Search

Aşağıdaki makalede Türkiye İslam tarihçiliğinin başlıca ne gibi zihniyet, yaklaşım ve yöntem problemlerine sahip olduğu konusunda bazı kişisel gözlemlerimiz ve fikirlerimiz ifade edilmiştir. Makalenin sorunsalı Türkiye İslam tarihçiliğinin Dünya İslam tarihçiliği içindeki yerinin henüz referans bir tarihçilik seviyesinde olmadığıdır. Şüphesiz bu durum esas itibariyle bir yanıyla hali hazırdaki Türkiye tarihçiliği ile bağlantılı olmakla beraber, bir yanıyla da bizatihi Türkiye İslam tarihçiliğindeki bazı temel problemlerle ilgili bulunmaktadır.Makalede bu problemler 1- Zihniyet problemleri 2- Metodoloji problemleri olmak üzere iki ana başlık altında detayları ile incelenmiştir. Zihniyet problemi sade İslam Tarihçiliği için değil, –daha önce değişik vesilelerle ve değişik yerlerde vurgulamaya çalıştığımız üzere- genelde Türkiye tarihçiliğinin bütün alanlarına yansıyan bir problemdir. Kısaca vurgulamak gerekirse, Türkiye tarihçiliği hemen her alanda Türk-merkezci bir tarihçiliktir, duygusaldır, savunmacıdır ve kutsallaştırıcıdır. Birilerine göre İslam öncesi Türk tarihi, bir diğerlerine göre İslam tarihi, başka birilerine göre Osmanlı tarihi ve bir başka kesime göre ise Millî Mücadele ve Erken Cumhuriyet dönemi tarihi kutsaldır, asla eleştirilemez. Makale Türkiye tarihçiliğinin, dolayısıyla Türkiye İslam tarihçiliğinin bu zaaflarından kurtulmadığı sürece evrensel boyutta referans bir tarihçilik niteliğini kazanamayacağı tezini savunmaktadır.

Nizam al-Mulk was one of the most crucial characters of the Seljukite Empire. His career as a vizier, which lasted twenty-nine years, affected his time. He was orphaned when he was a little child. His father brought up him. He improved himself in the field of science by receiving an education in the up to date sciences of his time. After he worked beside Gaznavid and Seljukite statesmen, he had become the vizier of Alparslan and Malikshah.Nizam al-Mulk compounded his education and his experiences as a statesman with his personal skills. He collected all the necessary skills to be a successful statesman in his personality. He noticed the importance of Sufis and men of religion for the continuum of state and the well structure of its institutions and he was closely interested in these groups. He founded madrassas, hangahs, ribats for the activities of the Ulama and Sufis. Madrassas of Nizamiyye, which he made built with the permission of Alparslan, were the most important achievement of his attempts on this issue. They strengthened the Sunni school of Islam in accordance with the policies of Seljukite state. Furthermore, they enabled the Seljuks with qualified human source. The scholars who were educated in those madrassas condemned the negative impacts of Shi’ite Fatimid on the Islamic World.Nizam al-Mulk, as a result of his experiences in administration, followed a different path in political sciences than Maverdi, Juvayni and Gazali. He did not support Caliphate like Maverdi and Juvayni did. In addition, he did not follow a perception that accepted Chaliphate but not reject Sultanate. He supported a thought of Sultanate that relied on the cultural background of the sultans under whom he worked. Additionally, he glamourized that idea of sultanate with Islamic values. He wrote Siyasetname, which was an important opus in this sense. He both elaborated the governing and offered a wide range of historical sources in his work., Selçuklu devrinin önemli bir devlet adamı olan Nizâmülmülk, 29 sene süren vezirlik hayatı ile devrine etki etmiş bir şahsiyettir. Küçük yaşta öksüz kalan Nizâmülmülk, babasının terbiyesinde büyümüş, devrin geçerli ilimlerini tahsil ederek ilmî sahada kendisini yetiştirmişti. Daha sonra Gazneli ve Selçuklu devlet adamlarının yanında çalışmış, sonunda Alparslan’a arkasından da Sultan Melikşah’a vezir olmuştu.Nizâmülmülk, gerek tahsil hayatı boyunca öğrendikleri gerekse idarî hizmetlerde edindiği tecrübeleri şahsi kabiliyetiyle birleştirerek başarılı bir yöneticide olması gereken vasıfları şahsında toplamıştı. O, devletin devamı ve idarenin sağlamlığı için sûfîler ve din adamların dayanma gereğini görerek, bu zümrelere fazlaca ilgi göstermiş onların faaliyetleri için medrese, hangah ve ribatlarlar inşa ettirmiştir. Bu konuda en büyük başarısı Alparslan’ın izniyle inşa ettirdiği Nizâmiye Medreseleri’dir. Bu medreselerle birlikte Selçukluların devlet politikalarına uygun olarak Sünnî İslâm anlayışının güçlenmesi sağlanmış, aynı zamanda devletin ihtiyaç duyduğu insan kaynağı da buralardan karşılanmıştır. Şiî Fâtımîlerin İslâm dünyasında yarattığı olumsuz etkiler de bu medreseden yetişen şahıslar tarafından engellenmiştir.Nizâmülmülk, yönetimde edindiği tecrübe sonucunda, bu konuda eser veren Mâverdî, Cüveynî ve Gazâlî gibi siyaset bilimcilerden farklı bir yol izlemiştir. O, Mâverdî ve Cüveynî gibi hilafeti savunmamış, Gazâlî gibi hilafeti kabul eden fakat saltanatı da reddetmeyen bir görüş geliştirmemiştir. Bağlı bulunduğu sultanların tarihten gelen kültür kodlarına uygun saltanat fikrini savunarak bunu İslâmî değerlerle bezemesini bilmiştir. Bu açıdan önem arz eden “Siyâsetnâme” adlı eserini telif etmiştir. Eserinde yönetimin inceliklerini gösterme yanında zengin bir tarihi malzeme de sunmuştur.

Altıyüz yıllık tarihi boyunca Osmanlı İmparatorluğu'nda mevcut olmuş tarikatlar arasında özellikle ikisi, gerek yapı husûsiyetleri gerekse merkezî yönetimle ilişkileri açısından bir hayli dikkate değerdirler. Bunların ilki ve en eskisi olan Kalenderiyye tarikatı, XIV. yüzyılın başından XVII. yüzyılın sonlarına kadar maceralı bir çizgi takip ederek bu yüzyılın sonlarına doğru Bektaşîlik için de eriyip gitmiştir. Diğeri ise, Hacı Bayram-ı Velî'nin (öl. 1430) halîfesi olup 1475'te Göynük'te vefat eden Ömer Dede (Emîr Sikkînî) ile başlayıp yine XVIII. yüzyılın sonlarına doğru bir sükûn devresine giren Bayrâmî Melâmîliği, diğer adıyla Hamzavîlik'tir. Bu sükûn devresi XIX. yüzyılda sona erecek, Seyyid Muhammed Nûr el-Arabî ile yeni bir devre başlamış olacaktır.

Alevîliğin tarihi, dünya tarihindeki benzeri birçok olgu gibi kökü uzun yüzyıllara dayanan bir süreç oluşturur. Bu süreç, uzun ve belli bir kronolojik boyutta, belli bir mekânda bazen çok yavaş ta olsa değişime uğrayarak bugüne kadar gelen çok ta homojen olmayan bir toplumsal yapının ürünüdür. Dolayısıyla bu tarihin bütün yönleriyle analizi, sistemli bir biçimde kavranması, anlaşılması ve anlatılması hayli çetin ve güç bir konu olarak böyle bir makale çerçevesinde tabii ki tam anlamıyla mümkün olamayacaktır. Bu makalenin amacı da, böyle bir iddiadan olabildiğince kaçınarak, bugünkü durumda tarihsel ve aktüel boyutlarıyla ortada duran Alevîlik olgusunu anlamaya yardımcı olabilecek genel bir tarihsel perspektif vermeyi denemektir., The history of the ‘Alawis, like many other similar phenomena in world history, embodies a process whose roots tap the deep recesses of time. This process, in its extended and explicit chronological aspect, is the product of a social structure peculiar to a certain area and one which exhibits a lack of homogeneity due to the change-albeit very slow-it has undergone. For this reason, a thorough analysis capable of facilitating, in a systematic and fully satisfactory manner, comprehension and explication of this history constitutes a daunting task. The present article represents an attempt to outline a general historical perspective that may assist the reader in understanding the ‘Alawi phenomenon as it currently exists in both its historical and actual dimensions. Stress is placed upon the fact that it is an error to view the subject of the ‘Alawis as an independent, singular, and unique episode divorced from the history of the Turks and that of Turkey and that of Islam in general and to approach it from this perspective. In other words, apart from similar structuralizations noted as occurring in the historical scheme, the ‘Alawis should not be construed as sui generis. Moreover, the writer aims to show that linking the origin of the ‘Alawi movement to the struggle for succession that occurred following the death of the Prophet Muhammad can lead to very serious errors in terms of time, space and chronology.

Alevî kimliği, yaklaşık son on yılı içinde, son yıllarda sık kullanılan bir analiz yöntemine göre, Sünnî çoğunluğun karşısındaki “öteki” kimliği içinde değerlendirilen bir kesim olarak Türkiye'nin gündemine ağırlıklı olarak yerleşti. Bu süre içinde konuya, siyasetçi kesimi başta olmak üzere, her iki kimlikle de organik bağlanası bulunmayan "laik" çevreler, Sünnîler ve bizzat Aleviler de dahil muhtelif kesimlerce çok çeşitli açılardan bakıldı; birbiriyle taban tabana zıt tanımlamalar yapıldı; bu arada Alevi kesimin kendi kendini tanımlamalarına şahit olundu. Yalnız Sünni kesimin Alevi kimliğine bakışında değil, bu sonuncu kesimin de kendi kendini tanımlamakta, sanıldığı gibi tek bir bakış açısı, tek bir kimlik tanımı, tek bir söylem kullanmadıkları, kısaca kendi içinde de çok çeşitli “kesimler” oluşturduğu görüldü.

Bu kitap, editörler tarafından önsözde de belirtildiği gibi, esasında CNRS'e bağlı olarak İslâm ülkelerindeki tasavvuf hareketleri ve tarikatların araştırılmasına yönelik, bir kısmı Alexandre Popovic ve ekibi tarafından 1980'li yıllarda değişik Avrupa şehirlerinde düzenlenen bir dizi milletlerarası kollokyumdan beşincisi olup, Haziran 1987'de İstanbul'da Melâmilik-Bayrâmîlik üzerine yapılan toplantının bildirilerinden oluşmaktadır.

410

Alevîlik ve Bektaşîlik tartışmaları yaklaşık 1985'lerden itibaren ve özellikle de içinde yaşamakta olduğumuz 1990'lı yıllarda hızlı bir şekilde Türkiye'nin gündemine girdi. Türkiye tarihinde mühim bir dönüm noktasını simgeleyen bu vâkıa, yaklaşık on yıldır tartışılmakta ve üzerinde pek çok yayın yapılmaktadır. Bu vâkıa Türkiye dışında da, münhasıran Fransa, Almanya ve Hollanda gibi, Alevî-Bektaşî kökenli Türk işçilerinin ağırlıklı olarak yaşadığı Batı Avrupa ülkelerinde de çok tabii bir yansıma buldu. Bunun sonucu, Türkiye'de Alevî-Bektaşî kökenli yazarlar tarafından yoğun bir tempo ile sürdürülen çoğu ideolojik ve yüzeysel yayın furyasına karşılık, sözü edilen ülkelerde bilhassa akademik çevrelerin bu konuya yöneldiği ve genç araştırmacıların Türkiye'ye akın ettiği görüldü. 1990'lı yılların başından beri Türkiye’de çok sayıda Amerikan, Fransız, Alman, Hollandalı ve kısmen İngiliz kökenli sosyoloji veya antropoloji eğitimi almış genç araştırmacılar Alevîlik ve Bektaşîlik üzerine çalışmakta ve yayın yapmaktadırlar.

Bilindiği gibi Şeyh Bedreddîn, 1402 Ankara Savaşı’nın ve onu takip eden Fetret Devri’nin yarattığı siyasal ve toplumsal buhran ortamında filizlenen büyük bir sosyal hareketin kahramanı olarak Osmanlı tarihinde ortaya çıkan mühim bir şahsiyettir. Şeyh Bedreddîn ve hareketi, Türkiye'de özellikle 1960'lardan sonra yükselen entelektüel ve bilhassa militan sol çevrelerin üstlendiği marksist toplumcu tarih yaklaşımınca en çok ilgi gösterilen, bu sebeple de sık sık ele alınan bir konu olarak ileri çıktı. Osmanlı tarihinde bir çok toplumsal ayaklanma olayı meydana geldiği halde, bunların hiç birinin lideri, hatta Pir Sultan Abdal bile şimdiye kadar Şeyh Bedreddîn ölçüsünde ilgiye mazhar olmamıştır. Bununla beraber Şeyh Bedreddîn, gerek şahsiyet yapısı, gerekse öncüsü olduğu toplumsal hareketin mahiyetinin daha tam olarak aydınlığa kavuşturulmaması sebebiyle, Türkiye tarihinin henüz çözülememiş bir problemi olarak güncelliğini korumaktadır. Bu yüzden özellikle Türkiye'deki amatör tarihçi çevrelerinde bugüne kadar hakkında oldukça yayın yapılmıştır.

