ÖZET Makedonyalı Büyük İskender, pek çok kültürde olduğu gibi, İslam dünyasında da çeşitli değer ve inançların simgesi olmuştur. İskender, tarihî î>ir kişilik olarak İslam tarih yasarlarının eserlerinde yer aldığı gibi, kendisi henüz yaşarken çevresinde gelişmeye başlayan ve yüzyıllar boyunca çeşitli bölgelerin yerel mitolojileriyle zenginleşen düşsel /mitolojik anlatımlar, pek çok edebiyat ürününe de kont muştur. Osmanlı şairi Ahmedî ise, çeşitli kaynaklardan yararlanarak yazdığı İskender name sini, XIV. yüzyıl sonu, FvT. yüzyıl başında tamamlamıştır. Ancak eser, salt İskender'in yaşam öyküsünü konu edinmez, ansiklopedik: ve didaktik yönüyle diğer îskendernamelerden ayrılır. Anadolu Türkçesiyle yazılmış olmasına rağmen, îskendername, Osmanlı ülkesi sınırlan dışında da yüzyıllar boyunca beğenilmiş, kopyaları ısmarlanmıştır. Nitekim eserin 10 resimli kopyasından sadece üçü Osmanlılar için hazırlanmıştır. Diğer örnekler, Osmanlı ülkesi dışında. Memluk, Akkoyunlu ve Safavi patronların isteği üzerine yapılmıştır. Doğal olarak bu kopyaların minyatürleri farklı resim üslupları yansıtırlar. Özellikle erken Osmanlı ve Memluk yasmaları, bu dönemlerin, günümüze ulaşan örnekleri çok az olduğundan yeterince tanınmayan estetik beğenilerini temsil etmeleri nedeniyle İslam resim sanatı tarihi içinde önemli bir yer tutarlar. Eserin diğer kopyalarının minyatürleri ise, araştırmacılar tarafından hemen bütün üslup özellikleri tanımlanmış olan Akkoyunlu ve Safavi resim okullarının tipik, hatta sıradan birer örneği olmaktan öteye gitmezler. Ahmedî İskender namesi 'nin farklı kültür ortamlarında hazırlanmış resimli kopyalarındaki ikonografik yaklaşımların saptanması ve tartışılması bu araştırmanın temel amacım oluşturmaktadır. Kopyalarda resimlenmiş sahnelerin metinle ve aynı dönemde yapılmış benzer konulu minyatürlerle karşılaştırılarak yapılan çözümlemeleri, yasmaların ikonografyasının gerek konu seçimi, gerekse bu konuların11 yorumlanması açısından ne gibi etkiler altında oluştuğıı ve metnin ösgün yanlarının ne ölçüde gös önüne alındığı konusunda kimi önermeler yapmayı olanaklı kılmıştır. İkonografyamn oluşumunda en temel etkilerin başında, sanatçıların ve okuyucuların ortak hafızasında yer etmiş olan, `yönetici sınıf yaşamı görünümleri` ve İskender'in yaşamıyla ilgili diğer eserler için geliştirilmiş `İskender ikonografyası`nın kimi kalıp-modelleri gelmektedir. Bütün kopyalarda bu modellerin uygulanmış olduğunun gözlenmesine karşın, eserlerin üretim biçimleri de ikonografik tutumlarda belirleyici olmaktadır. Nitekim, çok fasla resimli yasma üretilen ortamlarda yapılmış, nisbeten ösensiz örneklerde yerleşik kalıp ve modalar daha etkili olurken, ösenle hasırlanmış yasmalarda sanatçıların metinle ilişkisinin daha yoğun olduğu, metnin ösgün yanlarına daha sadık kalındığı görülmektedir. Öte yandan, sanatçıların hiçbir saman bu modellere körü körüne bağlı olmadıkları, yapıştırma minyatürlerde bile resimledikleri metnin içeriğini hep gös önünde bulundurdukları da belirtilmelidir. Kuşkusuz, metinde daha önce yasılmış olan birçok anlatımdan yararlanılmış olması, doğal olarak bu anlatımların resim dilindeki yerleşmiş imajlarının da sanatçılar tarafından devşirilip kullanılmasına yol açmıştır. Bütün bu etkilere rağmen, kopyalardaki konu seçimi ve yorumlanmasında Ahmedî İskenderaamesinin özgün yanları da eserin resimli kopyalarında uygulanan programı etkilemiştir. Bu tutumu, sadece kimi minyatürlerin yorumlanmasında metnin ösgün anlatımlarına sadık kalınmasında değil, aynı samanda, hemen tüm kopyalarda Ahmedî İskender namesi 'ne has bölümlerin resim programına alınmasında da açıkça görüyoruz. Bugö2İemler, İslam minyatür sanatçılarının sadece yerleşik kalıpları uygulayarak ellerindeki kitabı süsleme kaygısı gütmediklerini, resimledikleri metnin içeriğiyle yakın bir ilişki içinde olduklarını göstermektedir Ill SUMMARY In the Islamic world as in that of many other cultures, Alexander the Great of Macedonia has symbolized various values and beliefs. Besides his role as one of the most important personages in Islamic historiography, he also has been the protagonist of several literary 'works based on various textual and oral traditions which developed during his lifetime and were enriched by local lore. The Ottoman poet Ahmedî made use of several sources to write his İskendername.. which he completed in the early X v*th century. This 'work differs from other îskeııderaames in comprising an encyclopaedic and didactic element in addition to its biographical side. Though originally written m Turkish, the work was appreciated and copies were commissioned outside the Ottoman Empire. Indeed, only three of its ten illustrated copies were produced for Ottomans while the other copies were commissioned by Mamluk, Akkoyunlu and Safavid patrons. Naturally, the miniatures of these manuscripts differ stylistically. The early Ottoman and Mamluk copies hold a particularly important place in the history of Islamic painting as they are among the fe w extant examples of an aesthetic taste which is little known today. The other copies, however, are but typical, and in fact ordinary, examples of the Akkoyunlu and Safavid schools of painting, whose stylistic characteristics have been well defined by scholars. This study aims to define and compare the iconographic approaches of illustrated İskendername copies produced in differing cultural contexts. Text - image analyses and comparisons of Ahmedî illustrations with contemporaneous and thematically similar miniatures have been attempted. Certain suggestions can thus be offered as to the influences under which the iconographies - be it their thematic choices or the interpretations of the themes - have been produced and the extent to which the originalities of the text have been followed.IV Perhaps the most important of the factors involved in creating an iconography have been the scenes, firmly set in the collective memory of the artist and the reader alike, of a `princely life` and an `iconography of Alexander`. Yhile the use of these models can t>e observed in all copies, it can t>e seen that modes of production also affect the iconographic treatment. Indeed, these established models and tastes play an important role in mass-produced examples, vhile the miniatures of individually produced manuscripts are more literally illustrative of their text. On the other hand, it must be pointed out that the artists never remain unconditionally dependent on models and that, even the pasted-in miniatures faithfully represent the content of the text. Another factor influencing the creation of an iconographies! program in Ahmedf s îskendername is the originality of the text. We see this not only in the dependence on the original text but also in the fact that almost all copies contain illustrations of the sections particular to Ahmedî's text alone. In the light of these observations, ^re can conjecture that Islamic artists do not only have decorative concerns but in fact aim to illustrate the contents of the texts. 365