oluşturmuşlardır. Önde gelen Şii kelamcılardan Tûsî'nin önemli şarihlerinden biri olan filozof-mütekellim Lâhîcî bu spekülatif tartışmada hem filozofların delillerini eleştirmiş hem de kelamcıların itirazlarını çok gerçekçi bulmamıştır. Ancak bununla beraber Lâhîcî'nin Sünnî kelamın temel bir görüş olarak kabul ettiği "yoktan yaratma" fikrini benimsediğini söyleyebiliriz. One of the most important arguments between philosophy and theology is certainly "the theory of emanation". Philosophers attempted to explain the consistency and possibility of this aforementioned theory through the concepts of abstract substance, reason and the soul. The same philosophers also in the context of this argument attempted to base the existence of "non-material substances" on two basic principles. One of them is the principle of "only one comes into existence the one from which "the hierarchy of reason" comes out, and the other is the principle of "endless circular movements that heavenly spheres have" described by "love theory". However the critical point in the discussions of emanation is the claims of the philosophers that God has a character doing His acts with compulsion in emanation. Thus, the theologians that defend the idea of "creation from nothing" and rejects the emanation theory in this argument form their basic thesis on the rejection of ontological realities of non-material substances and the contradiction that arises between philosopher's acceptance of emanation as a compulsory process and God's free will. In this speculative argument, Lâhîcî, one of the commentators of prominent Shiite theologian Tûsî and a philosopher-theologian, not only criticized the philosophers' evidences but also refused to consider theologians' objectives as realistic. Nonetheless we can say that Lâhîcî accepted the idea of "creation from nothing" that Sunni theology embraces as a basic notion

Bilgi felsefesi baglaminda ele alinan zihni varlik kavrami, bilgi felsefesi ile ilgili kuramlarin olusmasinda ve bu kuramlar arasindaki farkliligin ortaya cikmasinda belirleyici bir rol oynamistir. Ozellikle filozoflarla kelamcilar arasindaki bilginin mahiyetine iliskin yapilan tartismalarda merkezi bir konumda bulunan zihni varlik kavramiyla ilgili olarak uc farkli temel gorus ortaya cikmistir. Bunlardan biri “zihinde olusan tasavvur, mahiyetlerin bizzat kendilerinin varligidir.” seklindeki filozoflara ait “mahiyet teorisi.” Bir digeri, bilgiyi bir tur izafet olarak kabul eden ve zihindeki suretin bilgi olmadigini soyleyerek zihni varligi inkâr eden kelamcilarin gorusu olan “izafet teorisi”. Ucuncu yaklasim ise zihinde var olan tasavvuru “mahiyetlerin kendileri olmayip, onlarin karartilarinin (siluet/imge/sebeh) varligi” seklinde degerlendiren “sebeh teorisi” dir. Bu calismada adi gecen uc teori cesitli yonleriyle incelenmeye calisilacaktir.