Osmanlı devlet adamları, Lale Devri'nden (1718-1730) itibaren Batı'daki gelişmeleri örnek alarak askerlik, eğitim, bilim ve teknik alanda devletin bekası için yararlı görülenleri, Osmanlı Devleti'ne adapte etmeye çalışmışlardır. Ancak bu girişim içeride güçlü bir muhalefetle karşılaştığı için Tanzimat'ın ilanına kadar sürekli, düzenli ve kapsamlı olmamıştır. 1839 yılında Tanzimat'ın ilanı ile Osmanlı Devleti'nin batılılaşma çabası yeni bir sürece girmiş, hem kapsamı genişlemiş hem de ivme kazanmıştır. Tanzimat Fermanı ile başlayan ve I. Dünya Savaşı'na kadar olan dönemdeki batılılaşma çabaları sonucu Osmanlı toplum yapısı ve devlet teşkilatında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklikler sadece devletin merkez teşkilatında ve başkentte yaşayan halk üzerinde etkili olmamış, taşra teşkilatı ve taşradaki toplum yapısını da değiştirmiştir. Tanzimat ile başlayan süreçteki değişim sürecinin taşradaki etkilerinin izlenebilmesi için son dönemlerde yerel tarih çalışmaları önem kazanmış; vilâyet, sancak ve kaza düzeyinde pek çok çalışma yapılmıştır. Osmanlı döneminde önemi artan Merzifon, XIX. yüzyılda Osmanlı taşra idari teşkilatı, eğitim sistemi, sosyal ve ekonomik özelliklerinin anlaşılması için önemli bir merkez haline gelmiştir. 1839-1914 yılları arasında ülke geneline paralel olarak Sivas eyaletine bağlı, Amasya sancağının bir kazası olan Merzifon kazasında da batılılaşma çabalarının etkileri hissedilmiş; kazanın idari yapısı, eğitim teşkilatı, toplum yapısı ve ekonomisinde önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. Kazada yeni idari ve eğitim kurumları ortaya çıkmış; nüfusun olağan artışı yanında muhacir iskânları, nüfusta yüksek oranda bir artışa yol açmıştır. Sosyal alanda Müslüman gayrimüslim eşitsizliği ortadan kalkmasına rağmen misyonerlik faaliyetleri ve dış kışkırtmalar nedeniyle iki toplum arasındaki ilişkiler düzelemeyecek şekilde bozulmuştur. Ekonomik alanda vergi sistemi değişmiş, tarım yapılan toprakların ve tarım ürünlerinin çeşidi artmıştır. Tarım ve hayvancılık kazada en önemli ekonomik faaliyet olmaya devam etmiştir. Bu tez çalışmasında kazanın XIX. yüzyıldaki idari, eğitim, sosyal ve ekonomik durumu ile birlikte bu başlıklarda meydana gelen değişiklikler irdelenmiştir. Bu değişimin detaylı olarak incelenebilmesi için; kazada yapılan sayımlara ait temettuat defterleri, nüfus defterleri, şer'iyye sicilleri, devlet, Maârif ve Sivas vilâyet sâlnâmeleri yanında Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi'nde bulunan kaza ile ilgili belgeler kullanılmıştır. Ottoman statesmen, taking the useful improvements in the west as a model in the fields of military, education, science and technic, tried to adapt those which they considered beneficial for the survivability of the state since the Tulip Period (1718-1730). However, this attempt was not continuous, regular, or comprehensive until the Tanzimat 's declaration since it faced strong opposition inside. With the proclamation of Tanzimat Edict in 1839, the Ottoman State's struggle for westernization had entered into a new process, by enlarging its scope and being accelerated. As a consequence of westernization struggles in the period from Tanzimat Edict in 1839 to the beginning of the World War I in 1914, significant changes took place in the Ottoman social structure and state organization. These changes did not only affect the central organization of the state and the people living in the capital, but also changed the regional organization and the structure of the provincial society.Local historical studies have recently become important in order to trace the regional effects of the reform process in the period, beginning with Tanzimat and many other studies have been carried on in the province, towns and districts. With its increasing significance in the Ottoman Period in 19th century, Merzifon was a crucial centre to understand the rural administrative organization, education system, social and economic features of the Ottoman Empire. Between 1839 and 1914, in parallel with the country as a whole, the effects of westernization efforts were also felt on Merzifon District in Amasya Province in the borders of Sivas State. There were significant changes in the administrative structure, the education organization, the public structure and the district's economy. New administrative and educational institutions came up, settlements of immigrants caused a considerable rise in the population besides its regular increase. Although the social inequality between muslims and non-muslims disappeared, the affairs between these two communities deteriorated irreplaceably as a result of missionary activities and foreign provacations. Tax system changed in the field of economy and the varieties of the land which was cultivated and the agricultural crops increased. Farming and cattle breeding continued being the most effective activity.In this thesis study, the administrative organization and its distribution, educational, social and economic state of the district in the 19th century as well as the changes in these headings have been examined. In order to examine these changes in detail, the documents concerning the district in the Presidential Ottoman Archive have been used together with temettuat registrations of the previous censuses, population registries, şer'iyye records, governmental, educational and Sivas State salnames. 413

Bu çalışmada Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Osmanlı Eğitimi genel hatlarıyla ele alınmış ve ardından Edirne Vilayeti‟ne bağlı Tekfurdağı Sancağı‟nın eğitim kurumlarının yenileşme dönemindeki yansımaları ortaya konulmuştur. Osmanlı Devleti özellikle 1869 Maârif-i Umumiye Nizamnamesi ile eğitim alanında gelişme ve yenileşmeye bağlamıştır. Ülke genelinde mekteplerde uygulamaya geçirilen düzenlemeler Tekfurdağı Sancağı‟na da yansımıştır. Tekfurdağı Sancağı‟ndaki ibtidai, sıbyan, rüşdiye, idadi ve gayrimüslim mektepleri isim, sayı, öğretmen, öğrenci, verilen dersler, inşa ve mesarifat gibi konularda ayrıca tespit edilmeye çalışılmıştır. Tanzimat Fermanı‟ndan 20. yüzyıl başına kadar gerçekleştirilen yenilikler ve bunların sancağa yansımaları belgelerden elde edilen bilgiler ışığında sunulmuştur. Çalışmanın Osmanlı eğitim tarihine ve şehir tarihine katkı sağlaması amaçlanmıştır. In this study, Ottoman education from Tanzimat to Republic was discussed in general terms. Then the reflections of the educational institutions of Tekfurdağı Sanjal of Edirne Province in modernization period were revealed. The Ottoman Empire started to develop and renew in the field of education especially with the 1869 Maarif-i Umumiye Regulations. The regulations implemented in schools throughout the country were also reflected in the Sanjak of Tekfurdağı. In the Tekfurdağı Sanjak, ibtidai, sıbyan, rüĢdiye, idadi and non-Muslim schools were tried to be determined separately on the subjects such as names, numbers, teachers, students, lectures, construction. The innovations from the Tanzimat to the beginning of the 20th century and their reflections on the starboard are presented in the light of the information obtained from the documents. The aim of the study is to contribute to the history of Ottoman education and city history 243

Bu araştırma ile Türk İslâm Tarihi süreci içerisinde Aksaray Şehrinin eğitim öğretim faaliyetlerine olan katkısı ve etkisi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasındaki temel etken derli toplu bir şekilde Aksaray Medreselerine dair bir çalışmanın yapılmamış olmasıdır. Bu anlayış çerçevesinde arşivlerde araştırmalar yapılmış ulaşılan bilgiler paylaşılmıştır. Aksaray'da değişik zamanlarda faal olan toplamda 22 Medrese yer almış olup yaklaşık 160 müderris de görev yapmıştır. Yapılan çalışmayla birlikte medreselerin Aksaray içerisindeki yerleri tespit edilmeye çalışılmakla birlikte bu medreselerin Aksaray'ın eğitim öğretim faaliyetlerindeki konumu da belirlenmeye çalışılmıştır. Mezkûr çalışmayla Müderrislerin atamalarındaki usuller, esaslar ne kadar maaş aldıklarına dair bilgilerin yanı sıra müderris vefatlarında yeni müderris seçilme noktasındaki usullerde tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada yanı zamanda medreselerdeki müderrislerin yanı sıra vakıf sorumlusu mütevellilerin, medrese binalarının yeterlilikleri, medrese kim tarafında kurulmuş, vakfedilen menkul ve gayrimenkul akarlar tespit edilmeye çalışılmıştır.Bu çalışma, Türk İslam Devletlerindeki eğitim öğretim anlayışla günümüz eğitim yapısı arasında bir mukayeseyi de sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Aksaray, Medrese, Müderris, Medrese Görevlileri, Müderris Atamaları. With this research, the contribution and effect of Aksaray City on educational activities in Turkish Islamic History process has been tried to be revealed. The main factor in the emergence of such a study is the absence of a study on Aksaray Madrasas in a tidy manner. Within the framework of this understanding, the researches have been conducted in the archives and the information obtained has been shared. A total of 22 madrasas were active in Aksaray at different times and approximately 160 professors also took part.With the study, the place of the madrasas in Aksaray has been tried to be determined, and the position of these madrasas in the educational activities of Aksaray has been tried to be determined. With the mentioned study, the procedures in the appointments of the professors, the information on how much salary they have received, as well as the procedures at the point of selection of the new professors in the deaths of the professors were tried to be determined. In this study, in addition to the professors in the madrasas, the trustees of the foundation responsible, the madrasah buildings' qualifications, who was founded by the madrasah, and the securities and real estate mites that were allocated were tried to be determined.This study will provide a comparison between the educational understanding in Turkish Islamic States and the current educational structure.Key Words: Aksaray, Madrasah, Müderris, Madrasah Officers, Müderris Assignments. 188

Avrupa'da Antiçağ'dan yeniçağ'a kadar olan dönemde delilik, melankoli ve cinlenme hallerini inceleme alanı olarak seçmiş bu Tez on bir ana bölümden oluşmaktadır. Hastalık kavram ve tanımının yapıldığı birinci bölümü, Antikçağ'da tıbbın gelişimi, melankoli ve akıl hastalıklarının incelendiği ikinci ve üçüncü bölümler izlemektedir.Dördüncü, beşinci ve altıncı bölümlerde Hıristiyanlık Dünyası'nda beden, cinlenme, manastır tıbbı ve acedia günahı incelenmiştir. Yedinci bölümde toplumsal bir patoloji örneği olarak veba salgınları, Sekizinci bölümde Ortaçağ melankolisi, dokuzuncu, onuncu ve on birinci bölümlerde Rönesans'tan 18. yüzyıla kadar olan dönemde yeni melankoli, akıl hastalıklarının tedavisi, demonolojik cinlenme alanında yaşanan gelişmeler ele alınmıştır.Anahtar SözcüklerDelilik, Melankoli, Cinlenme, Antikçağ, Ortaçağ, Erken Yeniçağ, Aykırılık, Marjinal Gruplar, Beden, Hastalık, Sağlık The goal of this thesis is to examine the states of madness, melancholy and demonic possession in Europe from antiquity to the modern period. The study is composed of eleven main chapters. The frist chapter discusses the concept and definition of ilness. The second and the third chapters examine the development of medicine, melancholy and mental illnesses in antiquity. The following three chapters examine the body, demonic possession, monasterial medicine and the sin of acedia in the Christian world. The seventh chapter examine the socia pathological problem of plague. The eighth chapter discusses melancholy in the middle ages. The last three chapters examine the new melancholy, the treatment of mental illnesses and developments in demonic possession from the Renaissance to the 18th century.Key Words:Madness, Melancholy, Demonic Possession, Antiquity, Early Modern Age, Anomalousness, Marginal Groups, Body, Ilness, Health 665

