Search

SAŽETAK: Oralno zdravlje je osnovna komponenta zdravlja, fizičkog i mentalnog blagostanja. Parodontalno zdravlje je sastavni deo oralnog zdravlja. Oralne bolesti su jedan od najčešćih problema javnog zdravlja u svetu, sa značajnim socio-ekonomskim uticajem. Stanje oralnog zdravlja u vojnoj populaciji značajna je komponenta opšteg zdravlja, ali i indirektni pokazatelj funkcionalne osposobljenosti pripadnika vojske Republike Srbije (RS). CILj. Osnovni ciljevi ovog istraživanja bili su da se utvrdi vrsta i učestalost promena, kao i stepen oštećenja na gingivi i parodoncijumu, definisanje najčešćih faktori rizika za nastanak parodontalnih oboljenja i utvrđivanje uticaja stanja parodoncijuma na kvalitet života pripadnika vojske RS. MATERIJAL I METODE. Istraživanjem je obuhvaćeno 1741 profesionalnih pripadnika vojske RS, starosti od 18-59 godina, koji su pregledani u Klinici za stomatologiju Vojnomedicinske Akademije (VMA) i stomatološkim ordinacijama u kasarnama na celoj teritoriji RS. Kliničkim pregledom utvrđen je status zuba, stanje oralne higijene i parodontalnih tkiva. Instumenti koji su korišćeni u ispitivanju pripadnika vojske Srbije bili su dve vrste upitnika: Upitnik oralnog zdravlja Svetske Zdravstvene Organizacije (”Oral Health Questionnaire for Adults”) i Upitnik kvaliteta oralnog zdravlja „OHIP 14“ (”Oral Health Impact Profile”). REZULTATI. Klinički je pregledana i intervjuisana 1741 osoba, od čega je 184 (10,6%) žena i 1557 (89,4%) muškaraca. Svi ispitanici imali su između 18 i 59 godine, pri čemu je prosečna starost iznosila 32,3±9,7 godine. Najveći udeo (64,8%) ispitanika je sa srednjom školom. Najveći procenat ispitivane grupe pere zube dva ili više puta dnevno (60,5%). Skoro svi ispitanici (98,1%) koriste četkicu i pastu za zube prilikom održavanja oralne higijene, dok samo 7,9% koristi interdentalne četkice. Više od polovine ispitivane grupe posetio je stomatologa tokom prethodnih šest meseci (55,3%). Najčešći (35,4%) razlog posete stomatologu bio je bol zuba. Stanje zuba kao loše i veoma loše procenjuje 16% ispitivane grupe. Najveći procenat ispitivane populacije konzumira slatkiše i čokoladu nekoliko puta nedeljno (40,7%). Svakodnevno cigarete konzumira 33% naših ispitanika. Prosečan broj karijesa po ispitaniku iznosio je 1,9±2,5, a broj ekstrahovanih zuba 2,8±3,4. Prosečna vrednosti plak indeksa iznosila je 0,9±0,5, gingivalnog indeksa 0,7±0,5, i CPITN (Zajednički parodontalni indeks i potreba za lečenjem) 1,4±0,7. Parodontalni džepovi dublji od 4mm prisutni su kod 48% ispitanika starijih od 45 godina. Većina profesionalnih pripadnika vojske RS smatra da oralno zdravlje nema veliki uticaj na kvalitet života. Najveći uticaj na kvalitet života imala je psihološka nelagodnost, odnosno 26,4% ispitivane grupe je svesno svojih problema sa ustima, a čak 17% ispitanika je imalo osećaj nervoze zbog stanja oralnog zdravlja. Ukupan prosečan skor uticaja oralnog zdravlja na kvalitet života (OHIP 14), iznosio je 6,7±8,6. Najveći prosečan skor imala su pitanja koja se odnose na svest o problemima u ustima (1,0±1,3), i osećaj nervoze koji je izazvan problemima sa zubima (0,7±1,0), u odnosu na sve druge tegobe. Psihološka nelagodnost sa prosečnom vrednošću (0,8±1,1) ističe se u odnosu na sve ostale domene, a zatim sledi fizička bol (0,5±0,7).Utvrdili smo da prosečne vrednosti plak indeksa, gingivalnog indeksa i prosečne vrednosti CPITN, znatno utiču na ukupnu vrednost OHIP skora (p0,000). Kod ispitanika koji imaju plak indeks >1 zabeležena je veća vrednost prosečnog OHIP skora (7,2±8,6), u odnosu na ispitanika sa nižim vrednostima plak indeksa (4,9±7,2) (p0,000). Ispitanici koji imaju prosečne vrednosti gingivalnog indeksa >1, prosečna vrednost OHIP skora (7,8±9,2) znatno je veća u odnosu na na ispitanike sa vrednostima gingivalnog indeksa ≤1 (5,0±7,1) (p0,000). Kod ispitanika koji imaju prosečnu vrednost CPITN veću od >2, prosečne vrednosti OHIP skora (8,5±9,7) znatno su veće u odnosu na ispitanike sa nižim vrednostima CPITN (5,1±7,2) (p0,000). ZAKLjUČAK. Objektivno oralno zdravlje pripadnika nije zadovoljavajuće. Značajan broj ispitanika ne održava adekvatno oralnu higijenu, a nedostatak jednog ili više zuba konstatovan je kod više od polovine ispitivane grupe. Takođe, prisutna je potreba za parodontološkim tretmanom kod većine osoba. Rezultati naše studije, jasno ukazuju na povezanost stanja parodoncijuma na kvalitet života profesionalnih pripadnika vojske RS. SUMMARY: Oral health is a basic component of health, physical and mental well-being. Periodontal health is an integral part of oral health. Oral diseases are one of the most common public health problems in the world, with a significant socio-economic impact. The state of oral health in the military population is a significant component of general health, but also an indirect indicator of the functional ability of members of the RS army. THE AIM. The main goals of this research were to determine the type and frequency of changes, as well as the degree of damage to the gingiva and periodontium, to define the most common risk factors for periodontal disease, and to determine the impact of the periodontal condition on the quality of life of RS soldiers. MATERIAL AND METHODS. The research included 1741 professional members of the RS Army, aged 18-59, who were examined at the Clinic for Dentistry of the Military Medical Academy (MMA) and dental practices in barracks throughout the Republic of Serbia (RS). The clinical examination determined the status of the teeth, the state of oral hygiene, and periodontal tissues. The instruments used in the interrogation of members of the Serbian Army were two types of questionnaires: “Oral Health Questionnaire for Adults” and ”Oral Health Impact Profile” („OHIP 14“). RESULTS. 1741 persons were clinically examined and interviewed, of which 184 (10.6%) were women and 1557 (89.4%) were men. All subjects were between 18 and 59 years of age, with a mean age of 32.3±9.7 years. The largest share (64.8%) of respondents is with high school. The largest percentage of the examined group brushes their teeth two or more times a day (60.5%). Almost all respondents (98,1%) use a toothbrush and toothpaste when maintaining oral hygiene, while only 7.9% use interdental brushes. More than half of the examined group visited the dentist during the previous six months (55.3%). The most common (35.4%) reason for visiting the dentist was toothache. The condition of the teeth is assessed as bad and very bad by 16% of the examined group. The largest percentage of the surveyed population consumes sweets and chocolate several times a week (40.7%). Every day 33% of our respondents consume cigarettes. The average number of caries per subject was 1.9±2.5, and the number of extracted teeth was 2.8±3.4. The mean values of the plaque index were 0.9±0.5, the gingival index 0.7±0.5, and the CPITN (Joint Periodontal Index and Treatment Need) 1.4±0.7. Periodontal pockets deeper than 4mm are present in 48% of subjects older than 45 years. Most professional members of the RS army believe that oral health does not have a great impact on the quality of life. Psychological discomfort had the greatest impact on the quality of life, 26.4% of the examined group were aware of their mouth problems, and as many as 17% of the respondents had a feeling of nervousness due to the state of oral health. The total average score of the impact of oral health on quality of life (OHIP 14) was 6.7±8.6. The highest average score was given to questions related to awareness of oral problems (1.0±1.3), and the feeling of nervousness caused by dental problems (0.7±1.0), compared to all other ailments. Psychological discomfort with an average value (0.8±1.1) stands out concerning all other domains, followed by physical pain (0.5±0.7). We found that the average values of plaque index, gingival index, and average values of CPITN, significantly affect the total value of OHIP score (p1, a higher value of the average OHIP score (7.2±8.6) was recorded, compared to subjects with lower values of plaque index (4.9±7.2) (p1, the average value of OHIP score (7.8±9.2) is significantly higher compared to subjects with values of gingival index ≤1 (5.0±7.1) (p2, mean OHIP scores (8.5±9.7) were significantly higher than in subjects with lower CPITN (5.1±7.2) (p

Zdravstvena pismenost žena može značajno uticati na različite aspekte ženskog zdravlja. Cilj ove studije bio je procena odnosa zdravstvene pismenosti, socio-demografskih karakteristika i zdravstvenog ponašanja žena u oblasti reproduktivnog zdravlja u Srbiji. Istraživanje je sprovedeno kao studija preseka, na uzorku žena starijih od 18 godina, sa teritorije Republike Srbije, stratifikovanom prema regionu, vrsti naselja i starosnim kategorijama. Pri proceni zdravstvene pismenosti žena korišćena je standardizovana verzija evropskog upitnika o zdravstvenoj pismenosti (HLS-EU-Q47). Ograničeni nivoi zdravstvene pismenosti bili su znatno prisutniji među ženama srednjeg životnog doba, među onima koje žive u ruralnim područjima, koje su svoje zdravlje procenile kao loše ili veoma loše i koje su pokazale negativnije zdravstveno ponašanje u oblasti reproduktivnog zdravlja, što ukazuje na potrebu za primenom preventivnih programa i strategije sa ciljem unapređenja nivoa zdravstvene pismenosti. Health literacy of women can significantly affect different aspects of womens health. The aim of this study was the assessment of relationship of health literacy, socio-demographic characteristics and reproductive health behaviors of women in Serbia. This was a crosssectional study on a random sample of women aged 18 and over from the territories of three Serbian regions, stratified according to age groups, region and type of settlement. A standardized version of the European Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q47) was used in assessing health literacy of women. Limited levels of health literacy were significantly higher among middle-aged women, among those living in rural areas, among women who rated their health as poor or very poor, and who exhibited more negative patterns of reproductive health behavior, indicating the need for implementation of prevention programs and strategies with the aim of increasing the level of health literacy. Key words: health literacy, reproductive health, women, Serbia

