Search

Dünya mutfakları arasında Türk mutfağının özel bir yeri vardır. Köklü, özgün, çok yönlü ve zengin bir kültürün ürünü olan Türk mutfağının etli yemekleri, zeytinyağlıları, çorbaları yanında tatlıları da yemek kültürünün vazgeçilmezleri arasında yer alır. Lezzeti ve iştah açıcı görüntüsü bir yana inanç olgusuyla da olan yakın bağı, tatlıları, Türk mutfağında özel bir yere konumlandırır. Doğum, nişan, evlilik, sünnet ve ölüm gibi geçiş dönemlerinde ya da dinî bayramlarda ilk sembolik yiyecek, tatlılardır. “Tatlı yiyelim tatlı konuşalım” ifadesinde de yer bulduğu gibi, tatlılar, insanlar arasındaki tatlılığın devam etmesi için bir sembol hâline gelmiş kültürel bir yiyecek türüdür. Bugün küreselleşme, kentleşme, teknolojik gelişme, dünya mutfaklarını örnekseme gibi nedenlerle beslenme kültüründe yaşanan değişim, bu kültürün bir parçası olan tatlıları da etkilemiş ve tatlıların hazırlanışından sunuluşuna, sayısından adlandırılmasına kadar pek çok konuda değişikliğin yaşanmasına sebep olmuştur. Bu çalışma, tatlı adlandırmalarında yaşanan değişimlerin dikkati çekmesi sonucu oluşmuş ve tatlı adları adbilim bakımından ele alınmıştır. 940 tatlı adı üzerinde yapılan sözdizimsel ve anlamsal incelemeyle Türkiye Türkçesinde son dönemde tatlı adlandırmalarında izlenen yol tespit edilmeye çalışılmış, tatlı ile ilgili adlandırmaların dilde hangi yolla anlatım bulduğu ortaya konmuştur. Bu bağlamda tatlı adlarının sözdizimsel olarak büyük oranda sıfat tamlaması yapısında sözcük öbeğinden oluştuğu görülmüş; tatlıların anlam yönüyle belli özelliklerinin (ana malzeme, biçim, tür, hazırlanış ya da pişirme usulü, kıvam, renk, ait olduğu yer, benzeşim kurma, çağrışım uyandırma, özel ad) öne çıkartılarak adlandırıldığına tanık olunmuştur.