Bu tez, Abbâsilerin iktidara geldikleri 750 yılından yedinci Abbâsi halifesi el-Me'mûn'un hilafetinin sona erdiği 833 yılına kadar olan dönemde Abbâsi iktidarının nasıl bir din algısına sahip olduğunu konu edinmektedir. Tez, Emevi hilafetinin düşüşü ve Abbâsi hilafetinin kuruluşu ile sonuçlanan süreç hakkında genel bir değerlendirme ile başlamaktadır. Birinci bölümde, Abbâsilerin iktidara geldikten sonra meşruiyet söylemlerini nasıl şekillendirdikleri, bu söylemde dönemin şartlarına ve muhalif partilerin aldıkları duruşa göre ne gibi değişiklikler yaptıkları tartışılmıştır. İkinci bölümde, önce erken Abbâsi yönetiminin halife ve hilafet tasavvuru ele alınmış, daha sonra Abbâsilerin vaat ettikleri standartlara uygun dinî bir rejim ihdas edip etmedikleri ve İslâm'ı neden ve ne şekilde siyasî meşruiyet kaynağı olarak kullandıkları sorularının cevabı aranmıştır. Son bölümde ise halifenin yasama yetkisinin sınırları ve erken Abbâsi döneminde iktidarın din âlimleri ile olan ilişkisi konuları işlenmiştir.Anahtar Sözcükler: Abbâsi Hilafeti, Abbâsiler, İslâm Siyaset Düşüncesi, Halife, Hilafet. This thesis analyses the perception of religion of Abb?sid rule in the period between 750, when the Abb?sid came to power, to 833, when the caliphate of seventh Abb?sid caliph al-Ma'm?n ended. The thesis starts with a general evaluation on the process that ends with the collapse of Umayyad caliphate and the establishment of Abb?sid caliphate. The first section discusses how the Abb?sid shaped their legitimacy discourse after they came to power and what changes they made in this discourse according to the conditions of the period and the stance of the opposing parties. The second section firstly analyzes the contemplation of caliph and caliphate of the early Abb?sid administration and then seeks to answer whether the Abb?sid formed a religious regime according to the standards they promised and why and how they used Islam as a source of legitimacy. The final section analyzes the limits of legislative power of the caliphate and the relationship of the power with the religious scholars in the early Abb?sid period.Key words: Abbasid Caliphate, Abbasids, Islamic Political Thought, Caliph, Caliphate. 286

Yörükler, konar–göçer olarak yaşayan, iktisadî faaliyetleri çoğunlukla hayvancılığa dayanan, yazlık ve kışlık mevsimlik olarak göçen Oğuz Türkleridir. Genel itibarıylaTürkiye'nin güneyinde Toroslar çevresinde yaşarlar. Çalışmamızın temelini oluşturan Honamlı Aşireti de bu özelliklere sahip bir Yörük obasıdır. Bu çalışma içerisinde Türkiye'de bulunan ve büyük Yörük aşiretlerinden biri olanHonamlı Aşireti'nin (oba) tarihi, içtimaî yapısı ve kültürel hayatı, aşirete bağlı kollar ve aileleri ve Türkiye'deki dağılımları ele alınmaya çalışılmıştır. Çalışma ile birlikteHonamlı Aşireti'nin var olan zenginliklerinin ortaya çıkartılması ve aşiretin Türkiyeüzerindeki genel durumunun ortaya konması planlanmıştır.Anahtar Kelimeler: Honamlı Yörükleri, aşiret, konar-göçer, iskân Yuruks are nomadic Oghuz Turks migrating seasonally in winter and summer whose economic activities mostly based on animal husbandry. Generally they live in the south part of Turkey, around Taurus Mountains. Honamlı clan forming the basis of this study is a yuruk clan having the properties mentioned above.In this study, the history, social structure, cultural life of the Honamlı clan which is one of the biggest yuruk clans in Turkey and branches-families of the tribe and theirdistribution in Turkey have been discussed. With this study, it is planned to display the general situation of the clan in Turkey and to discover the richness of the clan.Key Words: Honamlı Yuruks, clan, nomad, settlement 379

Sarı Saltık,13. yy.da Anadolu ve Balkan topraklarında yaşamış olan bir Türkmen babasıdır. Tarihi ve menkıbevi kişiliği iç içe geçen bu şahsiyet hakkında bilgi veren yazılı ve sözlü kaynaklarda, birbirinden farklı, çeşitli noktalara temas edildiği görülmektedir. Kendisinin, Müslümanlar arasında olduğu gibi, faaliyet göstermiş bulunduğu Balkan topraklarındaki yerli Hıristiyanlarca da kutsanmış olması, onu dinler arasındaki kültürel etkileşimin ortak bir öznesi kılmıştır. Değişik inanç gruplarının farklı isimler altında Sarı Saltık'ı nitelemeleriyle birlikte meydana gelen tarihsel süreç, aynı zamanda karakterimizin varlığı etrafında görülecek olan ?senkretik halenin? oluşmasına da vesile olmuştur.Sarı Saltık'ın Balkan coğrafyasında sahip olduğu popülarite, Alevi-Bektaşi kültürünün yayılma dinamikleri sayesinde Anadolu'nun birçok yerine taşınmıştır. Nüfusunun büyük bir kısmının Kızılbaş-Alevilerden oluştuğu bilinen Tunceli (Dersim) bölgesi, kendine özgü inançlarıyla, Sarı Saltık'ın mevcut popülaritesine önemli katkılar sunmuştur. Bu katkının en önemli temsiliyetini de, yöredeki Alevi ocakları arasında bulunan Tunceli-Hozat merkezli Sarı Saltık Ocağı üstlenmiştir. Ocağa mensup Alevi dedelerinin çeşitli etkinlikleri ve kendisi ile alakalı bir işleve sahip bulunan ziyaretgâhların yüklendiği kutsallık sayesinde, Sarı Saltık kültünün Tunceli ve yöresinde yüzyıllar boyunca yaşayıp varlığını günümüze değin sürdürmesi sağlanmıştır.Bu tezde, Sarı Saltık hakkındaki muhtelif kaynaklar da göz önünde bulundurularak, kendisinin de sonradan içerisine dâhil edildiği Bektaşi inancı ile birlikte, Tunceli Aleviliğiyle etkileşim ve sonrasında meydana gelen senkretizm süreci irdelenmiştir. Çalışma aynı zamanda, Sarı Saltık Ocağı dedeleri ile gerçekleştirilen mülakatlar ve bölgede yapılan saha çalışmaları ile de tahkim edilmiştir.Tezde öncelikli olarak, Sarı Saltık'ın tarihi ve menkıbevi kişiliğinden hareketle genel bir portresi çizilmeye çalışıldı. Sonrasında, Tunceli bölgesindeki Alevilik inancı ve bu inancı meydana getiren tarihi ve güncel dinamikler irdelenmiştir. Devam eden bölümlerde, kutsallık ilişkisi bağlamında Alevi ocaklarının meşruiyet kökenleri ve Sarı Saltık Ocağı'nın tarihsel serüveninin bu ilişki içerisindeki yeri ortaya konulmaktadır. Son olarak da, Ocağın bölgeki diğer Alevi ocakları ile olan münasebeti ve söz konusu olan toplumsal yapı içerisindeki konumuna paralel, topluma yönelik meydana getirdiği inançsal ve pratik işlevler ele alınmaktadır.Anahtar Kelimeler: Sarı Saltık, 13. yüzyıl, Ocak, Tunceli, Dersim, Alevilik, Bektaşilik. Sari Saltik is a Turkmen saint (baba or dervish) who lived in Anatolian and Balkan territories in the 13th century. The written and oral sources about this personality, whose historical and legendary aspects are intertwined, give us different accounts of him and touch upon various points. The fact that he has been venerated by Muslims as well as by local Christians in Balkan territories where he also held activities, has turned him into a common subject of cultural interaction between religions. Historically, different groups of belief have defined Sari Saltik under different names and this has at the same time led to the formation of a ?syncretic halo? that would be seen around the existence of our character.Sari Saltik's popularity in the Balkan geography has been carried into many places in Anatolia thanks to the expansionary dynamics of the Alevi-Bektashi culture. The Tunceli (Dersim) region, where the majority of the population is known to belong to the Qizilbash-Alevi belief, has made important contributions to the existing popularity of Sari Saltik by its idiosyncrasies. The most important representation of this contribution has been undertaken by the Tunceli-Hozat centered Sari Saltik Ocak that is among the Alevi clans of the region. Various activities of Alevi dedes (spiritual guides) of the ocak and the sacred relations of the ziyaretgahs (places of worship) that have a function closely related to it, the Sari Saltik cult has been able to live on for centuries in Tunceli and the region around it.This thesis, by taking notice of the various sources about Sari Saltik, analyzes the process of interaction and syncretism with the Alevism of Tunceli created by him together with Bektashism into which he was also later incorporated. The study has also been strengthened by interviews with the dedes of the Sari Saltik Ocak, and by field work in the region.The thesis has first of all tried to draw a general portrait of Sari Saltik with regard to his historical and legandary personality. After that, the Alevi belief in Tunceli and the historical and contemporary dynamics forming this belief have been examined. The continuing chapters present the origins of legitimacy of the Alevi ocaks in the context of relations of sanctity and the place of the historical adventure of the Sari Saltik Ocak within this relation. Finally, the intercourse of the ocak with other ocaks in the region has been dealt with, along with its practical and belief functions vis-a-vis society in parallel to its position within the social structure in question.Key Words: Sari Saltik, XIII. age, Ocak, Tunceli, Dersim, Alevism, Bektashism. 270

Türk devlet geleneğinden kaynaklanan inanç ve uygulamalar bütünü, Türk devletlerinin veraset sistemlerini belirleyen ve etkileyen bir olguydu. Tanrısal egemenlik anlayışı, iktidarı elinde bulunduran soya mensubiyet bilinci ve tarihsel, coğrafi ve yönetimsel ihtiyaçların neden olduğu ?ülke hanedanın ortak malıdır? anlayışı, Türk devletlerinde verasetin intikali sürecinde etkili olan faktörlerdi. Bu faktörler, Türk devletlerinde veraset sistemini önceden belirlemeye dair her türlü girişim ve müdahaleyi işlevsiz hale getirdiği gibi, sonu gelmez taht kavgalarına da neden olmuştur.Özellikle XIII. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu'da yaşanan gelişmeler sonucunda, Osmanlı Beyliği de dahil olmak üzere, tarih sahnesine çıkan Anadolu beylikleri, Anadolu Selçuklu Devleti'nin mirasçısı ve bakiyesi olmakla beraber, Türk devlet geleneğinin veraset sistemini belirleyen ve etkileyen öğelerini de bünyesinde barındırmıştır. Bu nedenle Anadolu'da aynı kültür, gelenek ve inanışa sahip bu beyliklerin veraset sistemlerinde mevcut olan boşluk, bu beyliklerde sonu gelmez taht kavgalarına neden olduğu gibi, bölünmüş parçalı siyasal yapıların ortaya çıkmasında da etkili olmuştur. Fakat beylikler ile aynı tarihsel koşulların ürünü olan Osmanlı beyliği süreç içerisinde, egemenliğin bölünmezliğini esas alan, merkeziyetçi, akılcı ve pratik bir devlet aklı oluşturmuştur. Osmanlı devleti tedrici olarak, veraset sistemindeki boşluktan kaynaklanan merkezkaç eğilimlere, merkeziyetçi bir devlet vizyonu doğrultusunda çözümler üretmiştir. bu yönüyle de Osmanlılar, mirasçısı olduğu Türk devlet geleneğinden yavaş yavaş kopmuş ve devletin bekasını esas alan, sağlam temellere dayanan, dünyanın en uzun ömürlü ve merkeziyetçi imparatorluklarından birisini kurmuştur. The structure of belief and the entirety of the practices stemming from the Turkish state traditions had determined and affected the hereditary system prevailing in all Turkic states. The acceptance of God?s sovereignty, the conscious allegiance to the reigning dynasty, the admittance to the motto ?land is the common property of the dynastic family,? which was a direct expression of the historical, geographical and governmental interests, were the factors effective in the process of inheritance and succession. Not only made these factors any predetermined intervention in the hereditary system ineffectual but also caused relentless fights for the throne.Especially at the second half of the thirteenth century, as a consequence of the developments in Anatolia, the Principalities (beyliks) which came into existence one after the other, like that of Ottomans, being the inheritor and the residue of the Seljuk empire, had appropriated the elements of the hereditary system of the Turkish state tradition. At the beginning, the void created by such a hereditary system in these Principalities which share the same culture, traditions and belief led both to ceaseless fights for the throne and to the emergence of some disunited and fragmented political structures. However, the Ottoman Principality, although being the product of the same historical conditions, was able to form a reasonable, practical and centralist governmental strategy which was based upon the principle of sovereignty?s impartiality. Ottoman state gradually produced solutions to tend the centrifugal inclinations caused by the void in the hereditary system through a centralist state vision. In this respect, Ottomans slowly broke away from the Turkish state tradition which they inherited and established one of the most durable and centralist empires in the world, which was well based and relied on the principle of state?s perpetuity. 159