SAŽETAK Uvod: Karcinom je kompleksno oboljenje sa visokim rizikom za nastanak komorbiditeta, uključujući i mentalne poremećaje, i značajan je javnozdravstveni problem na globalnom nivou. Oboleli od karcinoma, posebno u toku lečenja, imaju povećan rizik za razvoj mentalnih poremećaja u poređenju sa osobama koje su izlečene ili nemaju dijagnozu karcinoma. Savremena epidemiološka istraživanja su pokazala da, u proseku, 1/3 obolelih od karcinoma na hospitalnom lečenju ima neki mentalni poremećaj koji zahteva dalju pažnju i adekvatan tretman. Klinička procena i praćenje obolelih od karcinoma sa mentalnim poremećajima zahteva sistematski pristup i pružanje psihoonkoloških intervencija, uključujući i specifičnu edukaciju bolesnika od strane zdravstvenih radnika. To je od velikog značaja za bolesnike na peroralnoj hemioterapiji, s obzirom na činjenicu da mentalni poremećaji imaju negativan uticaj na komplijantnost/adherentnost bolesnika i ishode njihovog lečenja. Iz tog razloga, postoji potreba za identifikacijom najbolje prakse u ovoj oblasti. Ciljevi ovog istraživanja su bili da se proceni uticaj strukturisane edukacije bolesnica sa karcinomom dojke na peroralnoj antineoplastičnoj terapiji na anksioznost, depresivnost i stres, da se utvrdi prisustvo anksioznosti, depresivnosti i stresa pre početka hemioterapije (edukacije) i u toku terapije (jedna i tri nedelje nakon edukacije), kao i da se utvrdi njihova povezanost sa sociodemografskim karakteristikama bolesnica. Bolesnici i metode: U istraživanje je uključeno 142 bolesnice sa karcinomom dojke koje se primale peroralnu antineoplastičnu terapiju (kapecitabin) u Institutu za onkologiju i radiologiju Srbije u 2016. i 2017. godini. Bolesnice su randomizovane u dve studijske grupe: eksperimentalna grupa je imala dodatnu, individualnu, strukturisanu, specifičnu edukaciju, pre hemioterapije, prema srpskoj verziji priručnika Multinacionalne asocijacije za suportivnu terapiju karcinoma (Multinational Association of Supportive Care in Cancer-MASCC) za edukaciju bolesnika na oralnoj antineoplastičnoj terapiji (Oral Agent Teaching Tool-OATT)-MOATT V1.0, a kontrolna grupa je imala uobičajenu, standardnu edukaciju. Bolesnice su praćene 3 nedelje, u toku prvog ciklusa hemioterapije. Korišćena su dva instrumenta za prikupljanje podataka: posebno kreiran, za potrebe ovog istraživanja, sociodemografski upitnik i srpska verzija DASS-21 skale(Depression Anxiety Stress Scales-DASS-21) za samoprocenu simptoma depresivnosti, anksioznosti i stresa. Rezultati: Pre početka hemioterapije kapecitabinom i edukacije, bolesnice sa karcinomom dojke su imale simptome depresivnosti (29.58%), anksioznosti (35.92%) i stresa (21.13%), najviše blage i umerene. Ovi simptomi su se smanjili u celoj grupi bolesnica posle prve i treće nedelje od edukacije, sa značajnom razlikom u promeni statusa skora depresivnosti i anksioznosti. Depresivnost, anksioznost i stres značajno su se smanjili u eksperimentalnoj grupi bolesnica od inicijalnog merenja (pre edukacije) do merenja nakon prve i nakon treće nedelje od edukacije, u odnosu na kontrolnu grupu bolesnica. Konstatovana je i značajna povezanost anksioznosti, i/ili depresivnosti, i/ili stresa i životnog doba bolesnica, njihovog nivoa obrazovanja, radnog, bračnog i statusa roditeljstva, samoće, materijalnog stanja, porodičnih odnosa, podrške supruga, kontakata sa rođacima i prijateljima, kao i organizovanja slobodnog vremena. Zaključci: Strukturisana edukacija ima značajan uticaj na smanjenje simptoma depresivnosti, anksioznosti i stresa kod bolesnica sa karcinomom dojke na peroralnoj antineoplastičnoj terapiji. Rutinska klinička procena simptoma depresivnosti, anksioznosti i stresa kod obolelih od karcinoma dojke poželjna je na početku i u toku hemioterapijskog tretmana. Značajna je identifikacija bolesnica kojima je potrebno dalje stručno praćenje i psihoedukativna podrška. Organizovana, strukturisana, individualna edukacija može imati i javnozdravstveni značaj kroz uvođenje strukturisane edukacije obolelih od karcinoma dojke kao standardne intervencije i posebne zdravstvene usluge, a koja utiče na kvalitet zdravstvene zaštite, bezbednost bolesnika i jačanje zdravstvenog sistema u celini. ABSTRACT Introduction: Cancer is a complex disease with a high risk of developing comorbidities, including mental disorders, and is a significant public health problem globally. Cancer patients, especially those who are undergoing treatment, have an elevated risk of developing mental disorders compared to cancer survivors and persons without cancer. Contemporary epidemiological studies showed that, on average, 1/3 of the cancer patients in hospitals develop some mental disorders which requires further attention and adequate treatment. Clinical assesment and follow up of cancer patients with mental disorders needs a sistematic approach and providing psycho-oncological interventions, including specific patient education by healthcare professionals as well. It is of major importance for patients receiving oral chemotherapy due to the fact that mental disorders have a negative impact on patients compliance/adherence and treatment outcomes. Thus, there is a need for identification the best practice in this area. The aims of this study were to assess the impact of structured education of breast cancer patients receiving oral antineoplastic therapy on anxiety, depression and stress, to identify the presence of anxiety, depression and stress before the start of chemotherapy (education) and during treatment (one and three weeks after education), as well as to determine their association with sociodemographic characteristics of the patients. Patients and methods: The study included 142 breast cancer patients who were receiving oral antineoplastic therapy (capecitabine) at the Institute of Oncology and Radiology of Serbia in 2016 and 2017. Patients were randomized into two study groups: experimental group had additional individual, structured, specific education, before chemotherapy, by using a Serbian version of the Multinational Association of Supportive Care in Cancer (MASCC) Oral Agent Teaching Tool (MOATT V1.0) and the control group had usual, standard education. Patients were followed up for 3 weeks, during their first chemotherapy cycle. Two instruments were used for data collection: specifically designed, for the purpose of this study, sociodemographic questionnaire and the Serbian version of the Depression Anxiety Stress Scales-21 (DASS 21), self-report questionnaire for depression, anxiety and stress symptoms assessment. Results: Before starting capecitabine chemotherapy and education, breast cancer patients had symptoms of depression (29.58%), anxiety (35.92%) and stress (21.13%), mostly mild and moderate. These symptoms were decreased in the whole group of patients after the first and the third week from education, with significant difference in the status ofdepression and anxiety. Depression, anxiety and stress were decreased significantly in the experimental group of patients from the initial measurement (before education) to the oneweek and three-week follow-up measurements after education, comparing to the control group of patients. A significant association of anxiety and/or depression and/or stress and age of patients, their level of education, employment, marital and parenthood status, loneliness, economic status, family relationships, support from husband, contacts with relatives and friends, as well as the organization of free-time was found. Conclusions: Structured education has a significant impact on decreasing depression, anxiety and stress symptoms of breast cancer patients receiving oral antineoplastic therapy. Routine clinical assessment of depression, anxiety and stress in patients suffering from breast cancer is desirable at the beginning and during a chemotherapy treatment. Identification of patients who need further professional monitoring and psychoeducational support is important. Organized, structured, individual education can have a public health importance through the introduction of structured education of breast cancer patients as standard intervention and specific health service, which have an impact on the quality of the health care, patient safety and strengthening the entire health system.

Uvod. U gotovo 90% odrasle populacije prisutna su antitela prema tipu 1 Herpes simplex (HSV-1) virusa. Interferoni tipa III (IFN-λ) imaju veoma značajnu antivirusnu i antiinflamacijsku aktivnost, što je od posebnog značaja kod rekurentnog herpetičnog keratitisa. Epigenetska priroda reaktivacije HSV-1, između ostalog, može zavisiti od prisustva i koncentracija dokazanih epigentskih modulatora kao što su vitamin B12 i folna kiselina, koji su uključeni u proces metilacije molekula DNK. Ciljevi. Cilj studije je da se istraži moguća povezanost između IL28B genotipa domaćina i predispozicije za rekurentni stromalni herpetični keratitis. Takođe, cilj ovog istraživanja je i analiza moguće povezanosti između koncentracija vitamina B12 i folne kiseline u krvi sa razvojem rekuretnog herpetičnog keratitisa. Metode. Ispitivanje je sprovedeno na uzorku od osamdeset pacijenata starijih od 18 godina, oba pola, koji su u anamnezi imali pojavu rekurentnog herpesvirus hominis labialis (HSL). Svi ispitanici su testirani na prisustvo IgG antitela specifičnih za HSV-1, kako bi se kod seropozitivnih pojedinaca tipizirao gen IL28B (rs12979860snp). Sedamdeset i pet seropozitivnih ispitanika uključeno je u studiju. Dvadeset i četiri pacijenata imala su rekurentni herpetični keratitis sa posledičnim ožiljavanjem rožnjače i značajnim smanjenjem vidne oštrine. Ukupna DNK izolovana je iz uzoraka krvi ispitanika. Ispitanicima sa recidivirajućim herpetičnim keratitisom, dodatno je uzeto 2ml periferne venske krvi za određivanje nivoa folne kiseline i vitamina B12 u akutnoj fazi recidiva herpetične bolesti oka. Rezultati. U našem istraživanju pokazana je statistički značajna povezanost između pojave rekuretnog HSV keratitisa i dva jednonukleotidna polimorfizma (SNP) za genotip IL28B (CCrs12979860 i CTrs12979860, p

SAŽETAK: Uvod: Galektin-3 (Gal-3) ima značajnu ulogu u brojnim biološkim i patološkim procesima, a posebno je bitan u sazrevanju i funkcionisanju nervnog sistema i nastanku neuroinflamacije. Glavni cilj ovog istraživanja bio je ispitivanje uticaja delecije gena za Gal-3 na ponašanje kod miševa soja C57/BL6. Materijal i metode: Razlike u ponašanju su evaluirane bihevioralnim testovima koji su sprovedeni kod WT (wild-type) i Gal-3-/- (engl. knockout, KO) C57BL/6 miševa, mužjaka, starosti 20 nedelja, u bazalnim uslovima, kao i 24 sata nakon intraperitonealne aplikacije lipopolisaharida (engl. lipopolysaccharide, LPS) (u jednoj dozi, 5 mg/kg). Odmah nakon toga, životinje su žrtvovane i određivani su nivoi ekspresije gena za moždani neurotrofni faktor (engl. brain-derived neurotrophic factor, BDNF), GABA-A receptorske subjedinice i proinflamacijske citokine, IL-6 (engl. interleukin-6) i TNF-α (engl. tumor necrosis factor-α) u mozgu (hipokampusu). Rezultati: Delecija gena za Gal-3 je u bazalnim uslovima imala izražen anksiogeni efekat. Ovaj efekat je bio udružen sa smanjenjem ekspresije gena i sadržaja IL-6 i TNF-α u hipokampusu. Deficijencija Gal-3 je bila praćena i smanjenjem genske ekspresije i BDNF-imunoreaktivnosti, posebno u CA1 hipokampalnom regionu. Takođe, delecija gena za Gal-3 je izazvala smanjenje ekspresije gena za subjedinice 2 i 5 GABA-A receptora u hipokampusu. Delecija gena za Gal-3 nije pokazala prodepresantni efekat u bazalnim uslovima. Anksiogeni efekat neuroinflamacije indukovane LPS-om je kod WT miševa bio udružen sa povećanom ekspresijom gena za IL-6, TNF-α i TLR4 u hipokampusu, kao i redukcijom genske i imunohistohemijske ekspresije hipokampalnog BDNF-a, uz značajnu redukciju GABAAR2S u odnosu na vrednosti koje su detektovane u bazalnim uslovima. Međutim, deficijencija Gal-3 je sprečila povećanje IL-6 i smanjenje genske ekspresije i imunoreaktivnosti BDNF-a, kao i redukciju hipokampalnih GABA-AR2S i na taj način ublažila anksiogeni efekat akutne neuroinflamacije. Zaključak: Rezultati ovog istraživanja ukazuju na to da su naizgled suprotni efekti delecije gena za Gal-3 na nivo anksioznosti (anksiogeni efekat u bazalnim uslovima i anksiolitički efekat tokom akutne neuroinflamacije) povezani sa promenama ekspresije i sadržaja IL-6, TNF-a, TLR4, GABA-ARS i BDNF-a u hipokampusu. ABSTRACT: Intraduction: Galectin-3 (Gal-3) plays a significant role in various biological and pathological processes, and is particulary important in maturation and function of nervous system and in promotion of neuroinflammation. The principle aim of this study was to examine the effects of Gal-3 gene deletion on behavior in C57/BL6 mice strain. Material and Methods: Behavioral differences were evaluated by behavioral tests carried out on WT (wild-type) and Gal-3-/- (knockout, KO) C57BL/6 mice, males, aged 20 weeks, in basal conditions, and 24 hours after an intraperitoneal application of lipopolysaccharide (LPS) (in a single dose, 5 mg/kg). After that, animals were sacrificed and levels of gene expressions of brain-derived neurotrophic factor (BDNF), GABA-A receptor subunits and proinflammatory cytokines, IL-6 (interleukin-6) and TNF-α (tumor necrosis factor-α) in the brain (hippocampus) were evaluated. Results: Deletion of the Gal-3 gene had an anxiogenic effect in basal conditions. This effect was accompanied by decrease in the gene expression and content of IL-6 and TNF-α in hippocampus. Gal-3 deficiency was also accompanied by decreases in gene expression and BDNF-immunoreactivity, predominantly in the CA1 region of hippocampus. Besides, the deletion of the Gal-3 gene resulted in decrease of hippocampal gene expression of GABA-A receptor subunits 2 and 5. Deletion of the Gal-3 gene did not show a pro-depressant effect under basal conditions. In WT mice, the anxiogenic effect of neuroinflammation induced by LPS, was followed by increased hippocampal IL-6, TNF-α and TLR4 gene expression, as well as by decreased gene and immunohistochemical expression of BDNF in hippocampus, with a significant reduction in GABA-AR2S in comparison with the values obtained in basal condition. However, Gal-3 gene deletion prevented the increase in IL-6 and the reduction in BDNF gene expression and immunoreactivity, as well as the reduction of hippocampal GABA-AR2S, and therefore attenuated the anxiogenic effect of acute neuroinflammation. Conclusion: The results of this study show that the apparently opposite effects of Gal-3 deficiency on the level of anxiety (anxiogenic effect in basal conditions and anxiolytic effect during acute neuroinflammation) are associated with changes in the gene expression and content of IL-6, TNF-a, TLR4, GABA-ARS and BDNF in hippocampus.