O‘zbek va turk tillarining qiyosiy tadqiq etilishiga doir bir qator tadqiqotlar mavjud. Biroq bu ishlar asosan qiyoslanayotgan tillarning leksik va morfologik xususiyatlarining tadqiqini o‘z ichiga oladi. O‘zbek va turk tillarining sintaktik xususiyatlari, xususan, ega, eganing o‘zbek va turk tilshunosligidagi talqini va tadqiqi, ifoda materiallari solishtirilib o‘rganilmagan. Zero, turk tilshunosligida va o‘zbek tilshunosligida eganing talqinida tasniflanishida farqli yondashuvlar ko‘zga tashlandi. O‘zbek tilshunosligining rus tilshunosligi ta’sirida, turk tilshunosligining g‘arb tilshunosligi, asosan fransuz va nemis tilshunosligi ta’sirida shakllanganligi natijasida gapning bosh bo‘laklarini, xususan, eganing talqini va tadqiqida farqli yondashuvlarning tatbiq etilgani ko‘zga tashlanadi. Turk tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining leksik-semantik mazmuni, sintaktik qurshovi, sintaktik vazifasi ham diqqatga olinadi. O‘zbek tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining ko‘pincha jumladan ajratilgan holda o‘rganilganligi kuzatiladi. Bundan tashqari , o‘zbek tilida eganing tuzilishiga ko‘ra turlari ham tasniflangan. Bu maqolda o‘zbek va turk tilshunosligidagi eganing talqin qilinishi, eganing ifodalanish usullari qiyoslab o‘rganiladi, ular o‘rtasidagi umumiylik va tafovutlar aniqlanadi. O‘zbek tilshunosligida sintaktik birliklar tadqiqida qo‘llanilgan usullarga asoslangan holda qiyoslanayotgan tillardagi ega, uning struktur turlari, ifodalanish usullari o‘rganiladi. Eganing ifoda materiallari solishtirish jarayonida, bu vazifada kelgan so‘z turkumlarining grammatik xususiyatlari ham tavsiflanadi. Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin karşılaştırmalı incelenmesine ait birkaç araştırma mevcuttur. Ancak bu çalışmalar genel olarak karşılaştırılan dillerin leksik ve morfolojik özelliklerinin incelenmesini barındırır. Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin sözdizimsel özellikleri, bilhassa, öznenin Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin dilbiliminde yorumlanması ve incelenmesi, ifade malzemeleri karşılaştırılarak araştırılmamıştır. Zaten Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin dşlbşlşmşnde öznenin yorumlanmasında ve sınıflandırılmasında farklı yaklaşımlar gözlemlenir. Özbek Türkçesi dilbiliminin etkisinde, Türkiye Türkçesi dilbiliminin Batı dilbilimi, genelde Fransız ve Alman dilbilimine etkisinde gelişmiş olduğu sonucunda, özne dâhil cümlenin tüm öğelerinin yorumlanması ve incelenmesine farklı yönlerden yaklaşıldığı göze çarpar. Türkiye Türkçesi dilbiliminde özne görevinde kullanılan kelimeler ve kelime öbeklerinin anlam özellikleri, cümlenin sözdizimsel bağlamı, yüklemin özellikleri de dikkate alınır. Özbek Türkçesi sözdiziminde özne görevinde kullanılan kelimeler ve kelimeler öbekleri çoğunlukla cümleden ayırt edilmiş şekilde incelenir. Aynı zamanda Özbek Türkçesi dilbiliminde özeninin yapısı bakımından sınıflandırılması da yapılmıştır. Bu makalede Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dilbiliminde öznenin yorumlanması, öznenin görevinde kullanılan birimler karşılaştırılarak incelenir, onların arasındaki ortak ve farklı özellikler belirtilir. Özbek Türkçesi dilbiliminde kullanılan yöntemlerden yola çıkarak karşılaştırılmakta olunan dillerdeki özne, öznenin yapı bakımından çeşitleri, özne yerinde kullanılan birimlerin özellikleri araştırılır. Öznenin ifade malzemelerini karşılaştırma sürecinde bu görevi üstlenen kelime türlerinin gramer özellikleri betimlenir.

Çalışmamızda, Türkiye Türkçesinde cümlede tümleç türlerini “nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümleci” olarak dört ana başlık altında inceledik. “Nesne”yi, fiilin tesir ettiği şeyi gösteren cümle ögesi; “dolaylı tümleç”i, -e, -de, -den eklerini alarak, yönelme, bulunma ve ayrılma ifade eden cümle ögesi; “zarf tümleç”lerini yüklemin gösterdiği işi, hareketi veya oluşu, zaman, nitelik (durum), yer-yön, azlık-çokluk, sebep, şart (koşul), vasıta, karşıtlık ve soru anlamları katarak tamamlayan cümle ögesi; “edat tümleç”lerini de, cümleye çeşitli anlam ilgisi getiren veya ile (-le), için ilgeçleriyle birleşerek yüklemi tümleyen cümle ögesi olarak değerlendirebiliriz. Ancak, bu genel ifadelerin dışında, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve özellikle edat tümleci ile ilgili olarak dilcilerimizin farklı görüşlerine de değinip karşılaştırmalarda bulunduk. In this study, we analyze complement types in sentence under four main topics “object, indirect object, adverbial complement, partial complement” in Turkey Turkish. We can consider “object” as a part of sentence which show the thing effected by the verb; “indirect object” is also a part of sentence which express direction, existence and leaving by taking the suffixes of position, -e, -de, -den, “adverbial” complement is a part of sentence which complete the work, action, attitude indicated by the verb as adding time, position place, direction, scarcity–abundance, reason, condition, device, opposition and question meaning, “particle complement” is a part of sentence which add different meanings to the sentence or implies time or completes the verb by compounding the particles like ile (-le), için… but, apart from these general expressions, we have made a comparison by telling the different views about object, indirect object, adverbial complement and especially particle complement.