Bu tez 1773 senesinden, 1819 yılına kadar Vehhâbî-Suûdî hareketinin dinî ve siyasî yapısının, Osmanlı İmparatorluğu, İslâm dünyası ve Arabistan'daki yansımalarını ele almaktadır. Birinci bölümde Vehhâbîliğin kurucusu Muhammed b. Abdilvehhâb'ın İslâm yorumu ve 18. yüzyılda İslâm dünyasındaki diğer selefî hareketler, ayrıca 20. yüzyıl tarihçilerinin Vehhâbîliği tanımlarken nasıl bir kavram kargaşası içinde kendilerini buldukları incelenmektedir. İkinci bölümde, Vehhâbîliğin ortaya çıktığı dönemde Arabistan'ın sosyo-ekonomik yapısı ve Suûd kabilesinin durumu anlatılmaktadır. Bu bölümde ayrıca Vehhâbîliğin, Suûdî kabilesi liderliğinde Arabistan'da yayılma serüveni ve birinci Suûd Devleti'nin kuruluşu ele alınmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Vehhabî-Suûdî hareketini bastırma teşebbüsleri ve özellikle 1805 senesinden sonra Mısır vâlisi Mehmet Ali Paşa ve oğulları Tosun Ahmed ve İbrahim Paşaların Arabistan seferleri, ayrıca 1819 yılında Birinci Suûd Devleti'nin yıkılışı üçüncü bölümün konusudur. Diğer taraftan bu bölümde 1798'de Fransa'nın Mısır'ı işgali sonrasında Osmanlı-Arap coğrafyasında, Avrupa devletlerinin ticarî ve diplomatik ilişkilerindeki değişimin seyri de bahis konusudur. Dördüncü bölümde, Osmanlı arşiv belgeleri ve kronikleri çerçevesinde Osmanlı Devletinin Vehhâbîliği ve Vehhâbî-Suûdî ittifakını nasıl değerlendirdiği incelenmektedir.Anahtar Sözcükler: Vehhâbî, Suûd, Muhammed b. Abdilvehhâb, tecdîd, isyan, Osmanlı İmparatorluğu, Mehmed Ali Paşa, Tosun Ahmed Paşa, İbrahim Paşa This thesis is about the reflections of religious and political structure of Wahhabi-Saudi movement in the Ottoman Empire, the Islamic world and the Arabian Peninsula from 1773 to the decadence of the first Saudi State, 1819. The first chapter of the thesis examines Muhammed Ibn Abd al-Wahhab?s interpretation of Islam and other salafi movements in the Islamic world in 18th. This chapter also analyses how the 20th century historians find themselves in a confusion of concepts, when they describe the Wahhabi Islam. In the second chapter of the thesis concentrates on the socio-economic structure of Arabia and the stance of the Saudi tribe during the emerge of Wahhabi Islam. In this chapter of the thesis it is discussed to the story of spread adventure of Wahhabi Islam under the leadership of Saudi tribe and the establishment of the first Saudi State. The third chapter of the thesis is about some attempts to suppress Saudi-Wahhabi movements by the Ottoman Empire and especially expeditions of Arabia by Mehmed Ali Pasha, the Governor of Egypt, and his sons, Tosun Ahmad and Ibrahim Pashas from 1811 to the collapse of first Saudi State in 1819. On the other hand, in this part it is explained to the direction of the change of commercial and diplomatic relations among European states in the Ottoman-Arab world, after the invasion of Egypt by the France in 1798. In the last chapter of the thesis, it is discussed how the Ottomans considered Wahhabi Islam and Wahhabi-Saudi alliance, on the light of the Ottoman sources.Key Words: Wahhabi, Saud, Muhammed b. Abdilvehhâb, renewal, revolt, Ottoman Empire, Mehmed Ali Pasha, Tosun Ahmed Pasha, İbrahim Pasha 276

Bu tezin amacı, klasik İslâm tarih yazıcılığının ana yapısını el-Mes'ûdî'nin tarihsel gerçeklik anlayışı üzerinden sorgulayarak analiz etmektir. El-Mes'ûdî, Erken Dönem İslâm tarihyazımının en önemli mîmarlarından biridir. Bu çok yönlü ve kompleks meselenin, disiplinlerarası bir bağlama gereksinim duyduğunu tahmin etmek güç değildir. Dolayısıyla, tezde öncelikle periferik resim anlaşılmaya çalışılmıştır. Periferik resimden kasıt, el-Mesudi'nin zihinsel ve kültürel arka planını belirlemede önemli role sahip nedensel etmenlerdir. Bu sebeplerle tez, birbiriyle sıkı biçimde bağlantılı dört ana bölümden oluşturulmuştur. Bir tür ön-vizyon olarak, Giriş ve Birinci bölümde, periferik resim irdelenmiştir. El-Mes'ûdî'nin biyografisi ve diğer bölümlerde ise onun tarihyazımındaki tarihsel gerçeklik kriterleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. The aim of this dissertation is to analyze the basic structure of classical Islamic historiography through questioning al-Mas'udi's sense of historical reality. Al-Mas'udi is one of the most eminent founders of Early Islamic Historiography. It's not hard to guess this multifaceted and complex issue requires a multidisciplinary understanding. Therefore, firstly the peripheric photography is endeavoured to understand. The peripheric photography refers to causal agents which have crucial role to determine alMas'udi's mental and cultural background. Due to these reasons this study consists of four parts which are closely related to each other. The peripheric photograph is examined in the Introduction and First Chapter of thesis as a preliminary vision. AlMas'udi's biography and the other parts are an effort to present the criteria of historical reality in his historiography. 221

Bu tezin amacı, klasik İslâm tarih yazıcılığının ana yapısını el-Mes'ûdî'nin tarihsel gerçeklik anlayışı üzerinden sorgulayarak analiz etmektir. El-Mes'ûdî, Erken Dönem İslâm tarihyazımının en önemli mîmarlarından biridir. Bu çok yönlü ve kompleks meselenin, disiplinlerarası bir bağlama gereksinim duyduğunu tahmin etmek güç değildir. Dolayısıyla, tezde öncelikle periferik resim anlaşılmaya çalışılmıştır. Periferik resimden kasıt, el-Mesudi'nin zihinsel ve kültürel arka planını belirlemede önemli role sahip nedensel etmenlerdir. Bu sebeplerle tez, birbiriyle sıkı biçimde bağlantılı dört ana bölümden oluşturulmuştur. Bir tür ön-vizyon olarak, Giriş ve Birinci bölümde, periferik resim irdelenmiştir. El-Mes'ûdî'nin biyografisi ve diğer bölümlerde ise onun tarihyazımındaki tarihsel gerçeklik kriterleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. The aim of this dissertation is to analyze the basic structure of classical Islamic historiography through questioning al-Mas'udi's sense of historical reality. Al-Mas'udi is one of the most eminent founders of Early Islamic Historiography. It's not hard to guess this multifaceted and complex issue requires a multidisciplinary understanding. Therefore, firstly the peripheric photography is endeavoured to understand. The peripheric photography refers to causal agents which have crucial role to determine al-Mas'udi's mental and cultural background. Due to these reasons this study consists of four parts which are closely related to each other. The peripheric photograph is examined in the Introduction and First Chapter of thesis as a preliminary vision. Al-Mas'udi's biography and the other parts are an effort to present the criteria of historical reality in his historiography. 221

Bu tez öncelikle, Türk tarihinde Mani dininin yerinin ne olduğu sorusuna yanıt aramayı hedeflemektedir. Bunu yaparken de ayrıca, Türklerin Maniheizm'i nasıl ve hangi kanallar vasıtasıyla tanıdıklarının, bu dinin onların arasında ne şekillerde yayıldığının tarihsel serüvenini takip etmeye çalışmaktadır. Yine kültür tarihimizde Maniheist düşünüşün bıraktığı miras ile bunun günümüze uzanan yansımalarının neler olabileceği sorunsalına varıncaya kadar bir dizi meselenin de problematik bir konu olarak izini sürmeyi denemektedir.Tez çalışması giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bahsi, konunun mahiyeti ve sınırları, araştırmanın önemi ve amacı, takip edilen yöntem ile literatür değerlendirmesi hususlarına ayrılmıştır. Tezin ilk bölümünde, din kurucusu Mani'nin hayatı ve öğretisi konusu işlenmiştir. İkinci bölümde, Türkler arasında Mani dininin kabulü ve yayılışının tarihsel süreci incelenmeye çalışılmıştır. Üçüncü ve son bölümde ise, Türk kültüründe Maniheizm'in yeri meselesi, Orta Asya mirası ve Anadolu popüler dindarlığındaki yansımaları bağlamında ve bir yaklaşım denemesi olarak ele alınmaya gayret edilmiştir.Anahtar Sözcükler: Din, Maniheizm, Türkler, Uygurlar, Bögü Kagan, Alevi-Bektaşi, Senkretizm This thesis is primarily aimed at looking for the answer to the question of the place of Manichaeism in Turkish history. While doing this, it also tries to search for the venture that how and with which channels Turks knew Manichaeism and in what ways this religion expanded among them. Again as a problematic approach essay, it tries to trace a series of issues ranging to the heritage left by Manichaeist thought in our cultural history and problematic of what reflections of Manichaeist thought on today.The thesis consists of introduction and three chapters. Subject of the introduction is alloted for the issues of importance and aim of the subject, the method followed and criticsm of the literature used in the study. In the first chapter of the thesis, the life of Mani, the founder of the religion, and his doctrine is discussed. In the second chapter, historical process of adoption and expanding of Manichaeism among Turks is tried to be analyzed. In the third and the last chapter, issue of the place of Manichaeism in Turkish culture is tried to be considered in the context of its reflections to Middle East heritage and Anatolia's folk piety.Key words : Religion, Manichaeism, Turks, Uighurs, Bügü Khan, Alevi-Bektashi, Syncretism 179

Sınırlar yalnızca tarihsel bir gerçekliğin değil, aynı zamanda tarih yazımının da kavramsal bir imgesi olmuşlardır. Genellikle politik tarihin bir yansıması ve askeri gücün gösterilmesi için ideal bir çerçeve olarak görülmüşlerdir. Fakat sınırlar bundan çok daha fazlasını ifade etmektedirler. Sınırlar, birbirine dost ya da düşman sosyal guruplar arasında ekonomik, sosyal, kültürel, dini ve sanatsal alışveriş araçlarıdır. Merkezi otoriteden uzak bu alanlarda farklı inançlar ve politik görüşler bir arada yaşayabilmektedir. Sınırlar/Uçlar, göçebeler, merkezi otoriteden kaçan siyasi muhalifler, heteredoks dini gruplar ve macera arayan topluluklar için yaşamaya elverişli, etnik bakımdan da oldukça karışık yerlerdir. Bu yapı, hinterlanttaki yerleşik kültürün aksine uçlarda mistik, eklektik, kalıplaşmamış bir kültür oluşturmuştur. Böylelikle, bu bölgelerde modern tarihçilikte sınır/uç kültürü diye ifade edilen dini, politik, ekonomik ve coğrafi şartların belirlediği farklı bir hayat tarzı oluşmuştur. Bu nedenle, uc bölgelerini şekillendiren sosyo-ekonomik yapıları bu bakış açısıyla incelemek oldukça ilgi çekicidir. Bu ilgi, bugün artık akademik bir alan olarak da kabul edilen sınır çalışmalarını da bereberinde getirmiştir.Bu çalışma, Osmanlı-Bizans sınırında siyaset, toplumsal yapı ve kültürel hayatı sınır tipolojisi çerçevesinde incelemeyi amaçlamaktadır. Etkileşim, esneklik ve pragmatizm bu çerçevede ele alınmıştır.Anahtar SözcüklerUç/Sınır, Uç Kültürü, Uç Toplumu, Esneklik, Pragmatizm, Sınır Çalışmaları Frontiers are not only the historical reality that they represent, but also the conceptual images that historiography portrays. Generally, frontiers have been seen to be a reflection of political history and as the ideal framework for the indication of military power. But, frontiers have much more meaning than that. They are mechanism for economic, social, cultural, religious and artistic exchanges between social groups, whether they are friend or foe. As regions distant from centers of governmental control and ideological orthodoxy, groups with different political and social affiliations could live in together. Society in the marches included highly mobile nomads, refugees from central authority, heterodox elements, adventurers, and jobless immigrants. In contrast to the highly developed conservative civilization of the hinterland, frontier regions are the center of mysticism, tolerance, flexibility, heterodox beliefs, and romantic legends. The society living in frontier regions usually acquire a special idiosyncrasy within the frontier. Thus, in these areas, religious, political, economic and geographical conditions that determine different style of life, called frontier/uc culture by modern scholarship, has emerged. Therefore, it is extremely interesting to study frontiers from the point of view of the social and economic structures that shape them. This interest has brought about frontier studies accepted as an academic discipline.Present study, according to frontier typology, aims to study, politics, social structure and cultural life in the Ottoman-Byzantine frontier. Interaction, flexibility and pragmatism are discused in this framework.Key WordsUc/Frontier, Frontier Culture, Frontier Society, Flexibility, Pragmatism, Frontier Studies 160