REZIME Uvod: Kompleksna građa kanalnog sistema ograničava efekat mehaničke instrumentacije tokom endodontske terapije, pa je uporedo sa instrumentacijom, neophodna i primenaodgovarajućih irigacionih rastvora, kako bi se uklonio razmazni sloj i ispoljio dezinfekcioni efekat. Poznato je da tokom irigacije kanalni irigansi direktno dolaze u kontakt sa površinskim slojem dentina a zatim i dentinskim tubulima, kako bi izvršili čišćenje. Pored efekta na razmazni sloj, kanalni irigansi mogu da utiču i na izmene u mineralnom sastavu dentina kanala korena. Cilj ovog istraživanja je bio da se uporedi efikasnost uklanjanja razmaznog sloja i promene u mineralnom sastavu korenskog dentina nakon ispiranja NaOCl i finalnog ispiranja MTAD, QMix i 17% EDTA. Materijal i metode: U istraživanje su uključeni jednokoreni zubi koji su pre instrumentacije i ispiranja NaOCl, metodom slučajnog uzorka podeljeni u četiri grupe (n=10), da bi nakon toga u svakoj grupi bio primenjen različit irigans za finalno ispiranje: MTAD, QMix, EDTA i sterilna destilovana voda (kontrolna grupa). Površina dentina kanala korena analizirana je skening elektronskom mikroskopijom (SEM) u cilju određivanja prisustva razmaznog sloja. Energetsko disperzivna spektroskopija (EDS) korišćena je za određivanje mineralnog sastava dentina u svim grupama (MTAD, QMix, 17% EDTA i kontrolnoj grupi), kao i kod neobrađivanih uzoraka (neinstrumentirana grupa; n=10). Rezultati: Između različitihhelatnih sredstava nije bilo značajnih razlika u uklanjanju razmaznog sloja u koronarnoj i srednjoj trećini (p>0,05). U apikalnoj trećini QMix-om je uklonjeno značajno više razmaznog sloja nego sa EDTA (p0,05). Finalna irigacija MTAD-om uzrokovala je značajno povećanje C i S u poređenju sa grupom u kojoj je primenjeni irigans bio EDTA (p0.05). In the apical third, QMix removed significantly more smear layer than 17% EDTA (p 0.05).Final irrigation with MTAD resulted in a significant increase in thecarbon (C) and sulfur (S) value compared to EDTA (p

Uvod: Astma je vodeća hronična bolest kod dece. Pravilna primena postojećih lekova, uz mere kontrole okoline i uz dobru edukovanost, kod većine pacijenata omogućuje postizanje dobre kontrole bolesti. Ciljevi: Primarni cilj ovog istraživanja bio je da se utvrdi uticaj edukacije dece sa astmom na pravilnu upotrebu inhalera. Drugi cilj je bio razumevanje koji aspekti kvaliteta života mogu biti značajno unapređeni posle edukacije i identifikacija faktora koji utiču na nivo unapređenja. Materijal i metode: Studija je opservaciona, prospektivna, po principu panel studije koja je sprovedena tokom 18 meseci ( od januara 2016 do juna 2017 godine. Studija se odvijala kroz tri faze: prva faza ( prva studija preseka), druga faza (faza edukativne intervencije) i treća faza ( druga studija preseka). Studijska populacija (293 deteta i 293 roditelja) je imala dve grupe bolesnika i članova njihovih porodica: 1. prva grupa (interventna grupa) - 147 pacijenata i isto toliko roditelja koji su podvrgnuti edukativnoj intervenciji o pravilnoj upotrebi inhalera i 2. druga grupa (kontrolna grupa) – 146 pacijenata i isto toliko roditelja prema kojima edukativna intervencija nije bila usmerena. Ispitanici su regrutovani iz populacije dece starosti od 7 do 17 godina. Za merenje funkcionalnih problema koji se najčešće javljaju kod dece sa astmom korišćen je The Pediatric Asthma Quality of Life Questionnaire (PAQLQ), a kvalitet života roditelja meren je PACQLQ upitnikom . Test za kontrolu astme (ACT) korišćen je za utvrđivanje stepena kontrole astme. Takođe mereni su i forsirani eksiratorni volumen u 1 sekundi (FEV1) vršni ekspiratorni protok (PEF). Rezultati: Pre obuke najviše je bilo dece sa nekontrolisanom astmom. Nakon obuke značajno je povećan broj pacijenata koji su imali delimično kontrolisanu astmu, dok se broj dece sa nekontrolisanom smanjio sa 80 na 37(χ2= 28,962; p

Uvod: Celijakija je autoimuna bolest, koja nastaje kod genetski predisponiranih osoba kao posledica konzumiranja glutena i srodnih proteina. Kvalitet života uslovljen zdravljem se definiše kao individualna procena bolesnika, koliko bolest i terapija utiču na njegov fizički, socijalni ili emocionalni osećaj “dobrog”. Terapija celijačne bolesti je stroga doživotna ishrana bez glutena. Ciljevi: Ispitati kvalitet života dece i adolescenata sa celijakijom i dobiti celovitu sliku o narušenosti fizičkog i psihičkog zdravlja kao i socijalnog funkcionisanja. Ispitati uticaj uzrasta deteta u kome je postavljena dijagnoza celijakije na uspeh terapijske dijete bez glutena. Ispitati značaj dužine vremenskog perioda koji je protekao od pojave prvih simptoma bolesti do postavljanja dijagnoze na uspeh terapijske ishrane i prolagođavanje deteta i porodice. Ispitati uticaj koji ima oblik kliničke manifestacije bolesti na prihvatanje dijetalne ishrane bez glutena. Istražiti koliki značaj ima stepen atrofije crevnih resica u bioptiranom materijalu na uspeh terapije pravilnom bezglutenskom ishranom.Proceniti uspeh terapije dijetom bez glutena na osnovu seroloških testova – antitela na tkivnu transglutaminazu IgA i IgG. Ispitati značajnost razlike između subjektivnog doživljaja dece sa celijakijom i njihovih roditelja o kvalitetu života koji vode uz kontrolisanu ishranu. Metod: Sprovedena Studija je prospektivna, opservaciona. Ispitivanu grupu su činili deca i adolescenti oboleli od celijakije uzrasta 5-18 god. lečena u Institutu za zdravstvenu zaštitu majke i deteta Srbije „Dr Vukan Čupić“ na Novom Beogradu, i u Univerzitetskoj dečjoj klinici u Beogradu, kao i njihovi roditelji radi analize kvaliteta života. Kontrolnu grupu su činila zdrava deca i adolescenti uzrasta 5-18 god. Zavisne varijable su činili: Skorovi upitnika (Pediatric Quality of Life InventoryTM – version 4.0, PedsQLTM), ukupni SCARED skor, ukupni. MFQ skor, Skorovi upitnika (Celiac disease–specific pediatric health-related instrument (CDPQOL). Istraživanjem je obuhvaćen uzorak od (N=116) dece i adolescenata sa dijagnozom celijakije koji su na bezglutenskoj ishrani minimum godinu dana. Rezultati:Istražujući psihofizičko zdravlje i socijalno funkcionisanje dece i adolescenata sa celijakijom ispitanici su pokazali na testovima nižu vrednost pet od šest PedsQL skorova, izuzetak je Fizičko funkcionisanjekao i nižu vrednost pet od šest SCARED skorova, izuzetak prisustvo socijalne anksioznosti. Statističku značajnost dostiže razlika skora Socijalnog funkcionisanja između podgrupe ispitanika sa celijakijom kojima je dijagnoza postavljena do druge godine koji imaju niži skor u odnosu na podgrupu ispitanika sa celijakijom kojima je dijagnoza postavljena od 13. do 18. godine. Analizirajući dužinu vremenskog perioda koji je protekao od pojave prvih simptoma bolesti do postavljanja dijagnoze na uspeh terapijske ishrane i prolagođavanje deteta i porodice utvrđene su statistički značajne razlike kod Fizičkog funkcionisanja, Emocionalnog funkcionisanja, Psihosocijalnog zdravlja i Ukupnog skora. Ukupan skor je statistički značajno najniži u podgrupi ispitanika sa189 celijakijom kojima je dijagnoza postavljena jednu godinu nakon pojave prvih simptoma. U grupi ispitanika uzrasta od 13–18 godina utvrđene su statistički značajne razlike kod skorova: U školi, Izlasci i socijalna događanja, Samopouzdanje i ukupan CDPQOL skor. Statistički značajno najniži CDPQOL (13–18 godina) skor je u podgrupi ispitanika sa celijakijom kojima je dijagnoza postavljena tri meseca nakon pojave prvih simptoma celijakije. U odnosu na oblik kliničke manifestacije bolesti u grupi ispitanika sa celijakijom nađeno je da postoji statistički značajna razlika distribucije prema skoru koji ukazuje na prisustvo depresivnih simptoma u podgrupi ispitanika sa celijakijom sa atipičnim kliničkim manifestacijama bolesti. Uticaj stepena atrofije crevnih resica u bioptiranom materijalu na uspeh terapije pravilnom bezglutenskom ishranom utvrđena je statistički značajna razlika kod skora Školsko funkcionisanje u podgrupi ispitanika sa celijakijom kod kojih je biopsijom utvrđena delimična atrofija. Razlike između subjektivnog doživljaja dece sa celijakijom i njihovih roditelja o kvalitetu života koji vode uz kontrolisanu ishranu utvrđena je statistički značajno veća vrednost skorova Separacijska anksioznost, Izbegavanje škole, Separacijska anksioznost kod dece u odnosu na roditelje . Zaključci: Deca i adolescenti sa celijakijom imaju značajno niži ukupni kvalitet života (HRQOL) u odnosu na zdrave vršnjake i to kako na osnovu samoprocene tako i na osnovu roditeljske procene. Kod dece sa celijakijom se moraju uzeti u obzir i psihološki i socijalni aspekti bolesti. Tokom lečenja je neophodno usmeravanje, osnaživanje i praćenje kako bi se dete oduprlo svim iskušenjima kršenja dijete što je u direktnoj vezi sa kvalitetom života. Introduction: celiac disease is an autoimmune disease that occurs in genetically susceptible individuals as a consequence of consumption of gluten and the related proteins. The health related quality of life, is defined as an patients subjective evaluation, about its physical, social or emotional feeling of "good" and the way that disease and treatment is affecting it. Treatment of celiac disease is strict lifelong gluten-free diet. Objectives: To evaluate the quality of life of children and adolescents with celiac disease and get a complete picture of impairment of physical and mental health and social functioning. To examine the effect of childrens age in whom the diagnosis of celiac disease was established on the success of therapeutic gluten free diet.To examine the influence of length of time that has elapsed since the onset of symptoms to diagnosis on the success of therapeutic nutrition and adaptation of child and its family. To examine the impact in the form of clinical manifestations of disease on the acceptance of a gluten-free diet. To investigate the influence of the atrophy degree of the villi in biopted material on the success of the dietotherapy.To estimate the success of gluten-free diet on the basis of serological tests - antibodies to tissue transglutaminase IgA and IgG. To examine the difference between the subjective experience of children with celiac disease and their parents about their quality of life with a controlled diet. Methods: The study is a conducted as a prospective, observational type. The study group consisted of children and adolescents suffering from celiac disease aged 5-18 years. treated at the Institute for Health Protection of Mother and193 Child of Serbia "Dr Vukan Čupić" New Belgrade and the University Children's Hospital in Belgrade, as well as their parents in order to analyze the quality of life. The control group consisted of healthy children and adolescents aged 5-18 years. Dependent variables were: the questionnaire score (Pediatric Quality of Life InventoryTM -version 4.0 PedsQLTM) SCARED total score, total. MFQ score, a score of questionnaire (Celiac disease-specific health-related pediatric instrument (CDPQOL). The study included a sample of the (N = 116) of children and adolescents diagnosed with celiac disease, which are on gluten free diet at least one year. Results: In domains of mental and physical health and social functioning, children and adolescents with celiac disease showed a lower value on the tests in five of the six PedsQL scores. The exception is Physical functioning. Also, they showed a lower value on five of the six SCARED scores with exception of the presence of social anxiety..There is a statistically significant difference in social functioning between the sub-groups with celiac disease formed by criteria of the age that diagnoses was established. Childeren that were diagnosed with celiac disease by the age of two had lower scores compared to the subgroup of patients with celiac disease, which were diagnosed when they were from 13 to 18 years old. By analyzing the length of time that has elapsed since the onset of symptoms to diagnosis the success of therapeutic nutrition and adaptation of child and family on it, there are four significant differences observed: Physical functioning, Emotional functioning, Psychosocial health and total score. A total score was significantly lowest in the subgroup of patients with celiac disease where the diagnosis is made one year after the first symptoms. In the group of respondents aged 13-18 years, there are four significant differences. At school functioning, Going out and social events, CDPQOL Confidence and total score. Significantly lowest CDPQOL (13-18) score was found in the subgroup of patients with celiac disease, which was diagnosed three months after the first symptoms of celiac disease. In relation to the form of the clinical manifestations of the disease in a group of patients with celiac disease has been found that there is a statistically significant difference in the distribution according to the score that indicates the presence of depressive symptoms in the subgroup of subjects with celiac disease with atypical clinical manifestations. The influence of the degree of atrophy of the villi in biopted material on the success of the therapy proper gluten-free diet was found in a statistically significant difference. It was score in domain of the school functioning in a subgroup of patients with celiac disease in which the biopsy determined partial atrophy. Differences between the subjective experience of children with celiac disease and their parents about the quality of life with controlled diet are with significantly higher value of three scores in children compared to parents in domains of Separation Anxiety School avoidance and Separation Anxiety. Conclusions: Children and adolescents with celiac disease have a significantly lower overall quality of life (HRQOL) compared to healthy peers, both on the basis of self-assessment and on the basis of parental assessment. In children with celiac disease must be taken in to account the psychological as well as social aspects of diseaseThe guidance, empowerment and monitoring is necessary during treatment in order to help the child to resist all temptations and violations of a diet which is directly related to the quality of life.

Pored kućnog okruženja, školska srednina je deci i adolescentima, verovatno, najbitniji zatvoreni prostor u kojem borave. Od ukupnog vremena koje deca provode u zatvorenom prostoru, čak i do 80-90% oni to čine u školi ili domu. U Srbiji je pohađanje škole obavezno za decu uzrasta od 6 do 15 godina, a samim tim i boravak u uslovima školskog okruženja. U nekoliko prethodnih istraživanja zaključeno je da školska sredina može uticati na respiratorno zdravlje učenika, kao i na njihovu sposobnost usvajanja novih sadržaja. Pored ispitivanja kvaliteta vazduha i drugih elemenata zatvorenog školskog prostora u 10 beogradskih osnovnih škola, drugi, specifični cilj ovog istraživanja bilo je definisanje prediktora respiratornog zdravlja učenika tih osnovnih škola. Fokus istraživanja bile su koncentracije PM10, NO2, CO2, CO, benzena, toluena, ksilena, etil-benzena, formaldehida, uključujući i elemente zone termalnog komfora unutar učionica: temperatura vazduha, relativna vlažnost vazduha, gustina zauzetosti prostora, dinamika razmene vazduha po osobi (l/s/person) i na koji način isti utiču na respiratorno zdravlje izložene dece. Merenja su sprovedena u 44 učionice u prisustvu učenika i nastavnika. Isti parametri izmereni su u ambijentalnom vazduhu ispred predmetnih učionica. Pored kvantitativnih merenja sprovedena je i analiza podataka iz tri različita upitnika (o karakteristikama škole, karakteristikama učionice, podaci o respiratornom zdravlju učenika dati od strane roditelja/staratelja), uključujući i rezultate spirometrije. Svi dobijeni rezultati korišćeni su za definisanje prediktora respiratornog zdravlja učenika, što je ujedno i ključni izazov celokupnog istraživanja. Za određivanje prediktorskog uticaja odabranih varijabli na pojavu respiratornih smetnji kod dece, korišćena je binarna logistička regresiona analiza. Kao najznačajniji prediktori respiratornih smetnji kod ispitivanih učenika izdvojili su se: niske IAQ koncentracije NO2, benzena i etil-benzena, visoke vrednosti koncentracije RM10, formaldehida. Od elemenata termalnog komfora, kao prediktori se izdvajaju snižena vrednost VR (ventilation rate), PM10 I/O ratio ≥ 1,0 i visoke vrednosti relativne vlažnosti vazduha i temperature vazduha unutar učionica. Izloženost dece duvanskom dimu u domaćinstvu zbog navike pušenja roditelja, kao i nizak stepen edukacije oba roditelja, značajni su prediktori za pojavu respiratornih smetnji kod ispitivanih učenika, među pokazateljima socio-ekonomskog statusa učenika. Apart from the home, the school environment is probably the most important indoor environment for children and adolescents. Children spend as much as 80-90% of their indoor time either at school or home. In Serbia, school, and thereby, its environment is compulsory for children aged 6 to 15 years. Several recent studies have concluded that the school environment may affect pupils‘respirtory health and learning ability. The aim of this study was to study the indoor air quality in 10 primary schools in Belgrade, with emphasis on PM10, NO2, CO2, CO, benzene, toluene, xylene, ethyl-benzene, formaldechyde levels, together with the elements of the thermal comfort zone: indoor temperature, relative humidity, occupancy density, personal outdoor air supply rate (l/s/person). Measurements were performed in 44 classrooms, during which, both pupils and teachers were present. Besides quantitative measurements, data analysis of answers from three different questionnaires were performed (school characteristics, classroom characteristics, details on respiratory health given by parents/caregivers), together with the spyrometry results. All obtained data were used for the determination of the predictors for respiratory disorders in school children, being a key challenge of the whole study. For the predictor impact of chosen variables on emergence of respiratory disorders in children, the binary logistic regression analysis was used. As the most significant predictors for the occurence of respiratory disorders, the following were singled out: low levels of IAQ NO2, benzene and ethyl-benzene concentration, high levels of IAQ РМ10 and formaldechyde concentrationOut of the group of thermal comfort elements, as predictors, the following stand out by its significance: low ventilation rate (VR), PM10 I/O ratio ≥ 1,0 and higher indoor air relative humidity and air temeperature, in sellected classrooms. Exposure of children to household second-hand smoke, due to parents' smoking habit, and lower education level of both parents, are proved as significant predictors for respiratory disorders in pupils from the study, among chosen indicators of socio-economic status.

Uvod: Javnozdravstveni problemi sa kojima se susreću zemlje širom sveta su brojni. Među njima značajno mesto zauzima poremećaj uhranjenosti gde se posebno ističe gojaznost kao jedan od najvećih izazova u XXI veku čije je prisustvo povezano sa pojavom hroničnih nezaraznih bolesti. Smatra se da su socio-ekonomske karakteristike, ishrana, životni stilovi i higijenske navike ključne determinante uhranjenosti koje mogu da oblikuju zdravstvene ishode. Cilj: Cilj ove studije jeste ispitivanje povezanosti determinanti zdravlja sa gojaznošću i hroničnim bolestima kao njenim posledicama, kako bi se dobijeni rezultati iskoristili u kreiranju preventivnih mera i programa u borbi protiv ovog značajnog problema. Materijal i metod: Istraživanje predstavlja deo Istraživanja zdravlja stanovništva Srbije iz 2013. godine koje je sprovedeno od strane Ministarstva zdravlja Republike Srbije, kao studija preseka na reprezentativnom stratifikovanom dvoetapnom uzorku. Istraživanjem je obuhvaćeno 13922 ispitanika starosti od 19 godina i više. Instrument istraživanja su bili upitnici konstruisani u skladu sa upitnikom Evropskog istraživanja zdravlja. Rezultati : Rezultati istraživanja su pokazali da najveću šansu da budu prekomerno uhranjeni u celokupnoj populaciji imaju ispitanici muškog pola (OR=1,705), koji su u braku, starosti 55-64 godine (OR=3,260) sa završenom samo osnovnom školom (OR=1,486). Kada su u pitanju muškarci, najveću šansu za prekomernu uhranjenost imaju oženjeni muškarci, starosti od 55-64 godine, iz ruralne sredine koji su završili višu ili visoku školu, zaposleni su i spadaju u najbogatiji kvintil u pogledu materijalnog blagostanja. U slučaju žena najveću šansu za prekomernu uhranjenost imaju udate žene, starosti od 65-74 godine, iz ruralne sredine, koje su završile osnovnu školu ili manje, neaktivne u pogledu radnog statusa i koje pripadaju srednjem sloju u pogledu materijalnog blagostanja. Manji unos voća i povrća smanjuje rizik za prekomernu uhranjenost od 10-30%. Značajan faktor rizika za pojavu prekomerne uhranjenosti je konzumiranje hleba. Najmanje šanse da budu prekomerno uhranjeni imaju pušači koji povremeno konzumiraju alkoholna pića. Fizička neaktivnost takođe predstavlja važan prediktor za pojavu prekomerne uhranjenosti. Zaključak: Istraživanje gojaznosti kod stanovnika Srbije je omogućilo izdvajanje određenih prediktora koji su se pokazali indikativnim za nastanak i razvoj gojaznosti, što je od krucijalnog značaja u formiranju promotivnih programa o zdravim životnim stilovima koji će biti od pomoći u očuvanju kvaliteta života i sprečavanju nastanka hroničnih nezaraznih bolesti. Background: The countries worldwide are facing numerous public health issues. One of the significant issues is definitely related to nutrition disorders, that is, obesity, as one of the greatest health challenges in the 21st century, correlating with the development of chronic non-communicable diseases. Socioeconomic characteristics, nutrition, lifestyles and hygiene habits are considered to be the key determinants of nutrition that may have its role in shaping possible health outcomes. Aim: The aim of this study is to examine the correlation between the health determinants and obesity and chronic diseases resulting from obesity, so that the results obtained could be used for the purpose of creating disease prevention measures and programs addressing this significant issue. Materials and method: The research is a part of the 2013 Serbian National Health Survey, conducted by the Ministry of Health of the Republic of Serbia as a cross-sectional study on a representative stratified two-tier sample. The study covered 13922 subjects aged between 15 and 24. The research instruments that we used were the questionnaires designed in accordance with the European Health Research Questionnaire. Results: The results of the survey have indicated that in the entire Serbian population married men (OR=1,705), aged 55-64 (OR=3,260) with the primary school education level (OR=1,486) – are most likely to be overweight. Among men, married men, aged 55-64, coming from rural areas, with the high or higher education level, employed and belonging to the highest quintile of society in terms of their material wealth – are most likely to be overweight Among women, married women, aged 65-74, who come from rural areas, with the primary school education level or less, who are not active in terms of their employment status and belong to the middle social class in terms of their material wealth – are most likely to be overweight. Lower fruit and vegetable intake reduces the risk for obesity by 10 to 30%. The significant risk factor for the development of obesity is related to bread consumption. Smokers who occassionally consume alcoholic beverages are least likely to be overweight. Additionally, physical inactivity is considered to be an important predictor for obesity development. Conclusion: The survey of obesity in the Serbian population enabled the identification of the specific predictors indicative for development of obesity, which is of crucial importance when it comes to initiating promotion programs that promote healthy lifestyles, contributing to the maintenance of quality of life and prevention of chronic non-communicable diseases.