Ereğli Kömür Havzası, kömürün bulunuşundan günümüze değin önemini hep korumuştur. 1829 yılında kömürün Zonguldak Ereğli'de bulunmasıyla başlayan bu süreç, gerek kömürün işletilmesi, gerekse kömürün iç ve dış piyasalara satışı sırasında da devam etmiştir. Osmanlı Devleti zamanında önce Padişah İdaresi'nce işletilen havzada, yerli ve yabancı sermayedarlar aracılığıyla kömür üretimi yapılmıştır. Ancak bunda istenen üretim hedefine ulaşılamamıştır. 1867 yılında Dilaver Paşa isimli Nizamname uygulamaya konarak ocaklarda zorunlu çalışma dediğimiz ?mükellefiyet? uygulaması yapılmış, fakat yine de hedeflenen sonuca ulaşılamamıştır. Bahriye Nezareti İdaresi zamanında ise üretilen kömürün % 40'nın istenen şekilde satışına izin verilmesi üzerine havzaya hem sermaye akını olmuş hem de kömür üretimi artmıştır. Fakat yabancı sermaye kömür havzasında her zaman kendi çıkarına göre hareket ettiği için arzulanan kömür üretimi elde edilememiştir. Meşrutiyet devri, Harp ve Mütareke yıllarının olumsuz durumundan kömür üretimi de etkilenmiştir.Ereğli Kömür Havzası böyle bir durumda Milli Hükümet ve Cumhuriyet dönemine geçmiştir. Milli Hükümet'in yerli kaynaklar konusundaki tutumu sonucu havzada çok önemli çalışmalar yapılmıştır. İlk önce özel teşebbüsün teşvik edilmesiyle başlayan bu süreç, özel teşebbüsün ağır sanayi konusunda yetersiz kalması sonucu bizzat devlet eliyle yapılmıştır. Gerek İzmir İktisat Kongresi, gerek İş Bankasının havzaya girmesi, gerekse Teşvik-i Sanayi Kanunu sonrası havza büyük bir değişim yaşamıştır. Dolayısıyla yerli ve yabancı sermayedarlar arasındaki fark ortaya çıkmıştır. 1930-1940 arası uygulanan kalkınma planlarıyla havza büyük bir değişim yaşamıştır. Ancak II.Dünya savaşı nedeniyle bu gelişim yavaşlamıştır.Ereğli Kömür Havzası denince akla gelen bir başka önemli konu, Kömür havzasının devletleştirilmesi sonucu II.Dünya savaşının da olumsuz etkilerinden dolayı ülke ekonomisi için önemli olan kömür üretimini arttırmak amacıyla Milli Korunma Kanunu'na dayanılarak uygulamaya konan ?Ücretli İş Mükellefiyeti?dir. 1940-1947 yılları arasını kapsayan bu dönemde havza köylüleri maden ocaklarında zor şartlar altında çalıştırılmışlardır. Nitekim tez çalışmamızın bu bölümünde mükellef döneminde ocakta çalışmış olan kişilerle görüşmeler yapılarak uygulama hakkında bilgiler toplanmıştır. Bu görüşmeler yapılırken ?sözlü tarih? yöntemi kullanılmıştır. Hazırlamış olduğumuz sorular ?mükellef işçilere? yöneltilmiş ve sonrasında analizi yapılmıştır. Görüşülen kişilerin 80 yaşın üzerinde olması hem konunun önemini hem de çalışmanın zorluğunu ifade etmektedir. Ortaya çıkan sonuç ise son derece yararlı olmuştur. Çünkü ülkemizdeki ortalama yaş durumu göz önüne alınırsa maden ocaklarında çalışıp 80 yaşını aşmış sağlıklı insanın bulunması gerçekten zor bir durumdur.Anahtar kelimeler: Ereğli, Kömür, Dilaver Paşa, Milli Korunma Kanunu, İş Mükellefiyeti, Sözlü Tarih. Ereğli Coal Basin has kept its importance since it was discovered. Process, starting with discovery in 1829 in Zonguldak Ereğli, has kept on going both managing the company and marketing it to in national and international markets. During Ottoman period, the company was operated by domestic and foreign capital owners. However, the desired production target couldn?t be reached. In 1867, during Dilaver Pasha Period, compulsory working application was made, it wasn?t successful though. During Bahriye surveillance it was allowed to cell % 40 of the produced coal and it increased the production of coal and capital flow to the company. But as the foreign capital tried to out according to its own benefit, the production couldn?t be as targeted. Production of coal was influenced by the harsh conditions the war and Constitutional Monarchy.In such hard conditions management of the coal basin passed to National Government. National Government?s positive attitude resulted in too much work in coal basin. First, the period starting with encouraging the private enterprises, continued with governmental management as the private sector was inadequate about heavy industry. Both with the help of İzmir Economic Congress and İş Bank and after the amendment Encouraging Industry, the coal mines experienced a major change. Therefore the difference between domestic capital and foreign capital emerged. With the applications between 1930 and 1940 coal mine basin experienced a big change. But, because of the II.World War development slowed.Ereğli Coal Basin also comes in to mind in ?Job Obligation Application? which was applied after Second World War to increase the production of coal. Between 1940-1947 people are forced to work in the coal mine in harsh conditions. And in this part of thesis, the information is gathered by talking to those people, having been forced to work. When having these talks ?Oral History? method is used. Questions prepared before are asked to the ?Obliged workers? and than analysed. As the age of the people is over 80, it shows the importance and hardness of the work. The result is quite benefited. Because it is quite hard to find people having worked in the coal mines over 80 as our life expectancy is short.Key Words: Ereğli, Coal, Dilaver Pasha, National Protection Act, Job Obligation, Oral History. 196

Bu çalışma, İran'da onlarca yıllık bir modernleşme ve sekulerleşmeden sonra bir otokrasinin Humeyni liderliğinde nasıl bir teokrasiye dönüştüğünü incelemektedir. Şiilik, bir çok etkenden dolayı tarih içerisinde bir kaç bölünme ve inanışa ayrılmıştır. En önemli kolu oniki imam olarak da bilinen Caferiye koludur. İlk bölümde Şia tarihinde İmamet kavramının nasıl ortaya çıktığını değerlendireceğiz. Aynı zamanda Şia'da devlet ve egemenlik anlayışının tarihsel arkplanı ortaya koymaya çalışacağız. İmamların olmadığı zaman fakihlerin görevi toplumu sadece siyasi güç amaçlamadan dini olarak yönlendirmekti.İkinci bölümde Humeyni'nin biyografisini özetledik. Humeyni, diğer çağdaşı fakihlerin aksine İslam'ın sekuler düzene karşı gelmedikçe hakim olamayacağını düşünmekteydi. Şah'ın beyaz devrimi ilanı ile Humeyni ilk defa açıktan Şah'ın egemenliğine meydan okumuştur. Humeyni, Şah'a karşı ulemadan ortak bir cephe oluşturmayı önermiştir. Ulema'yı Şah'ın onların ve İslam'ın etkisinin toplumda daha azaltmak niyetinde olduğuna ikna etmeye çalışmaktaydı. Şah'a bağlı komandolar Humeyni'nin vaaz verdiği Feyziye medresesine saldırdılar. Şah için bu olay dönem noktası olmuştur. hemen ardından Humeyni tutuklanıp, sürgün edilmiştir. Şah, Humeyni'nin dini karşıtlığını çok küçümsemiştir. 1979 yılında Humeyni, devrimin tartışmasız lideri olarak İran'a dönecektir.Son bölümde Humeyni'nin Velâyet-i Fakih kavramını inceleyeceğiz. Bu sav şii islam söylemini esastan değiştirmiştir This study examines How an Autocracy replaced with a Theocracy after decades of modernization and secularization with a Revolution which was led by Khomeini in Iran. Due to the varies factors in the history, Shi?a were divided into several branches and sects. The most distinctive branch of the Shi?a is Ja?fariyya which is also called Imami Twelver Shi?a. So in the first part, we have tried to evaluate how was the belief of the ?Imamet? ( theory of leadership) emerged in the Shi?a history. We also tried to present the historical background of authority and government logic in the Shi?a. In the absent of Imams, Fuqaha ( Expert Jurists) did not to aim political power but to guide the public with their religious knowledge.In the second part, we have summarized biography of Khomeini. Khomeini believed unlike other contemporary fuqahas, Islam could only prevail by conftronting the secular order. After Shah?a declaration of white revolutions, Khomeini challenged the Shah?s sovereignty for the first time outspokenly. Khomeini proposed to the fuqaha present a united front against Shah. He believed and tried to convice the fuqaha Shah would further weaken their role and Islam in society. The Paratroopers and SAVAK attacked the Faiziyeh madrasa Which Khomeini was preaching against the Shah. This was the millstone for the Shah soon after Khomeini was arrested and exiled. Shah miscalculated the strength of the religious opposition of Khomeini. In 1979, He returned Iran as the undisputed leader of the revolution.In the last part We analyzed the governance of the faqih (Vilayat-i faqih) theory of Khomeini. This doctrinal shift changed the core of Shi?ite Islamic discourse. 203

XIII. yy., Anadolu din ve tasavvuf tarihi açısından bazı tarikatların oluşma sürecine girdiği, Moğol istilasının sebep olduğu göçlerle bölgeye intikal eden yeni tarikatlarla birlikte burada yepyeni bir ortamın yaratıldığı önemli bir evredir. Bu dönemde bir taraftan Mevlevîlik ve Bektaşilîk gibi yeni tarikatlar oluşurken, diğer taraftan siyasî ve sosyal huzursuzlukların yol açtığı Bâbâî ayaklanmasına zemin hazırlayan derviş zümreleri görülmektedir. Böyle bir ortamda Anadolu'ya intikal eden Yesevî tarikatının buradaki durumu ise Köprülü'den sonra geçen uzun bir müddet sonunda zaman-zaman araştırmalara konu olmuştur. Nitekim, günümüzde bir taraftan sünnî, bir taraftan Alevî kesimlerce sahiplenilen Yesevîlik tarikatı ve ona ismini veren Ahmed Yesevî'nin tarihsel hüviyeti hakkında son dönemde yeni kaynaklar ışığında farklı görüşler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu yeni kaynakların büyük bir bölümü Amerikalı bilim adamı Devin De Weese tarafından meydana konulmuştur.Bu tezde eski ve yeni yaklaşımlar çerçevesinde öncelikle Ahmed Yesevî ve tarikatına ilişkin literatür dikkate alınmıştır. I. Bölümde gelenekte yaşayan ve tarihî hüviyeti ile Ahmed Yesevî; II. Bölümde Orta Asya'da Yesevîlik tarikatı, yayılışı ve Nakşibendilik ile ilişkisi; III. Bölümde ise XIII. yy. Anadolu'sunda Yesevîlik tarikatının durumu irdelenmektedir. Bölümlerde yeri geldikçe konunun genel kabul gören boyutları yeni tartışmaların ışığında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu konuda Ahmed Yesevî ve tarikatı hakkında, F. Köprülü'nün 1918 yılında öne sürdüğü, daha sonra tamamen farklı bir yaklaşımla yeniden değerlendirdiği ve günümüze kadar benimsenen bilgileri tartışmaya açan ve bu konuda yayınlanmak üzere olan bir kitabı olduğunu bildiğimiz De Weese'in çeşitli makalelerinde ele aldığı görüşleri de bu tezde tartışılmaya çalışılmıştır.Bu tezde ayrıca Anadolu'nun İslamlaşması, Türklerin İslam yorumu, Ahmed Yesevi'nin Türklerin dini hayatındaki yeri gibi konuların yeniden gözden geçirilmesine duyulan ihtiyaç da tartışılmaktadır.Anahtar Kelimeler: Ahmed Yesevi, Yesevilik, Anadolu, XIII. yüzyıl, Türk Müslümanlığı, Heteredoksi. From the point of view of Anatolian religion and mysticism point of view, XIII. Age was a significant phase with the creation of new environment when some religious orders entered into formation process with new religious orders arrived in the region due to the immigration resulted from Mogol invasion. Within this period, new religion orders as Mavlaviyya ve Bektashiyya were composing on the one hand, while dervish groups which prepared the ground for the Babai rebellion caused from the political and social uneasiness were seen on the other hand. The current situation of Yasavi religious order which arrived in Anatolia under these conditions has been subject to researches from time to time after the long time passed following Köprülü. As a matter of fact, in recent times, different opinions were existed within the light of new sources related to Yasaviyya which are currently protected by Sunni and Alawi-Bektashi groups in the present time on the one hand and Ahmad Yasavi who gave his name to the mentioned religious order. Most of these new sources were presented by American scientist Devin De Weese.In this thesis, within the context of previous and recent approaches, primarily literature regarding Ahmad Yasavi and his religious order were taken into consideration. In the section I; Ahmad Yasavi with his historical identification, still alive traditionally, in the Section II; Yasaviyya in Central Asia, its widening and relation with Naqshbandiyya, in the Section III; the situation of Yasaviyya during the XIII. Age in Anatolia was examined. In these sections, dimensions of the issue which were accepted commonly was tried to be evaluated successively. As regards this issue, related to Ahmad Yasavi and his religious order, various opinions in different articles of De Weese, who brought the new discussion environment for the ideas of Köprülü which was primarily introduced in 1918 and evaluated under completely different approach subsequently and then adopted until today, and whose book related to this issue is known about to be published, have been also tried to be discussed in this thesis.In this thesis, the necessity for the revision of the issues as Islamic movements in Anatolia, comments of Turkish people regarding to Islam, place of Ahmad Yasavi in the Islamic life of Turkish people has been also discussed.Key words: Ahmad Yasavi, Yasaviyya, Anatolia, XIII. age, Turkish Islam, Heresy. 104