Uvod: Kod farmaceuta usled prirode posla može doći do sagorevanja, što može uticati na stavove i uverenja farmaceuta o sopstvenom radu sa pacijentima, a samim tim na profesionalne i lične kompetencije, što posredno može uticati na kvalitet pružene zdravstvene usluge. Metode istraživanja: Prva faza istraživanja realizovana je primenom opservacionog Cross – Sectional istraživanja (studija preseka). U drugoj fazi istraživanje je realizovano po tipu terenske eksperimentalne prospektivne studije. Uzorak u istraživanju činilo je 514 licenciranih farmaceuta zaposlenih u apotekama na primarnom nivou zdravstvene zaštite u Srbiji. U drugoj fazi istraživanja ispitanici su razvrstani u eksperimentalnu i kontrolnu grupu metodom slučajnog izbora, prostom randomizacijom. Podaci su prikupljani korišćenjem sledećih upitnika: Upitnik za prikupljanje podataka o osnovnim socio - demografskim karakteristikama ispitanika, Maslach Burnout Inventory (MBI - HSS) namenjen za merenje sagorevanja pomagačih zanimanja, Shirom-Melamed Burnout Questionnaire (SMBQ), Skala opštih stavova i uverenja farmaceuta o sopstvenom radu sa pacijentima (SOSUF), i deo iz Nacionalnog okvira za procenu kompetencija farmaceuta koji se odnosi na profesionalne i lične kompetencije. Kulturološka adaptacija SMBQ upitnika urađena je prema ISPOR smernicama sa izvesnim modifikacijama i predlozima drugih smernica, a u cilju obezbeđenja što većeg stepena validnosti ovog procesa. Ispitane su metrijske karakteristike skala i izračunate korelacije između varijabli Rezultati: Shirom-Melamed Burnout Questionnaire za ispitivanje sindroma sagorevanja na poslu pokazala je zadovoljavajuću validnost na uzorku farmaceuta na primarnom nivou zdravstvene zaštite. Dobijene vrednosti u ovom istraživanju ukazuju na prisustvo umerenog rizika od sagorevanja kod svih ispitanih farmaceuta. Farmaceuti koji pokazuju povišeni rizik od sagorevanja na poslu imali su negativnije izražene stavove i uverenja o sopstvenom radu sa pacijentima i manje razvijene profesionalne i lične kompetencije. Samoprocena profesionalnih i ličnih kompetencija od strane farmaceuta razlikovala se u odnosu na procenu profesionalnih i ličnih kompetencija od strane obučenih procenjivača. Sociodemografske varijable pokazale su se kao prediktori sagorevanja na poslu, a rizik od sagorevanja na poslu kao prediktor stavova i uverenja farmaceuta o sopstvenom radu sa pacijentima i nivoa razvijenosti ličnih i profesionalnih kompetencija. Zaključak: S obzirom da sagorevanje na poslu može uticati na stavove i uverenja koje farmaceuti mogu imati o sopstvenom radu sa pacijentima, kao i na profesionalne i lične kompetencije farmaceuta, a što može imati potencijalni uticaj na kvalitet pružene zdravstvene usluge, rezultati ovog istraživanja su jako značajni i primenljivi u praksi na primarnom nivou zdravstvene zaštite u Srbiji, i mogu služiti kao osnova u kreiranju planova i predloga preventivnih pristupa. Introduction: The pharmacist can be burned due to the nature of the work, which can affect the attitudes and beliefs of pharmacists about their own work with patients, and therefore professional and personal competencies, which can indirectly affect the quality of the provided health services. Methods: The first phase of the research was carried out using the Observational Cross - Sectional Research. In the second phase, the research was carried out according to the type of field experimental prospective studies. The sample in the survey consisted of 514 licensed pharmacists employed in pharmacies at the primary level of health care in Serbia. In the second phase of the study, respondents were classified into an experimental and control group by random selection. The data were collected using the following questionnaires: Questionnaire for collecting data on the basic socio - demographic characteristics of the respondents, Maslach Burnout Inventory (MBI - HSS) for measuring the burnout of helping professions, Shirom - Melamed Burnout Questionnaire (SMBQ), the scale of general attitudes and beliefs of pharmacists own work with patients (SOSUF), and a part of the National Competence Assessment Framework for Pharmacists, which relates to professional and personal competencies. The cultural adaptation of SMBQ questionnaires was made according to ISPOR guidelines with certain modifications and proposals of other guidelines, in order to ensure the highest degree of validity of this process. The metric characteristics of the scale and calculated correlations between variables were examined. Results: Shirom - Melamed Burnout Questionnaire for testing job burnout syndrome showed satisfactory validity on a sample of pharmacists at the primary level of health care. The values obtained in this study indicate the presence of moderate burning risks in all pharmacists examined. Pharmacists with increased risk of job burnout had more negative attitudes and beliefs about their own work with patients and less developed professional and personal competence. Self-assessment of professional and personal competencies by pharmacists differed in relation to the assessment of professional and personal competences by trained assessors. Socio-demographic variables have been shown as job burnout predictors, and the risk of job burnout was a predictor of attitudes and beliefs of pharmacists about their own work with patients and the level of development of personal and professional competences. Conclusion: Considering that, job burnout can affect the attitudes and beliefs that pharmacists may have about their own work with patients, as well as the professional and personal competencies of pharmacists, which can have a potential impact on the quality of the provided health services, the results of this research are very important and applicable in practice at the primary level of health care in Serbia, and can serve as a basis for creating plans and proposals for preventive approaches.

Uvod: Rezultati istraživanja daju originalan i važan doprinos sagledavanju pozitivnih i nagativnih efekata polinezasićenih masnih kiselina zastupljenih u ishrani, kao i mogućnostima i potrebama izmene njihovog odnosa u cilju postizanja povoljnih efekata na kardiovaskularni sisteam. Rezultati istraživanja imaju veliki praktični značaj, pre svega imajući u vidu da se radi o ispitivanju organskog sistema čiji poremećaji zahvataju daleko najveći postotak svetske populacije. Cilj: Cilj ovog istraživanja je bilo ispitivanje hroničnih efekata primene ishrane obogaćene omega-3 i omega-6 masnim kiselinama na funkciju miokarda, koronarni protok i oksido-inflamacijske parametre starih pacova. Materijal i metode: Istraživanje je dizajnirano kao eksperimentalna studija sprovedena ex vivo. Nakon hroničnog tretmana od 6 nedelja odgovarajućom ishranom, životinje su se žrtvovale kako bi se sprovela istraživanja na izolovanom srcu i biohemijske analize iz uzoraka perfuzata, plazme i lizata eritrocita. Biohemijske analize su određivane u uzorcima koronarnog venskog efluenta, koji je sakupljan na kraju kontrolnog perioda i na kraju perioda aplikacije ispitivane supstance. Svi reaktivni molekuli, koji su bili od interesa za naše istraživanje su mereni spektrofotometrijskom metodom. Pored toga, u uzorcima plazme i lizatu eritrocita merile su se vrednosti pro-oksidacionih, antioksidacionih i inflamatornih parametara. Rezultati: Hronična primena suplementacije alfa-linoleinskom kiselinom ima kardioprotektivno dejstvo u odnosu na primenu linolne kiseline na modelu izolovanog srca pacova. Ishrana obogaćena omega-6 masnim kiselinama utiče negativno na funkciju miokarda izolovanog srca pacova u odnosu na ishranu obogaćenu omega-3 masnim kiselinama. Primenom hronične ishrane sa odnosom omega-3/omega-6 u našem istraživanju 1:3,3 (55%:17%) u korist omega-3 masnih kiselina u vidu ulja lanenog semena, kao i primena masnih kiselina u odnosu omega-3/omega-6 1:9 (9%:73%) u vidu ulja noćurka u korist omega-6 masnih kiselina, pokazali smo značajne razlike u pogledu efekta na fukciju miokarda i redoks status pacova, sa naglaskom na kardiprotektivno delovanje odnosa 1:3,3. Mehanizmi kojima linoleinska kiselina ostvaruje kardiprotektivno dejstvo oslanjaju se na sniženje indeksa lipidne peroksidacije, vodonik peroksida kao povećanje aktivnosti katalaze, superoksid dismutaze iz intaktnu koronarnu cirkulaciju. Zaključak: Nalazi sadašnjeg istraživanja mogu da pomognu u boljem razumevanju uticaja omega-3 i omega-6 masnih kiselina na održavanje kardiovaskularne homeostaze. ovi rezultati su od velikog praktičnog značaja, s obzirom a široku primenu suplemenata koji se sastoje od ovih jedinjenja. Introduction: The results of the research give an original and important contribution to the examination of the positive and negative effects of polyunsaturated fatty acids present in the diet, as well as the possibilities and needs of changing their relationship in order to achieve favorable effects on the cardiovascular system. The results of the research have a great practical significance, predominantly having in mind that this disruptions of this organic system are by far the largest percentage of the world population. Aim: The aim of this study was to examine the chronic effects of diet enriched with omega-3 and omega-6 fatty acids on myocardial function, coronary flow and oxidizing inflammatory parameters of old rats. Material and methods: The study was designed as an ex vivo experimental study. After 6 weeks of chronic treatment with adequate nutrition, animals were sacrificed to perform isolated heart investigation and biochemical analysis from perfusate, plasma, and erythrocyte lysates. Biochemical analyzes were determined in samples of the coronary venous effluent, which was collected at the end of the control period and at the end of the period of application of the tested substance. All reactive molecules that were of interest to our research were measured by a spectrophotometric method. In addition, in the plasma and lysate erythrocyte samples, the values of pro-oxidation, antioxidant and inflammatory parameters were measured. Results: The alpha-linoleic acid supplementation has a stronger cardioprotective effect than linoleic acid on the model of the isolated rat heart. Nutrition enriched with omega-6 fatty acids more affects the myocardial function of the isolated heart of the rat in relation to than diet enriched with omega-3 fatty acids. Using chronic nutrition with omega-3 / omega-6 ratio 1:3.3 (55%: 17%) in favor of omega-3 fatty acids in the form of flax seed oil, and the application of fatty acids in the ratio of omega-3 / omega-6 1:9 (95:73%) in the form of omega-6 fatty acid oil, we showed significant differences in the effect on myocardial function and rat's redox status, with an emphasis on cardioprotective ratio 1:3,3. Mechanisms through which linoleic acid achieves cardioprotective activity rely on the reduction of the lipid peroxidation index, hydrogen peroxide and increase in catalase activity and superoxide dismutase with intact coronary circulation. Conclusions: Findings of present study may help in better understanding of the inluence of omega-3 and omega-6 fatty acids on the maintenance of cardiovascular homeostasis. Taken into consideration wide usage of supplements consisting of these compounds, these results are of great practical significance.

Buka kao jedan od velikih zagađivača životne i radne sredine predmet je interesovanja naučnika iz različitih naučnih oblasti, a zbog svog ekstraauditivnog i auditivnog uticaja na zdravlje ljudi aktuelna je u medicini. Kod gađanja iz pešadijskog naoružanja nastaje impulsna buka, koja dovodi do pojave auditivnih efekata. Oni se ispoljavaju u vidu zujanja, oštećenja sluha ili pritiska na jednom ili oba uva. Cilj istraživanja je utvrđivanje i provera relevantnih činjenica vezanih za uticaj bojevog gađanja iz automatske puške na pojavu auditivnih efekata kod profesionalnih vojnih lica. Istraživanje, kao prospektivna opservaciona studija, sprovedeno je nad 104 profesionalna pripadnika Vojske Srbije starosti od 19-60 godina na Kabinetu za uvo, grlo i nos Vojnomedicinskog centra Karaburma, Centra vojnomedicinskih ustanova Beograd i na formacijskom strelištu «Bubanj Potok». U istraživanju, u cilju pronalaženja veze sa mogućim nastankom oštećenja sluha ili pojavom drugih poremećaja zdravlja koji nastaju kao posledica izlaganja impulsnoj buci prilikom gađanja iz automatske puške AP M70 7,62 mm, statistički su obrađeni upitnici koje su ispitanici popunjavali pre i posle bojevog gađanja, klinički orl pregled i audiogrami pre i posle gađanja. Na osnovu sveobuhvatnog ispitivanja uslova i učesnika bojevog gađanja iz automatske puške AP M 70 7.62 mm, dokazano je da dolazi do pojave auditivnih efekata. Takođe je potvrđeno da je od svih auditivnih efekata najznačajniji gubitak sluha. Potvrđena je i značajnost korišćenja ličnih zaštitnih sredstava od buke prilikom bojevog gađanja. Na osnovu dobijenih rezultata i zaključaka predlažu se preventivne mere za sprečavanje ili umanjenje štetnog dejstva impulsne buke na organ čula sluha. One direktno utiču na smanjenje učestalosti oštećenja sluha, a na taj način i na ukupne troškove lečenja pacijenata kod kojih takvo oštećenje nastane i prati ih dalje kroz život. Noise is one of the major polluters of the living and working environment. It is subject of interest of experts from different fields of science, and due to its auditive and extra auditive impact on human health, it is in a field of interest for human medicine. A high-intensity noise from a gunshot impulse, that occurs when using infantry weapon, can result in onset of auditory symptoms, such as tinnitus, impaired hearing or feeling of pressure in one or both ears. The aim of this study is to determen and verify relevant factors related to the impact of live ammunition shooting, from an automatic rifle, on the sense of hearing in professional military personnel. This research was done in a form of a prospective observation study. It was conducted on 104 Serbian military professional soldiers, aged 19-60 years. The study was done in Military Medical Center Karaburma, the Center of Military Medical Institutions in Belgrade on the othorinolaringology ward, and on the formational shooting field "Bubanj Potok". In order to determen a connection between the occurrence of hearing loss or of some other health disorders, and exposure to impulse gunshot noise from the automatic rifle AP M70 7.62 mm, the questionnaires, were filled by the respondents prior and after the shooting. The respondents had underdone audyography and clinical othorinolaringological examination prior and after the shooting. On the base of this comprehensive examination of the respondents, it has been proven that shooting from the automatic rifle AP M 70 7.62 mm, have negative audible effects. It is also confirmed that most significant negative audible effects is loss of hearing. The significance of personal noise protective gear use, was also confirmed. On the basis of the obtained results and conclusions, the preventive measures for reducing the harmful effect of impulse noise on the hearing sensory body are proposed. The measures directly affect the reduction in the frequency of hearing impairment, and complementary the decrease in overall cost of treatment for patients with acute noise caused hearing impairment.

UVOD: Problem u postavljanju rane dijagnoze predstavlja nedostatak specifičnih simptoma za ovu bolest. Posebno nepovoljan faktor u lečenju predstavlja činjenica da se karcinom jajnika i/ili jajovoda otkriva veoma kasno, u momentu kada je bolest već uznapredovala i kada su manje šanse za uspešnije lečenje ovih pacijentkinja. Svega 30% pacijentkinja ima dijagnostikovanu bolest u prvom stadijumu kada su i mogućnosti za izlečenje veće. Neprimetan i tih rast ovarijalnih tumora, nepristupačnost ovarijuma pri fizikalnom pregledu rezultira visokim stadijumima bolesti u momentu postavljanja dijagnoze, najčešće III i IV stadijum. Citoreduktivna hirurgija je zlatni standard u lečenju uznapredovalog karcinoma jajnika i ima za cilj uklanjanje svakog makroskopski vidljivog tumorskog ognjišta, gde je procenat petogodišnjeg preživljavanja za ove pacijentkinje 80%. CILjEVI: Glavni ciljevi istraživanja su bili: Utvrditi postojanje graničnih preoperativnih serumskih koncentracija tumorskih markera CA125 i HE4, koje bi u najvećem broju slučajeva predstavljale predikciju optimalne primarne citoreduktivne hirurgije kod odmaklih stadijuma epitelijalnog karcinoma jajnika i primarnog karcinoma jajovoda. METOD: Istraživanje je dizajnirano kao prospektivna studija, koja obuhvata uzorak od 150 pacijentkinja, koje su operisane od karcinoma jajnika, FIGO stadijuma III ili IV, u Klinikama za ginekologiju i akušerstvo KC Kragujevac i Narodni front u Beogradu, u periodu 01.01.2015. do 01.10.2016.godine. Kod svih pacijentkinja su urađene preoperativne laboratorijske analize, preoperativno merene vrednosti Ca125 i HE4, sprovedene ankete operativnih timova nakon izvedenog operativnog zahvata, pregledani postoperativni patohistološki nalazi i nalazi onkološkog konzilijuma. Isključujući faktori su bili: histopatološki utvrđen borderline karcinomi, rekurentni ovarijalni tumori, metastatski ovarijalni tumori, pacijentkinje koje su pre citoreduktivne hirurgije tretirane neoadjuvantnom hemoterapijom, kao i pacijentkinje kod kojih se nije slagao stadijum bolesti po FIGO klasifikaciji između intraoperativnog nalaza i nalaza onkološkog konzilijuma. REZULTATI: U grupi sa optimalnim citoreduktivnim zahvatom statistički značajno više bilo je ispitanica mlađih od 50 godina 64.7%. U posmatranoj grupi ispitanica operisanih od epitelijalnog karcinoma ovarijuma i primarnog karcinoma jajovoda, učestalost ispitanica starijih i mlađih od 50 godina nije se statistički značajno razlikovala (χ2-test; p=0,744) i bila je približno ista: 48,7% je bilo mlađe od 50 godina a 51,3% starije od 50 godina. Prosečne vrednosti HE4 bile su 608,31+245,85, (medijana 551,5), a Ca 125 622,59+228,01 (medijana 640,75). Ispitanice sa ascitom većim od 1000 ml bile su statistički značajno više zastupljene od ispitanica sa ascitom manjim od 1000 ml (χ2-test; p=0,009): 60% ispitanica iz ove grupe imalo je ascit veći od 1000 ml, a 40% ascit manji od 1000 ml. Zastupljenost ispitanica sa i bez limfadenektomije, nije se statistički značajno razlikovala (χ2-test; p=0,191): oko 55% ispitanica imalo je limfadenektomiju, a oko 45% nije. Statistički značajna razlika uočena je između ispitanica sa pozitivnim i negativnim nalazom u izvađenim limfnim žlezdama (χ2-test; p=0,000): pozitivan nalaz imalo je 36% ispitanica, a 19,3% negativan. Statistički značajna razlika uočena je i u zastupljenosti ispitanica sa različitim veličinama rezidualnog tumora (χ2-test; p=0,000): ispitanice sa rezidualnim tumorom veličine od 0-1cm (45,3%) i veličine od 2-10cm (39,3%) bili su statistički značajno više zastupljene od ispitanica sa rezidualnim tumorom veličine 11-20cm (11,3%) i većim od 20cm (4,0%). Statistički značajna razlika uočena je i u lokalizaciji rezidualnog tumora (χ2-test; p=0,000). ZAKLjUČCI: Značajni prediktori (ne) mogućnosti izvođenja optimalne citoredukcije su starost, HE4, Ca125, FIGO stadijum, količina ascita, histološki gradus, limfadenektomija i PH limfnih žlezda. INTRODUCTION: The problem in early diagnosis is the deficiency of specific symptoms of this illness. The fact that the ovarian cancer is discovered very late, at the moment when the illness is at a late stage, is unfavourable factor and the chances of successful treatment are diminished. Only 30% of the patients are diagnosed in the early stages when the chances of cure are higher. Usually unnoticed and quiet growth of ovarian cancer,the inaccess of ovaries during physical examination all result in high stadium of illness,usually III or IV. Cytoreductive surgery is the golden standard in treating ovarian cancer in the late stage. Its goal is to remove every microscopically visible tumor cell with five years survival in 80% of the patients. GOALS: The main goals in the research were: to establish the existence of marginal preoperative serum concentration of tumor markers CA125 and HE4, which would in most case represent the prediction of optimal primary cytoreductive surgery in the late stages of epithelial ovarian cancer and primary carcinoma of ovarian tubes. METHODOLOGY: The research was designed as a prospective study which comprised a sample of 150 patients, operated from ovarian carcinoma FIGO stages III or IV at Kragujevac Clinic for gynecology and obstetrics and Belgrade Narodni Front Clinic from 01.01.2015. to 01.10.2016. All the patients had preoperative lab analysis done, preoperative values Ca125 and HE4, the polls of the operating teams after the procedure finished, all the postoperative pathohistological results and tests checked by the oncological consilium. The excluding factors were: histopathological borderline carcinoma, recurrent ovarian tumor, metastatic ovarian tumor, the patients who were treated by chemotherapy before surgery as well as the patients whose stage of illness did not correspond to FIGO classifications between intraoperative results and the results of oncological consilium. RESULTS: In the group with optimal cytoreductive surgery there were statistically considerably more patients younger than 50 years of age- 64.7% . The observed group of patients operated from epithelial ovarian cancer and primary carcinoma of ovarian tubes, the frequency of patients younger than 50 years of age was not very different (χ2-test; p=0,744) and it was approximately the same: 48.7% was younger than 50 years of age, and 51.3% older than 50 years of age. The average of HE4 was 608,31+245,85, (mediana 551,5), and Ca 125 622,59+228,01 (mediana 640,75). The patients with ascit higher than 1000 ml were statistically more present than the patients with ascit less than 1000 ml (χ2-тест; p=0,009): 60% of the patients from this group had ascit more than 1000 ml, and 40% ascit less than 1000 ml. The number of patients of with or without lymphadenectomia, was not statistically much different (χ2-тест; p=0,191): around 55% of patients had lymphadenectomia, and around 45% did not. Statistically important difference was observed between the patients with positive and negative results in extracted lymph nodes (χ2-тест; p=0,000): 36% had positive results, and 90.3% negative. Statistically important difference was noticed in the number of patients with different sizes of the residual tumor (χ2-тест; p=0,000): the patients with the residual tumor size from 0-1 cm (45.3%) and size from 2-10 cm (39.3%) were statistically more numbered than those with residual tumor size 11-20 cm (11.3%) and larger than 20 cm (4%). Statistically important difference was noticed in the position of the residual tumor (χ2-тест; p=0,000). CONCLUSION: Important predictors of (im)possibility of performing optimal cytoreduction were: the age, HE4, Ca125, FIGO stadium, the amount of ascit, histological grade, lymphadenectomia and PH of lymph nodes.