Tezimizde, Alamut'un düşüşü sonrası tasavvuf kisvesi altında yaşayan Nizari İsmailîlerinin, İran ve Anadolu sahalarındaki İsmailî etkiler altındaki Şii-batınî zümrelerle olan bağlantısını incelemeye çalıştık. XIII. yüzyılın ortalarında Moğol istilaları sonrası Alamut'un düşüşünün ardından, XV. yüzyılın ikinci yarısında İran'da ve Anadolu'da ortaya çıkan Safevi ve Osmanlı dönemlerine kadar ki iki yüzyıllık dönem, Nizari İsmailîleri açısından, tarihlerinin, tasavvurun koruyucu örtüsü altına gizlendikleri en karanlık dönemlerini kapsamaktadır. Bu dönem aynı zamanda, İran'ın Şiileştirilme süreci ile Anadolu'nun İslamlaştırılma süreciyle aynı döneme denk gelmektedir. Tezimizde de vurgulamaya çalıştığımız gibi, İran ve Anadolu'da böyle bir sürecin yaşanmasını hızlandıran en önemli unsur, İsmailî etkiler taşıyan çeşitli Şii-batınî zümrelerdi. Bu zümreler, Moğol istilaları sonrasının istikrarsız ortamının da yaratmış olduğu hoşnutsuzluklar nedeniyle, dönemin bölge halkı tarafından da oldukça kabul görmüş zümrelerdi. Sonuç olarak, Alamut'un düşüşü sonrası Nizarî İsmailîliği ile dönemin çeşitli Şii-batınî zümreleri arasında doğrudan ya da dolaylı bir ilişki vardı. Ve bu ilişki, dönemin İran ve Anadolu dini-sosyal tarihinin şekillenmesinde büyük bir role sahipti. Anahtar Sözcükler İsmaililik, Nizarilik, Şiilik, Batınilik, Alamut, Tasavvuf, İran, Anadolu. In this study, the connection of Nizari Ismailis who lived under the name of sufism after the fall of Alamut, to Shii-batini groups in Iran and Anatolia under the effect of Ismaili, has been tried to examine. The two hundred years period, from the mid' s of the 13th century, after the fall of the Alamut afterwards Mongol invasion, till the second half of the 15th century, in which Safavids and Ottomans appeared in Iran and Anatolia, covered the most unknown (uncertain) period of Nizari Ismailis, hiding under the protecting cover of sufism, and also from the point of their history. This period at the same time also, contained the Shiization of Iran and Islamization of Anatolia. Like, it has been emphasized in this study that the most important factor to give way this process in Iran and Antolia is various Shii-batini groups having Ismaili characteristic. This groups was got acceptance highly from the people living region at that time because of the unpleasent environment caused by unstability after the Mongol invasion. As a result, there was direct or indirect relation between Nizari Ismailis after the fall of Alamut, and the Shii-batini groups of this period. And this relation, had great role on shaping religious and social history of Iran and Anatolia in this period. Key Words İsmailism, Nizarism, Shiism, Batinism, Alamut, Sufism, Iran, Anatolia. 95

ÖZET SOYSAL, Ayşe Âsûde. XVII. Yüzyılda Bir Bayramî Melâmî Kutbu: Oğlan(lar) Şeyh(i) İbrahim Efendi, Doktora Tezi, Ankara, 2005. Bayramî Melâmîliği, XV.yüzyil'da, Osmanlı İmparatorluğu'nda teşekkül etmiş bir tasavvufî oluşumdur. Bu çalışmada, Bayramî Melâmîleri'nin XVII. yüzyıl'a kadarki durumları ve değişimleri, bu oluşumun doktrinini eserlerinde en iyi yansıtan isim olan Oğlan Şeyh İbrahim Efendi odağında ele alınmıştır. Melâmîlerin kökeni Safevî Tarikatına dayanmaktadır. Osmanlı yönetimi ile, Melâmîler arasındaki gerilim, tarikatın kuruluşuna kadar uzanmaktadır ve temelde tarikatın doktrininden kaynaklanmaktadır. Bu doktrin, Vahdet-i vücûd felsefesiyle doğrudan ilişkili Kutb telakkisi ve Hurûfî düşünce tarafından da biçimlendirilmiştir. Kutb, Melâmîler için Tanrının evrendeki bedenlenmiş hâlidir, aynı zamanda Mehdi'dir. Bu bakış açısı Melâmîler'in Osmanlı yönetimi de dahil olmak üzere kendilerinden başka bir otorite tanımamalarına yol açmıştır. Birçok Melâmî kutbu, devlet tarafından siyasî endişelerle ölüm cezasına çarptırılmıştır. Bu da Melâmî kutb ve şeyhlerini düşüncelerini ve kimliklerini gizlemeye itmiştir. Bunlardan biri olan İbrahim Efendi de ölüm cezasından kurtulabilmek için devlet tarafından zararsız görülen tarikatların şemsiyesine sığınmıştır. Bu da bugün bile onun hakkında farklı değerlendirmeler yapılmasına sebebiyet vermiştir. Anahtar Sözcükler: 1- İbrahim Efendi 3-Oğlan Şeyh 4-Melâmî 5-Tasavvuf 6-Vahdet-i Vücud VI ABSTRACT SOYSAL, Ayşe Âsûde. A Bayramis-Melamis Kutb in 17th Century: Boy Sheikh/Sheikh of Boys Ibrahim Efendi, Ph. D. Dissertation, Ankara, 2005. Bayramis Melamis is a mystical order emerged in the Ottoman Empire in 1 5th century. In this work, the change of Melamis, especially in 17th century, will be dealt with focusing on Ibrahim Efendi, who uttered the doctrine of this order in his works. The origin of Bayramis Melamis was based on Safavids order. The tension was in exist between Ottoman administration and Melamis since the beginning of the Tariqat, and the conflict resulted from the different structure of Melamis doctrine. This doctrine depends on `Kutb` (Pole) concept. Kutb is the embodiment of God on Earth, and this person is the Messiah. The chain of Kutbs which started with founder of this order was the only legal authority; so, Ottoman administration was not legitimate in Melamis' view. Wahdat al Wujud (a kind of pantheism) took place in the heart of Melamis' doctrine. This pantheism was directly related with consideration of Kutb and it was also under the impact of Hourufis. That many Melamis Kutbs were sacrified by Ottomans was due to their doctrine. This situation forced Melamis Kutbs and Sheiks to be more careful about explaining their opinions and also they had to hide themselves behind the orders accepted legal. Ibrahim Efendi was one of those Kutbs. He survived by surrendering himself to the orders and sheiks tolerated by administration. Whether he was a heretic or a personality to be accepted as holy being by Orthodox Islam is a problem that has been argued since he was alive and it's still being argued today. Key Words: 1- Ibrahim Efendi, 2- Boy Sheikh, 3- Melamis, 4- Wahdat al-wujud, 5- Tasavvuf 240

Osmanlı ilmiyesinin geçirdiği kuruluş-imparatorluk süreci içerisinde özellikle ikincisinde daha manîdar bir yer bulan Molla Hüsrev, kendisiyle ve eserleriyle ilgili belli sayıda bilimsel ya da popüler araştırmalara konu olmuş birisidir. O, devletin yaşadığı fetret devrfnde çocukluğunu ve gençliğinin bir kısmım geçirip, iyi bir tahsil görmek maksadıyla devletin merkezine yöneldi. Naklî ilimlerden fıkıh sahasında iyi bir tahsil yaptı. Hocası, müteahhirûn (Gazali dönemi sonrası) kelâmcılan içinde önemli yeri bulunan Sadeddin Taftazânî'nin talebesi Burhâneddin Haydar Herevî idi. O, bu sayede müteahhirûn' 'u tanıma imkanı buldu. Yalnız onunla yetinmeyip başka âlimlerden de okudu. Bu maksatla, Anadolu dışına çıkmasa da, buranın önemli merkezleri olan Edirne ve Bursa' da bulundu. Tedris görevine öncelik verip müderrislik yaptı. Bunun yanında kazâ'ya. da ulaştı. Bu sahada katettiği aşamalar, kadılık ve daha sonra kazaskerlik oldu. Tedris ile kazâ'yı birlikte yürütürken II. Mehmed onun tâlimi değiştirdi. Onunla Manisa'ya giderken başlayan ilişki, ömürlerinin sonuna kadar devam etti. Taltifler ise hadsiz boyutlara ulaştı. Neyse ki âlimimiz bütün yapılanların boş yere olmadığım ispatladı. Çok sayıda eser kaleme aldı. Öyle eserler ki, Dürer'i ve Mir 'âfıyla. fıkıh ve usûl ilmine önemli kazanımlar sağladı. Çok sayıda şerh, haşiye yazdı. Ama bu bir gelenekti. Onun Mutavvel Haşiyesi bu geleneğin ondaki başlangıcı idi. Daha sonra başkaları bunu takip etti. İlk telifi Mirkâftı. En ünlü eseri Dürer'i, engin bilimsel ve hayatî tecrübelerin zirvesindeyken meydana getirdi. O, eser yazmakla kalmadı, yeni görüşler ortaya atarak tartışma ortamları oluşturdu. Muasırı ulemâ ile ilmî diyaloglara girdi. Bütün bunlar, Molla Hüsrev'in özellikle bilim literatürüne girmesinde ve kalıcı olmasında etkili oldu. Molla Hüsrev, who has a significant place among the Ulema class of the Ottoman imperial period, has been t he subject of numerous scientific andpopular researches. During his teenages he withnessed the Interim Period, and later on went to the heart of the Empire. He received a well education period in fiqh, which is a narrative science. His teacher was Burhaneddin Haydar Herevî, who was a student of Sadeddin Taftazanî being one of the important modern theologian chain. By means of his teacher he got the possibility to know the modern theologians. Not connecting himself with his teacher, he also learned from other scientists. For learning from other scholars, although he did not went to the outside of Anatolia, he travelled between Edirne and Bursa many times. He gave especially importance to teaching and worked as müderris. In addition, he also got the juridical post, kaza. In this field, he later on became first kadi, and then kadiasker. When he was simultaneously teaching and judging, he met Mehmed II. who changed his fate. The relationship began when Mehmed E. was returning to Manisa after a short reining experience, and continued until their end. The gratification was enormous. In return Molla Hüsrev left behind numerous works. His writings, such as Diirer and Mir 'ât, are important inheritances for the sciences of canon law of Islam and method. He wrote many other explanations and commentaries. This was a taradition. His Mutawel Haşiye is the first work in terms of this tradition. His initial compilation is Mirkât. He wrote his famous work Diirer, when he was in peak of his scholarly life. He not only wrote books, but also started debates by making new suggestions. He also get into dialogs with other contemporary scholars. All of these made Molla Hüsrev to get into scientific litterature and be permanent. 189