UVOD: U radu zdravstvenih ustanova nastaje medicinski otpad, koji se sastoji iz dve komponente, neopasne (75% od ukupne količine) i opasne komponente (25%). U zdravstvenim ustanovava u posledljih deset godina unapređen je rad u postupanju sa medicinskim otpadom, u skladu sa Zakonom o otpadu i Pravilnikom o upravljanju medicinskim otpadom Republike Srbije. Promene u upravljanju sa medicinskim otpadom (UMO) se sastoje iz uvođenja procedura za bezbedno postupanje opasnim medicinskim otpadom od generisanja medicinskog otpada do odlaganja. METOD RADA: Studija predstavlja istraživanje prospektivnog i retrospektivnog tipa na reprezentativnom uzorku zdravstvenih ustanova državnog sektora zdravstva, na teritoriji Republike Srbije bez Kosova i Metohije, koje se međusobno razlikuju u odnosu na vrstu ustanove, nivo zdravstvene zaštite i teritorijalnu pripadnost. Instrumenti istraživanja koji su korišćeni u studiji, su standardizovani upitnici za ispitivanje UMO u sistemima zdravstvene zaštite. Ukupno 116 ustanova je obuhvaćeno istraživanjem i to sa srazmernom zastupljenošću svih vrsta zdravstvenih ustanova (domovi zdravlja, opšte i specijalne bolnice, kliničko-bolnički centri, klinički centri, zavodi i instituti za javno zdravlje, ostale ustanove) iz tri nivoa zdravstvene zaštite. REZULTATI: Izdvojeni su ključni činioci UMO koji utiču na pružanje i kvalitet zdravstvene zaštite u zdravstvenim ustanovama na različitim nivoima zdravstvene zaštite (primarni, sekundarni, tercijarni) i u različitim vrstama zdravstvenih ustanova (dom zdravlja, opšta bolnica, klinički centar, kliničko bolnički centar, institut ili zavod za javno zdravlje) pojedinačno. Ovom studijom utvrđene su razlike među zdravstvenim ustanovama u odnosu na UMO. Činioci za procenu UMO na primarnom nivou zdravstvene zaštite su broj i vrste zdravstvenih usluga, dok na nivou sekundarne i tercijarne zdravstvene zaštite, ključne činioce predstavlja broj kreveta i zauzetost postelja. ZAKLjUČAK: Istraživanjem je utvrđeno da je infektivni medicinski otpad najzastupljeniji tok opasnog medicinskog otpada koji generišu sve vrste zdravstvenih ustanova (oko 95% od ukupne količine opasnog medicinskog otpada). Ukupan broj bolničkih dana, odnosno dužina lečenja u bolničkim zdravstvenim ustanovama, izdvaja se kao najznačajniji prediktor UMO u stacionarnim ustanovama. Studija je izdvojila primenu planova za UMO i imenovanje lica odgovornih za upravljanje otpadom, kao i formiranje tima za UMO u zdravstvenim ustanovama, kao veoma značajne činioce UMO u svim vrstama zdravstvenih ustanova. INTRODUCTION: Healthcare waste is generated within daily activity of healthcare institutions, and it’s composed of two components, non-hazardous healthcare waste (75% of the total quantity) and hazardous components (25%). In the healthcare institutions in the last ten years, the practices concerning healthcare waste management has been improved, in accordance with the Law on Waste Management and with the Rulebook on the management of healthcare waste in the Republic of Serbia. Changes in the management of healthcare waste (HCWM) are based on introduction of procedures for the safe handling of hazardous healthcare waste from the point of its generation to safe disposal. METHOD: The study is a prospective and retrospective type survey on a representative sample of health institutions in the state health sector, on the territory of the Republic of Serbia without Kosovo and Metohija, which differ from one another in relation to the type of institution, the level of health care and territorial affiliation. The research tools used in the study are standardized questionnaires for testing UMO in health care systems. A total of 116 institutions were included in the survey, with proportional representation of all types of health institutions (health centers, general and special hospitals, clinic and hospital centers, clinical centers, institutes and public health institutes, other institutions) from three levels of health care. RESULTS: Study was defined the key factors of HCWM that influence the quality of health care services in health care institutions at different levels of health care (primary, secondary, tertiary) as well as in the different types of health institutions (health center, general hospital, clinical center, clinical hospital center, institute or Public Health Institute). This study has identified the differences between health institutions concerning HCWM. The factors for the HCWM at primary level of health care are the number and types of health services, while at the level of secondary and tertiary health care, the key factors are the number of beds and occupancy of the bed. CONCLUSION: The study found that infectious medical waste is the most frequent stream of hazardous healthcare waste generated in all types of healthcare institutions (about 95% of the total amount of hazardous healthcare waste). The total number of hospital days, that is, the length of treatment in hospital health facilities, is distinguished as the most important predictor of HCWM in stationary healthcare institutions. The study highlighted the implementation of HCWM plans and the appointment of persons responsible for waste management, as well as the establishment of an HCWM team in healthcare institutions, as very important factors of proper HCWM in all types of healthcare institutions.

UVOD: Zdravstvena zaštita predstavlja organizovanu i sveobuhvatnu delatnost društva čiji je osnovni cilj očuvanje i unapređenje zdravlja građana. Reforma zdravstvenog sistema u Srbiji počinje 80-tih godina prošlog veka, a podrazumeva rešavanje strukturnih i funkcionalnih pitanja, pitanja ljudskih resursa, finansiranja, organizovanja i dostupnost zdravstvene zaštite, u cilju izgradnje jednog opšte prihvaćenog i održivog sistema. Analiza reformi zdravstvenih sistema i procena kvaliteta pružene zdravstvene zaštite vrši se pomoću indikatora za subjektivnu i objektivnu procenu. Dva najčešća indikatora za subjektivnu procenu su: zadovoljstvo korisnika zdravstvenom zaštitom i samoprocena zdravlja. Zadovoljstvo korisnika zdravstvenom zaštitom ogleda se u sveopštem, optimalnom kvalitetu pružene zdravstvene usluge koji odgovara potrebama pacijenta u datom trenutku. Samoprocena zdravlja podrazumeva ne samo ocenu trenutnog zdravstvenog stanja, već individualnu evaluaciju različitih dimenzija zdravlja – fizičku, emotivnu i socijalnu. Disertacija predstavlja orginalnu i jedinstvenu studiju koja prati odnos korisnika prema reformama zdravstvenog sistema kroz analizu uticaj obrazaca potrošnje zdravstvenih usluga na zadovoljstvo korisnika zdravstvenom zaštitom i samoprocenu zdravlja u dve vremenske tačke 2006. i 2013. godine. CILj: Samoprocena zdravlja i zadovoljstvo korisnika zdravstvenom zaštitom zavisi od dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite koja je uslovljena životnim standardom i balansom potrošnje zdravstvenih usluga u državnom i privatnom sektoru. Health care represents an organized and wide activity within one society which has a goal to protect and improve the health of people. Health care reforms in Serbia started during the 80's and they were related to solving structural and functional issues, human resources issues, financing, organizing and availability of health care services in order to build a generally accepted and maintainable system. The analysis of health care reforms and the assessment of the health care quality are conducted using indicators for subjective and objective assessment. The two most common indicators for subjective assessment are: patients’ satisfaction with health care and self-assessment of the health condition. Users’ satisfaction is reflected in a general and optimal quality of health care services which are appropriate for a specific patient in a given moment. Self-assessment refers not only to an assessment of the current health condition, but rather to an individual evaluation of different health aspects – namely, physical, emotional and social. This dissertation represents an original and unique study which monitors an attitude of users towards reforms of the health care system by analyzing the effect of health care consumption patterns on the users’ satisfaction with health care and on self-assessment of health conditions, during two separated time periods, namely in 2006 and 2013. AIM: Self-assessment of health condition and users’ satisfaction with health care depend on the availability and accessibility of health care which is closely connected to the standard of living and the balance between state and private sector in terms of health care consumption.

vod. Kvalitet života pacijenata u ranom postoperativnom toku posle elektivnih operacija je povezan sa postoperativnim bolom i brzinom oporavka. Cilj. Cilj ove studije je bio da uporedi kvalitet života pacijenata u neposrednom postoperativnom periodu posle tri česte elektivne hirurške intevencije u bolničkim uslovima. Metod. Populaciju ove prospektivne kohortne studije su činili pacijenti podvrgnuti jednoj od sledećih hirurških intervencija: elektivna laparoskopska holecistektomija (n=40), otvorena operacija preponske kile (n=40) ili ekscizija pilonidalnog sinusa (n=40). Primarni ishod studije je kvalitet života meren svakodnevno, počev od dana koji prethodi operaciji, a zatim svakog postoperativnog dana. Kvalitet života je bio meren vizuelnom analognom skalom (VAS) i prevodom na srpski kratke forme upitnika za kvalitet života Svetske zdravstvene organizacije. Rezultati. Postoperativni kvalitet života je opao na najniži nivo prvog postoperativnog dana, bez obzira na vrstu hirurške intervencije. Pad je bio najizraženiji u fizičkom i psihološkom domenu upitnika (npr. posle holecistektomije sa 15.4 ± 2.5 na 12.5 ± 2.0, i sa 15.9 ± 2.0 na 14.9 ± 2.1, po redosledu) dok su socijalni i domen okruženja bili najmanje pogođeni operacijom (npr. posle ekscizije pilonidalnog sinusa sa 16.3 ± 2.6 na 15.7 ± 2.1, i sa 14.3 ± 2.6 na 14.1 ± 2.2, po redosledu). Kvalitet živora se brzo vratio na početni nivo drugog postoperativnog dana, da bi poslednjeg dana pred otpust iz bolnice postigao viši nivo od preoperativnog (npr. posle otvorene operacije preponske kile sa 14.6 ± 3.6 na 15.2 ± 3.0). Zaključci. Manje elektivne hirurške intervencije su praćene umerenim (ispod 25%) i kratkim (jedan dan) neposrednim postoperativnim smanjenjem kvaliteta života, za kojim sledi porast sve do nivoa višeg od preoperativnog na otpustu iz bolnice. Background. Quality of life in patients early after elective surgery is related to postoperative pain and recovery rate Objective. The aim of this study was to compare immediate preoperative and early postoperative quality of life after three common elective surgical interventions in hospital settings. Methods. Population of this prospective cohort study included patients who underwent one of the three surgical interventions: elective laparoscopic cholecystectomy (n=40), open inguinal hernia repair (n=40) or excision of pilonidal sinus (n=40). Primary outcome of the study was quality of life measured once daily, starting from the day before surgery, and then each postoperative day. It was measured by visual analogue scale (VAS) and by Serbian translation of short form of quality of life questionnaire developed by World Health Organization. Results. Postoperative quality of life dropped to the lowest level on the first postoperative day, regardless of the type of surgery. The drop is the most pronounced in physical and psychological aspects of quality of life (e.g. after cholecystectomy from 15.4 ± 2.5 to 12.5 ± 2.0, and from 15.9 ± 2.0 to 14.9 ± 2.1, respectively) while social and environmental aspects are the least affected by the surgery (e.g. after excision of pilonidal sinus from 16.3 ± 2.6 to 15.7 ± 2.1, and from 14.3 ± 2.6 to 14.1 ± 2.2, respectively). Quality of life is rapidly restored on the second postoperative day, and on the last day before discharge of the patient from hospital it surpasses preoperative level (e.g. after open inguinal hernia repair from 14.6 ± 3.6 to 15.2 ± 3.0. Conclusions. Minor elective surgical interventions are associated with only moderate (less than 25%) and short (one day) immediate postoperative decrease in quality of life, which is followed by increase on discharge from hospital to the levels higher than preoperative.