Clermont Konsili'nde ortaya çıkan ve ertesi sene uygulamaya konulan Haçlı hareketi, papa II. Urbanus'un şahsî eylemidir. Ancak XI. yüzyılın ikinci yansında Avrupa'da gözlenen dini, ekonomik ve siyasi gelişmeler de bu oluşuma katkı sağlamıştır. Haçlı Seferlerini başlatan unsurlardan biri de, hiç şüphesiz Papa II. Urbanus'un Doğu Hristiyanlanna yardım etme arzusuydu. O, Batı'nın tüm ilgisini Doğu'yu kurtarmaya yönlendirmeyi amaçlıyordu. Bunu başarabildiği taktirde minnet duygulan ile dolan Doğu'nun geçmişte yaşanan nahoş olaylan unutup kendisine kucak açacağını, dolayısıyla kendi liderliğini sorunsuzca kabul edeceğini umut ediyordu. Haçlı Seferi Bizans İmparatorluğu için sadece beklenmedik bir olay değil, aynı zamanda arzu edilmez bir sonuçtu. Aleksios Batı'ya acilen ücretli asker gönderilmesi için başvurmuştu. İmparatorun amacı Kutsal Topraklan kurtarmaktan ziyade kendi devletini kurtarmaktı. Zira dört yüz yıldan beri elinden çıkmış olan Kutsal Topraklar mevzuu onun için ikinci derece öneme haizdi. Haçlı Devletlerinde Doğu Hristiyanlan nüfus açısmdan sayıca en önemli ikinci grubu teşkil etmekle birlikte, azınlık muamelesi görmekteydiler. Bir başka deyişle, çeşitli aynmcı uygulamalara maruz kalıyorlardı. Onların hukuki, ekonomik ve sosyal konumlan Suriye ve Filistin'e yerleşen Avrupalılarca tayin edilmekteydi. Bazı günümüz tarihçilerinin Haçlılann yerli Hristiyanlara ve Hristiyan olmayanlara karşı olan politikalarının farklılıklanm ortaya koyma gayretlerine rağmen, pratikte bunun olmadığı anlaşılmaktadır. Siyasi oluşumlara yanı sıra Haçlılar, fethettikleri topraklarda Latin Kilisesi de kurdular. Bölgedeki Ortodoks din adamlanmn yerlerine Latinler getirildi ve Bizans din adamlan yetki bakımından Latin piskoposlardan daha aşağı seviyeye indirildi. Genel manada Franklar çok az esneklik gösterdiler. Latin Kilise hiyerarşini oluşturdular ve diğer Hristiyan mezhepleri de buna uygun hale getirdiler. Onların Latin olmayanlara karşı muameleleri o kadar müsamahasız olmuştur ki,Ill fetihten üç nesil sonra Doğu Hristiyanlan Nureddin Mahmud ve Selahaddin Eyyubi ile işbirliği yolunu tutmuştur. En azından Müslüman egemenliği altında Doğu Hristiyanlan otonomilerine kavuşabilirdi. Batı Hristiyanlan açısından Haçlı Seferlerinin en büyük felâketi Bizans'ı anlayamamaktı. Bu nedenledir ki her iki taraf da iyi ilişkiler geliştirmek adına fazla çaba sarfetmediler. Haçhlann Bizans topraklarım fethedip oralara yerleşme kararlan Outremer'in çıkartan açısından felâketle sonuçlanmıştır. Aynca, Batılılar ile Bizanslılar arasındaki düşmanca duygular her Haçlı Seferinden sonra daha da artmış ve Latin-Grek aynşması giderek daha da keskinleşmiştir. Nihayet bu durum 1204 yılında Konstantinopolis'in Haçlılarca alınması ile zirveye ulaşmıştır. Ermenilere gelince, XI. yüzyıl öncesinde Franklarla Ermeniler arasında dostça ilişkiler mevcuttu. Onlar Bizans politikası ve Türk baskısı nedeniyle anayurtlanm terk ederek XI. yüzyıl ortalarında bölgeye göç etmişlerdi. Ermeniler Edessa (Urfa) Kontluğu ve Antiocheia (Antakya) Prinkepsliğinde nüfusun önemli bir çoğunluğunu oluşturmaktaydılar. Hristiyan olarak Türklerin düşmanı, Latin yönetiminin ise doğal destekçileri konumundaydılar. Buna ilaveten, onlan diğer Doğulu mezhep mensuplanndan daha farklı olarak Franklara yakınlaştıran faktörler vardı: daima hafızalannda hem Türk hem de Müslüman idaresinden kurtulup bağımsız yaşama düşüncesi mevcuttu ve savaşçı kişilerdi. Onlann Latin yöneticilerine olan sadakatini açıkça gözler önüne seren çok sayıda delil olduğu kadar, karşıt durumu ortaya koyan deliller de mevcuttur. Sonuç olarak, Haçlı Seferlerinin Müslümanlara verdiği zarar, Doğu Hristiyanlannın bu seferler yüzünden gördüğü zararla kıyaslanırsa azdır. Papa II. Urbanus Haçlılan Doğu Hristiyanlanna yardım etmeleri ve onlan kurtarmalan için göndermişti. Bu garip bir kurtanş oldu; çünkü eser tamamlandığında Doğu Hristiyanlık dünyası bütünüyle Müslümanlann yönetimine girdi ve bizzat Haçlılar bu netice için ellerinden geleni yapmışlardı. The movement aroused at the Council of Clermont, which in the ensuing year shaped itself into the form of a crusade, was the personal work of Urban II; but favourable conditions in the European life of the second half of the eleventh century, not only from a religious, but also from a political and economic point of view impacted also this movement. Amongst the motives that induced pope Urban II to launch Europe into this great adventure, the Crusades, one of the strongest was his burning desire to help the Christians of the East. Urban thought that in the interest of the whole Christendom the West should come to rescue the East; and he hoped that if the East were rescued its gratitude would put an end to all the past ill-feeling, and that the Pope would thus be accepted without demur as the leader of Christendom. The news of this decision came to Alexius as a sudden and disconcerting surprise; disconcerting bacause he neither expected nor desired assistance in the form of a crusade. When Alexius called mercenaries from the West, he called them for the protection of Constantinople, that is to say his own state; and the idea of the kingdom of the Holy Land, which had not belonged to the Empire for more than four centuries, had for him a secondary significance. Although the Eastern Christians formed the overwhelming numerical majority in the Crusader States, they were treated as `minorities`, in other words they were subjected to a certain exclusions, discrimintions and the other differential treatment. Their legal, economic and social positions was determined by the European conquerers who settled in Syria and Palestine. Despite the efforts of some modern historians to distinguish different policies followed by the crusaders respecting natives who were Christians and those who were not, in law - as distinguished from practice- no such difference existed. Alongside the political organization of states, the Latin Church was established in the territories conquered by the Crusaders. Byzantine bishops were replaced by Latins, and lower Byzantine clergy subordinated to the jurisdiction ofLatin prelates. On the whole the Franks displayed little flexibility; they formed a Latin ecclesiastical hierarchy and appropriated churches from other Christian sects. Their treatment of the `non-Latins` became so intolerable that after three generations the Eastern Christians allied themselves with the Nureddin Mahmud and Selahaddin Eyyubi. Under the Muslims the Eastern Christians could at least expect a measure of autonomy. The real disaster of the crusades was inability of Western Christendom to comprehend Byzantium. So long as Byzantium and the West had little to do with each other their relations were friendly. The determination of the Crusaders to conquer and colonize the lands of Byzantium was disastrous for the interest of Outremer. Furthermore, the crusades built a decisive barrier between the westerners and the Byzantines. Hostility between Latins and Greeks grew sharper from crusade to crusade, and culminated in the Fourth Crusade and the sack of Constantinople by the crusaders in 1204. As far as the Armenians are concerned, before the middle of the twelfth century, relations between Franks and Armenians were friendly. They had imigrated from their own country during the middle of the eleventh century as a result of both Byzantine policy and and of the advance of the Seljuk Turks. The Armenians appear to have been the most numerous and influential part of the population in the County of Edessa and in parts of Principality of Antioch. As Christians and enemies of the Turk they were natural supporters of Latin rule. In addition there were two other factors which brought them closer to the Franks any other Levantine Christians: they had within living memory been free not only Turkish but also Muslim rule, and they were warlike people. On many occasions Armenians gave conspicuous evidence of loyalty and a high regard for ther Latin rulers. Yet, there is also evidence to the contrary. In conclusion, the harm done by the Crusades to Islam was small in comparison with that done by them to Eastern Christendom. Pope Urban II had bidden the crusaders go forth that the Christians of the East might be helped and rescued. It wasVI a strange rescue; for when the work was over, Eastern Christendom lay under Muslim domination and the Crusaders themselves had done all they could do to prevent its recovery. 243

11 ÖZET Bu çalışmada, XIII-XVI. yüzyıllar arası Kırşehir tarihi çeşitli yönleriyle bir bütün olarak ele alınmıştır. Kırşehir, Anadolu Selçuklu dönemi yapıları ile zengin bir şehirdir. Anadolu Selçuklu dönemi Moğol (İlhanlı) emiri Cacaoğlu Nureddin, şehirdeki meşhur medresesi ve diğer yapıları ile büyük bir imar hareketine girişmiştir. Ancak, bu gelişme dönemi çok uzun sürmemiştir. İlhanlı ve beylikler dönemlerindeki siyasi karışıklıklar sırasında şehir büyük tahribata uğramıştır. Orta Anadolu, Bizans İmparatorluğu döneminde kısmen az meskun bölgeler arasında yer almaktaydı. Bu yüzden, Anadolu'nun fethinden sonra yoğun göç almıştı. Kırşehir'e yerleşen kalabalık konar- göçer Türkmen boyları, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde kötü yönetim nedeniyle zaman zaman isyanlara katılmışlardır. Bu isyanlar sırasında, hem bölgede yaşayan insanlar ölmüş hem de şehir merkezi tahrip edilmiştir. Ayrıca, bu isyanlar sebebiyle Kırşehir'den batıya doğru bir nüfus göçünün yaşandığı bilinmektedir. Kırşehir, Ortaçağ Anadolu'su kültürel hayatının şekillendirilmesinde rol oynayan Ahi Evran, Hacı Bektaş- ı Veli, Süleyman Türkmani, Gülşehri, Aşık Paşa ve diğer tarihi simaları ile de önemli bir yere sahiptir. 150

Osmanlı İmparatorluğu' nun 121. şeyhülislâmı olan Musa Kâzım Efendi 1861 yılında Erzurum vilâyetinin Tortum kazasına bağlı Vihik (Pehlivanlı) köyünde bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Ailesinin aslen Balıkesirli olduğu tahmin edilmektedir. Memleketinde başlamış olduğu medrese eğitimini sırasıyla Erzurum, Konya ve Balıkesir'de sürdürmüş ve İstanbul'da Fatih medresesinde tamamlamıştır. İcazetnamesini XIX. yüzyılın meşhur ulemâsından Hoca Şakir Efendi'den alan Musa Kâzım Efendi saray bürokratlarıya kurmuş olduğu patronaj ilişkileri sayesinde Fatih dersiâmlığının yanısıra Darülfünun, Dârülmuallimîn, Mekteb-i Hukuk ve Galatasaray Mekteb-i Sultanîsi gibi İmparatorluğun en gözde eğitim müesseselerinde muallimlik görevlerinde bulunmuştur. Aynı şekilde Maârif ve Meşihat bürokrasisinde de önemli görevlere getirilmiştir. Serbest düşünce yapısının gelişiminde yakın dostu Ahmet Mithat Efendi'nin önemli etkisi olan Musa Kâzım Efendi yazarlık hayatına II. Abdülhamid döneminde, Ahmed Midhat Efendi'nin çıkarmış olduğu Tercümân-ı Hakikât gazetesinde başlamış, II. Meşrûtiyet döneminde Sırât-ı Müstakim, Teârüf-i Müslimin ve İslâm Mecmuası gibi dergilerde devam etmiştir. Milliyetçilik düşüncesine karşı olmasına rağmen İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensubiyeti sebebiyle Türkçü fikir çevreleriyle de yakın ilişki içerisinde olmuştur. II. Meşrûtiyet döneminde en uzun süre şeyhülislâmlık makamında bulunma özelliğini taşıyan Musa Kâzım Efendi bu önemli görevini İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne olan sadakatine borçludur. Aralıklı olarak beş defa getirildiği şeyhülislâmlığı sırasında İttihat ve Terakkî'nin politikaları doğrultusunda ilmiye teşkilâtında medrese ve tekke reformlarını gerçekleştirmiştir. Musa Kâzım Enendi 'nin İttihat ve Terakki ile olan ilişkisi II. Meşrûtiyet öncesine dayanmaktadır. İttihat ve Terakkî'nin idareci kadrosu içerisinde yer almışolan Musa Kâzım Efendi aynı zamanda da bu cemiyetin Meclis-i Âyân'daki sözcülüğü görevini yerine getirmiş ve onun dini propogandasını yürütmek üzere kurulan Hey'et-i İlmiye' sini yönetmiştir. Yine İttihat ve Terakki ile olan ilişkileri onu siyasî amaçlarla mason cemiyetine üye olmaya sevketmiştir. Nakşibendi tarikatinin bir üyesi olan Musa Kâzım Efendi 'nin yine İttihatçı olması sebebiyle Bektaşî tarikatine girmiş olduğu şeklindeki iddialar ise asılsızdır. I. Dünya Savaşı'nın Osmanlı Devleti'nin aleyhine neticelenmesi üzerine İttihat ve Terakkî kabineleri üyelerini yargılamak üzere kurulan mütareke dönemi Divân-ı Harbinde savaş suçlusu olarak yargılanmış ve neticede on beş yıl kürek cezasına çarptırılmıştır. Cezası padişah VI. Mehmed Vahideddin tarafından üç yıl geçici sürgüne çevrilmiş, sürgüne gittiği Edirne'de 10 Ocak 1920 tarihinde vefat etmiştir. II. Meşrutiyet öncesinde kaleme almış olduğu yazılarında daha ziyade felsefî konularla ilgilendiği görülen Musa Kazım Efendi bu yazılarında dinin insanın ferdi ve toplumsal hayatındaki rolü ile medeniyetin teşekkülü ve korunmasındaki etkilerini vurgulamıştır. Onun felsefî görüşlerini etkileyen faktörler Batılılaşma hareketleri ile birlikte Türkiye'ye girmeye başlayan din karşıtı modern felsefî akımlardır. Bu yüzden Materyalizm ve pozitivizm gibi felsefî akımlara karşı XIX. yüzyılda modernist bir tepki hareketi olarak ortaya çıkan Yeni kelâm hareketinin Türkiye'deki öncüleri arasında yer almıştır. II. Meşrutiyet dönemi İslamcılık akımının önemli temsilcilerinden olan Musa Kâzım Efendi' nin siyasî konularla ilgili yazılarında işlemiş olduğu asıl düşünce İttihat ve Terakki'nin dinsel açıdan meşruiyetini savunmak ve bu Cemiyet'in meşruti yönetimin getirilmesindeki rolünü vurgulamak olmuştur. Bunu yaparken de modern çağın birer ürünü olan demokrasi ve insan haklarının İslâm dini ile tam bir uyum içerisinde olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. Kadın haklan konusunu özgürlük ve eşitlik kavramlarıyla bağlantılı olarak ele almış olan Musa Kâzım Efendi'nin kadın ve aile konularındaki fikirleri büyük ölçüde geleneksel bakış açısını yansıtmaktadır. Musa Kâzım Efendi, the 121st şeyhülislâm of the Ottoman Empire, was born in 1861 to a farming family in Vihik (Pehlivanlı), a village in Tortum, which is a provincial subdivision of the province of Erzurum. It is thought that his family was originally from Balıkesir. His madrasah training began in Erzurum, was continued in Konya and Balıkesir, and was completed at the Fatih madrasah in Istanbul. Musa Kâzım Efendi received his madrasah diploma (icazetname) from Hoca Şakir Efendi, a renowned member of the 19th century ulemâ and, owing to the patronage relationships he had established with palace bureaucrats, besides serving as a public lecturer (ders-i amlik) at Fatih mosque, he held teaching positions in some of the most prestigious educational establishments in the Empire: the Darülfünun university, the Dârülmuallimîn teachers' training college, the Mekteb-i Hukuk law school and the Galatasaray Mekteb-i Sultanîsi lycee. He was also appointed to important bureaucratic positions in Education (Maârif) and the office of the Şeyhülislâm (Meşihat). His development as a free thinker strongly influenced by his close friend, Ahmet Mithat Efendi, Musa Kâzım Efendi began his writing career during the reign of Abdülhamid II, by writing for Ahmed Midhat Efendi' s newspaper, Tercümân-ı Hakikât. He continued writing during the second Constitution Monarchy (II. Meşrûtiyet) period in magazines such as Sırât-ı Müstakim, Teârüf-i Müslimîn and İslâm Mecmuası. Despite the fact that he opposed the idea of nationalism, by reason of his membership in the Committee for Union and Progress (İttihat ve Terakki Cemiyeti) he maintained close ties with adherents of Turkism. Musa Kâzım Efendi owes his status as the longest-serving şeyhülislâm in the second Constitutional Monarchy period to his loyalty to the Committee for Union and Progress. Serving as şeyhülislâm five separate times, within the organization of religious scholars he brought about madrasah and tekke reforms in keeping with Union and Progress policies.IV Musa Kâzım Enendi' s relationship with Union and Progress preceded the second Consitutional Monarchy period. Musa Kâzım Efendi was part of Union and Progress's administrative staff, he was spokesman for the committee's senate (Meclis-i Ayan) and oversaw its Commission on Religious Knowledge (Hey'et-i İlmiye) which was established to conduct its religious propaganda efforts. Similarly, his involvement with Union and Progress led him to become a mason for political purposes. However, claims that Musa Kâzım Efendi, who was a member of the Nakşibendi sect, entered the Bektaşî sect because of his Union and Progress affiliations, are groundless. When World War I ended with the Ottoman Government on the losing side, armistice period military courts were set up to try Union and Progress cabinet members. Musa Kâzım Efendi was convicted as a war criminal and sentenced to 15 years of hard labor. Sultan Mehmed Vahideddin IV commuted his sentence to three years of exile. He died in exile in Edirne on 10 January 1920. In his writings from before the second Constitutional Monarchy, Musa Kâzım Efendi focused mainly of philosophical subjects and emphasized the role of religion in persons' individual and societal lives and its influence on the formation and preservation of civilization. Factors that influenced his philosophical thought included modern anti-religious philosophical trends that entered Turkey along with westernization movements. Accordingly he took his place as one of the pioneers of the new Kelâm movement in Turkey, a 19th century modernist reaction against materialism and positivism. As one of the major representatives of Islamist trend of the second Constitutional Monarchy period, a fundamental issue in Musa Kâzım Efendi's political writings is the defense of the religious legitimacy of Union and Progress. He also emphasizes the Committee's role in the establishment of a constituional regime. In this vein, he endeavored to prove that democracy and human rights, two products of the modern age, were in full harmony with Islam. Musa Kâzım Efendi evaluated women's rights relative to the concepts of freedom and equality. His views on women and family largely reflect his traditional outlook. 365