Cilj ovog istraživanja je bio da se ispita uticaj mekih kontaktnih sočiva od konvencionalnog hidrogel i silikon hidrogel materijala sfernog i toričnog dizajna i njihove refraktivne jačine na izmerene vrednosti intraokularnog pritiska bezkontaktnom metodom tonometrije. METOD U studiju smo uključili ispitanike ukupno 247 (451 oko) iz populacije koja nosi meka kontaktna sočiva sa normalnim vrednostima IOP - a, koji nisu imali očne ili sistemske bolesti. Vrednosti IOP - a su merene bezkontaktnom metodom tonometrije bez sočiva, i preko sočiva 7 dana nakon nošenja sočiva. REZUTATI Analiza srednjih vrednosti intraokularnog pritiska izmeren na n=451 oko bez sočiva (14.84±3.04 mm Hg) i sa mekim kontaktnim sočivima (15.51±3.2 mm Hg) je pokazala statistički značajno veće vrednosti sa nego bez kontaktih sočiva (P0.56. Izmerene vrednosti IOP-a preko sočiva su bile statistički značajno veće u grupi sa sfernim dizajnom u odnosu na vrednosti IOP-a iste grupe bez kontaktnih sočiva (n=371, P=0.001), dok u grupi sa toričnim dizajnom nije pronađena statistički značajna razlika bez i sa toričnim kontaktim sočivima (P=0.815, n=80). Analiza refraktivne jačine mekih kontaktnih sočiva od -12.00D do +13.00D je pokazala značajnu razliku izmerenog intraokularnog pritiska u rangu od -0.25D do -6.00D. ZAKLjUČAK Izmerene vrednosti IOP-a preko mekih kontaktnih sočiva su statistički značajno veće u odnosu na izmeren IOP bez sočiva. Izmerene vrednosti IOP-a zavise od dioptrijskih jačina sočiva i dizajna. AIM To evaluate the effect of soft contact lenses material type - silicone hydrogel and conventional hydrogel, spherical and toric designs and refractive power of soft contact lenses on the measurement value of intraocular pressure (IOP) using non-contact tonometry methods. METHODS We measured the IOP with and without soft contact lenses of silicone hydrogel and conventional hydrogel material on 451 eyes of 247 subjects who are users soft contact lenses with normal value of intraocular pressure and did not have any ocular or systemic diseases. All IOP measurements were performed using non - contact tonometry before the inserting of and seven days after the wearing soft contact lenses. RESULTS A total of Analysis of the mean IOP on 451 eyes without (14.84±3.04 mm Hg) and with contact lenses (15.51±3.2 mm Hg) detected a significant difference (P0.56. Measurement was of a significantly higher IOP with the spherical designs than for the same group without contact lens (n=371, P=0.001), while in the group with the toric designs the difference was not significant without and with toric contact lenses (P=0.815, n=80). Analysis of refractive power from -12.0D to +13.00D without and with contact lenses, detected a significant difference of IOP in rank from-0.25D to -6.00D. CONCLUSIONS Silicone and conventional hydrogel soft contact lenses significantly affected IOP measured using a non-contact tonometer. Also IOP measured over the soft contact lenses depends on the lens power and designs.

U toku protekle dve decenije razvijeno je nekoliko metoda merenja kvaliteta života, koji su primenjeni kod različitih kategorija zdravih i bolesnih ljudi, uključujući i obolele od hronične bubrežne bolesti (HBB). SZO organizacija svrstava HBB na dvanaesto mesto među vodećim uzrocima smrti u svetu. U terminalnoj fazi HBB neophodno je nadomestiti nedostatak bubrežne funkcije aktivnom terapijom- transplantacijom, peritoneumskom dijalizom ili hemodijalizom. Cilj aktivne terapije jeste nadoknada nedostajuće funkcije bubrega, ali takođe i poboljšanje kvaliteta života Cilj ovog istraživanja bio je da se ispita kvalitet života u populaciji obolelih od hronične bubrežne bolesti koji su na hroničnoj hemodijalizi, i sa transplantiranim bubregom, da se ispita povezanost kvaliteta života sa demografskim, socio-ekonomskim, kliničkim karakteristikama i komorbiditetom u obe ispitivane grupe pacijenata, uporede parametri kvaliteta života u ispitivanim grupama i na osnovu toga donese zaključak o uticaju različitih vidova lečenja na kvalitet života kod obolelih od hronične bubrežne bolesti. Analiza srednjih vrednosti ukupnog 15D skora pokazala je da je kvalitet života statistički značajno bolji kod ispitanika sa transplantiranim bubregom u poređenju sa ispitanicima na hemodijalizi (0,92±0,09 prema 0,78±0,15). Utvrđena je negativna povezanost kvaliteta života sa godinama života radnim statusoom i ICED skorom, a pozitivna sa koncentracijom hemoglobina i kreatinina u hemodijaliziranoj grupi. U grupi transplantiranih pacijenata kvalitet života je negativno korelirao sa godinama života, radnim statusom i ICED skorom. Multivarijantna regresiona analiza pokazala je da su nezavisni prediktorin kvaliteta života pacijenata na hemodijalizi bili: godine života i ICED skor, dok u grupi sa transplantiranim bubregom to su bili: ICED skor, godine života i zaposlenje. During the past two decades sciences developed several methods for measuring quality of life, which are applied in different categories of healthy and sick people, including for patients suffering from chronic kidney disease (CKD). WHO classifies CKD on the twelfth place of the leading causes of death in the world. In the terminal stage CKD is necessary to compensate the lack of renal function with an active therapy - renal transplantation, peritoneal dialysis or hemodialysis. The aim of active treatment is compensation missing kidney function, but also improvment of the quality of life. The aim of this study was to investigate the quality of life in a population of patients with chronic kidney disease who are on hemodialysis, and renal transplantation, to investigate the connection between quality of life with demographic, socio-economic, clinical characteristics and comorbidity in both groups of patients, comparing the parameters of quality of life in the examined groups on the basis of a conclusion about the impact of different forms of treatment on quality of life in patients with CKD. Analysis of the mean values of the total 15D score showed that the quality of life was significantly better in patients with kidney transplantation compared to those on hemodialysis (0.92 ± 0.09 vs. 0.78 ± 0.15). There was a negative correlation between the quality of life with patients age, employment status and ICED, while positive correlation was detected with the hemoglobin concentration and creatinine in hemodialysis group. In the group of patients with kidney transplantation, quality of life was negatively correlated with the patients age, employment status and ICED. Multivariate regression analysis showed that independent predictors of quality of life in hemodialysis patients group were: patients age and ICED score, while in the group of patients with the transplanted kidney it was: ICED score, patients age and employment.

Studenti se uglavnom smatraju zdravom grupacijom stanovništva, ali ipak oko 30% njih svake godine doživi neki problem iz oblasti mentalnog zdravlja. Mentalno zdravlje studenata sve više postaje sfera interesovanja na globalnom nivou, jer sučeljavanje sa brojnim životnim situacijama koje nosi ovaj period života ubrzava nastanak depresivnih i anksioznih poremećaja. Studija predstavlja jedno od najvećih istraživanja koje se bavi procenom mentalnog zdravlja kod studentske populacije na teritoriji Srbije. Istraživanje sugeriše na potrebe uvođenja skrininga na depresivnost i anksioznost kod studentske populacije, odnosno rano detektovanje neprepoznatih poremećaja zdravlja u presimptomatskoj fazi poremećaja. Ovakvo istraživanje bi moglo da pomogne u kreiranju preventivnih programa kod studentske populacije, kako na lokalnom tako i na naciopnalnom nivou, što bi rezultiralo sugestijama za dopune i izmene odgovarajućih zakonskih i podzakonskih akata u ovoj oblasti. Previously obtained data in Serbia showed that about 30% of university students population manifested signs of psychological distress and has mental problems. Mental health of university students is under increasing concern worldwide, because they face challenges which predispose them to depression and anxiety. This is one of the largest study examining mental disorders in a sample of university students in Serbia. AIM: to estimate the mental health and detection of depressive and anxiety symptoms among university students. The study was a cross-sectional survey of students attending University of Kragujevac. Our research instrument was standardized questionnaires (adapted to students), from the WHO research protocol of Health behavior. We randomly selected 1,940 students. Symptoms of depression were evaluated through the scale BDI-IA. Symptoms of anxiety were evaluated through the BAI scale. The prevalence of depressive symptoms in students was 23.6%, while the prevalence of anxiety symptoms was 33.5%. Female students, older students, students who reported low family economic situation, not owning the room, dissatisfaction with graduate education were more likely to show depressive symptoms. Female students, students who reported parents high expectations of academic success, students who reported environmental pressure of academic success were more likely to show anxiety symptoms. Questions from the questionnaire that were related to the presence of certain somatic symptoms in patients over the last six months, served as the basis for creating a new variable (the sum score of somatic symptoms) for assessing the risk of presence depressive or anxiety symptoms. By collecting responses, a new variable which sum the somatic symptoms might be indicate the presence of depressive or anxiety symptoms. Results show that the sum score of somatic symptoms might be a very good marker for the separation of students with depressive symptoms from students without which means that an increase in the value of the sum score of somatic symptoms by 1 increases the risk of depressive symptoms by 5.2%. Results also shows that the sum score of somatic symptoms might be an excellent marker for the separation of students with anxiety symptoms, from students without anxiety symptoms which means that an increase in the value of the new variable by 1 increases the risk of anxiety by 5.6%. These results demonstrate that the high rates of depressive and anxiety symptoms among university students are related to academic, nonacademic and cultural backgrounds. The last several years have provided data that highlight a neglected public health problem in institutes of higher education. The importance of early identification, especially the minor signs of depression, could prevent or reduce its severity and chronicity. From a public health perspective, onset and development of mental illness in students is a potentially critical area for intervention programs. A particular challenge is to promote the early diagnosis of depression by initiating community-based intervention programmes and to reduce the stigma of mood disorders. Such efforts hold substantial promise for the development of interventions that may have a positive impact on the health and well-being of college students.

Doktorska disertacija predstavlja prvu studiju kojom je procenjen značaj problema anemije u dece uzrasta 7-14 godina u Srbiji, utvrđena povezanost anemije sa činiocima koje literatura opisuje kao njene prediktore i čijim Predlogom strategije za prevenciju i kontrolu anemija se predlaže najadekvatnija tehnologija njenog rešavanja u našim uslovima. Primenjen je dizajn studije preseka, na reprezentativnom uzorku po polu, uzrastu i mestu življenja dece i omladine Srbije kao celine i Centralne Srbije, Vojvodine, Beograda, seoskih i gradskih područja. Uzorak istraživanja čini 527 dece uzrasta 7-14 godina, kojima je u kapilarnoj krvi Drabkinovom metodom, u okviru jedinog populacionog istraživanja zdravlja koje se bavilo problemom anemije u nas, projekta ,,Zdravstveno stanje, zdravstvene potrebe i korišćenje zdravstvene zaštite stanovništva Srbije“ sprovedenog 2000. godine određivana vrednost hemoglobina. Pored antropometrijskih i biohemijskih merenja, izvor podataka čini i Upitnik za decu i omladinu uzrasta od 7 do 19 godina. Dobijeni rezultati su prikazani i analizirani adekvatnim statističkim metodama. Najznačajniji rezultati istraživanja su da je anemično 17,8% dece ispitivanog uzrasta, da anemije najviše ugrožavaju dečake uzrasta 12-14 godina, decu lošijeg materijalnog statusa, lošijeg uspeha u školi, nestruktuiranog slobodnog vremena, doseljene, stanovnike kolektivnih centara, ruralnih i visoko urbanih sredina, da je anemija ređa pri pravilnoj ishrani, anemični su bolesniji i lošije funkcionišu, zdravstvena zaštita je glavni ,,stručni krivac“ za postojanje anemije u ovoj meri i da je potrebno rešavati planiranjem za zdravlje, na nacionalnom nivou, strateškim, institucionalnim i strukturalnim planiranjem, usmerenim na promene u populaciji kao celini i u delovima sa visokim rizikom. Doctoral dissertation presents the first that evaluates the significance of anemia in children aged 7-14 years in Serbia, which confirms association between anemia and its predictors described in the literature, recommending the strategy for the prevention and control of anemia and suggesting the most adequate technology of its solution under the conditions in Serbia. A cross-sectional study design was used on a representative sample (according to gender, age and place of residence) of children and youth in Serbia. The study sample was composed of 527 children in whom hemoglobin from capillary blood was determined by Drabkin, s method conducted within a population health research on the problem of anemia in Serbia, as a part of the project “Health status, health needs and the use of health services in Serbia“ from 2000. Beside anthropometric and biochemical measurements, the source of data was the Questionnaire for children and youth aged 7-19 years. The obtained results are presented and analyzed using adequate statistical methods. The most significant study results are the following: 17.8% children of the studied age are anemic; anemia most often endangers boys aged 12-14 years, children of poorer financial status, lower achievement in school, unstructured free time, immigrants, inhabitants of collective centers, rural and highly urbanized environment; anemia is rarer with proper nutrition, anemic patients have more problems with health and functioning; healthcare is the main “expert culprit” for the presence of the problem to this extent and it should be solved at the national level.