ÖZET İslâmiyet'in ortaya çıkışı ile birlikte doğan ve müftüler tarafından yürütülen fetva verme görevi.şeyhülislâmlık makamının Osmanlı Devleti'nin merkez örgütü içerisinde yer alan bir organ olarak ortaya çıkıp bu görevi üstlenişine kadar, örgütsel bir eylem olmaktan çok bağımsız bir mekanizma olarak işlev görmüştür. Fatih Sultan Mehmed'in yönetimde izlediği merkezileşme politikası sırasında bağımsız bir organ olarak devlet teşkilâtı içerisinde yapılanan şeyhülislâmlık makamı, başlangıçta sadece fetva verme görevini üstlenmiş olmasına rağmen, XVI. yüzyıldan itibaren ilmiye teşkilâtının başına geçerek ulemanın atama ve azil işlerinin yanında, şer'i mahkemeler, medreseler ve talebe-i ulûmla ilgili işlere de nezâret etmiştir. II. Mahmud döneminde, şeyhülislâmlık makamı ve bu makama bağlı çalışan çeşitli memurların topluca Ağakapısı binasına taşınmaları ve Meşihat'ı ilgilendiren bütün işlerin bu binadan yürütülmesi birimin kurumsallaşması yönünde önemli bir adım olmuştur. Yine bu dönemde Meclis-i Vükelâ'nın teşkil edilip, şeyhülislâmın daimi üye olarak bu meclis içerisinde yerini alması, onun siyasî hayat içerisinde oynadığı rolün devamlı hale gelmesine bir zemin hazırlamıştır. Tanzimat'la birlikte her alanda olduğu gibi adalet ve eğitim alanlarında da Batı tarzında kurumlar oluşturulmuştur. Oluşturulan bu kurumlara karşın mevcut geleneksel kurumların başındaki konumlarını devam ettiren şeyhülislâmlar, Meclis-i Vükelâ üyesi olmaları nedeni ile siyasî alandaki yetkilerini de sürdürmüşlerdir. Bu dönemde Meşihat Dairesi içerisinde açılan meclislerin sayıca artması kurumsallaşma sürecinin hızlanması ile doğrudan orantılıdır.II. Abdülhamid'in iktidarı sırasında şeyhülislâmlık makamı üzerindeki devlet kontrolü arttırılmış, şeyhülislâmın elinde bulundurduğu fetva yetkisinden ve ulema üzerindeki etkisinden çekinen padişah sadece çok güvendiği kimseleri bu makama getirmeye başlamıştır. II. Abdülhamid, izlediği İslamcı politika doğrultusunda, din işlerinin devlet eliyle idaresinde önemli rol oynayan Meşihat Makamı içerisinde de dini yayınların denetimi, Kur'an-ı Kerim'in basımının kontrolü gibi işlerle ilgilenen organları oluşturmuştur. II. Meşrutiyet'in ilânını takip eden yıllarda İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin dinin ve dinî kurumların devlet yönetimi içerisinde yeniden yapılanmasına yönelik izlediği politikalar doğrultusunda Meşihat Dairesi yeniden şekillendirilmeye ve yapılandırılma ya çalışılmıştır. Bu amaçla Meşihat'ın diyanet işleri dışındaki diğer görevlerine son verilmiş, fakat dinin devlet işlerinden soyutlanması konusunda tam anlamı ile başarıya ulaşılamamıştır. Şeyhülislâmların siyaset sahnesi içerisinde doğrudan rol oynamaya başlamaları ve dinî kimlikleri kadar siyasî bir kimlikte taşımaları İttihadçıların amaçlanan noktaya ulaşmalarını engellemiştir. I. Dünya Savaşı'nm sonlarında İttihad ve Terakki Partisi'nin siyasî gücünü yitirmesi ile birlikte savunduğu fikirler ve uygulamaya koyduğu düşüncelerde de geri adımlar atılmış, bu bağlamda Meşihat Dairesi'nin elinden alınan adlî yetkileri iade edilmiş ve şeyhülislâmlık, Ankara Hükümeti'nin 1 Kasım 1922 tarihinde Osmanlı Devleti 'ne bağlı bütün kurumları ilgasına kadar varlığını sürdürmüştür. SUMMARY The fatwa authority which appeared as the emergenge of Islam and executed by muftis had functioned as an autonomous mechanism more than an organized activity until the office of sheikh-ul-Islam was founded as an organ taking place within the central organization of the Ottoman State and was put in charge of that authority. The office of sheikh-ul-Islam which has been structured in the State's organization as an autonomous organ during the policy of centralization which Fatih Sultan Mehmed has used in his term of office, has presided over the organization of the religious class and besides the dismissal and appointment of the ulema he also controlled the affairs relating to the courts of sharia, madrasahs and the students of sciences after the XVIth century while he was only put in charge of the fatwa authority at the very beginning. In the period of Mahmud II, it has been an important step for the institutionalization of the unit that, the office of sheikh-ul-Islam and his subordinate officers have moved to the building of the chief of janizaries togetherly and all the religious affairs have been started to be executed from this building. It has also prepared the ground for the continuity of his part which he was playing in the political life that the cabinet council was organized and the sheikh-ul-Islam has taken place within the council as a permanent member in this period. By the Tanzimat, there existed western kind of institutions in the fields of justice and education as all the other ones. The sheikh-ul-Islams, who persist in presiding over existing traditional institutions despite these newly established ones, have also persisted their political powers through their membership of the cabinet council. It is directly proportional that the councils gathered within the department of religion have quantitatively increased as the process of institutionalization has accelerated.IV During the government of Abdulhamid II, the control of the state was intensified over the office of sheikh-ul-lslam, the Sultan feared from his authority of fatwa and his influence on the ulema, has started to appoint only the persons to this office whom he trusted completely. According to his Islamist policy, Abdulhamid II has established new organs, concerning the affairs such as control of the religious publication, printing of Koran, within the office of religion which has an important part in handling of the religious affairs by the state. In the years following the declaration of Second Constitutional Era, the Department of Religion has been tried to be reformed and restructured according to the policies of the Corporation of Progress and Union (=CPU) aiming to reform the religion and religious institutions in the state's government. For this reason, other than the religious affairs all other functions of the department of religion has been cancelled, however the separation of the religion from the state's affairs couldn't be thoroughly achieved. It prevented Unionists from achieving the aiming point that the sheikh-ul- Islams have started to play a direct part in the political world and that they had a political identity as well as their religious one. At the end of the First World War as CPU diminished its political power, it also renounced the ideas underpinned and the thoughts put into practice, so the juridical authorities of the department of religion have given back which had been taken and the office of sheikh-ul-lslam has existed until the date of November 1st 1922 when all the institutions depending on the Ottoman State were abolished by the Ankara Government. 400

İslam'ın yayılmasıyla beraber karşılaşmaya başladığımız ihtida vak'alan, İslam coğrafyasının büyümesine paralel olarak artış göstermiştir. Bir İslam devleti olan Osmanlı Devleti'nde de, ihtida hadiselerine sıkça rastlanmaktadır. XVI. yüzyılda İstanbul'da vuku bulan ihtidalarda, gayr-i müslimlerin çoğunlukla siyasî ve iktisadî nüfuz ve çıkar elde etmek amacıyla din değiştirdikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca, az da olsa, dinî, sosyo-kültürel ve psikolojik faktörlerin de bunda etkili olduğu görülmektedir. Mühtediler, bir kanun olmamakla beraber, ihtida hadisesinden sonra hazineden para ve çeşitli kıyafet yardımları almakta, gayr-i müslimlerin ödedikleri vergilerden muaf tutulmakta ve hepsinden de önemlisi, büyük oranda devlet bünyesinde istihdam edilmektedirler. Ayrıca, devlet bünyesinde istihdam edilenlerin önemli bir miktarının, devlet görevlilerinin akrabalarından olduğu dikkat çekmektedir. Mühtediler arasında, kendi milletinin ileri gelenlerinden olan siyasi nitelikli bazı şahsiyetler ile, papaz ve keşiş gibi dinî şahsiyetlerin de bulunduğu müşahede edilmektedir. Bu kimselere, diğer mühtedilerden farklı olarak, yüksek oranda tımar ve zeamet gibi tevcihlerin yapıldığım görüyoruz. Bu arada, çeşitli mesleklere mensup bazı gayr-i müslimlerin de ihtida ettikleri görülmektedir ki, devlet bunları ilgili meslek kollarına yerleştirerek, onlardan istifade yoluna gitmiştir. Bazı yüksek rütbeli devlet adamları arasında da mühtedilere rastlanmaktadır. Bunlar devşirme olmamakla birlikte, genellikle çocuk yaşlarda iken savaşlarda esir edilmiş olan kimseler arasından çıkmakta ve yine devşirmeler gibi yetiştirilmektedirler. Rum, Yahudi, Ermeni, Leh, Macar, Sırp, Arnavut, Gürcü, Çerkeş, Abaza, İtalyan, Alman, İngiliz, İspanyol milletlerinden insanlar ile köle ve cariyelerin de ihtida ettikleri görülmekte, bu ihtidaların bir kısmı teşvik ve telkin yoluyla cereyan ederken, diğer bir kısmı da kişilerin kendi arzularıyla gerçekleşmektedir.u İslam'a giriş kelime-i şehadet getirerek başlamakta ve sünnet ile beraber bir tören alayıyla devam etmektedir. Bu arada, çok azı istisna edilirse, mühtedilerin ismi değiştirilmekte ve hukukî statüleri de değiştiğinden artık diğer Müslümanlar gibi hayatlarına devam etmektedirler. Ancak aralarında gerçekten İslam'ı benimsemediği için eski inancını gizli olarak yaşamaya devam edenler ve hatta eski dinine dönenler bile olabilmektedir. İstanbul'da vuku bulan bu ihtidalarda bir zorlama olduğu söylenemez; zîrâ, İslam'da zorlamanın yasak olmasına ilaveten, çalışmamızda da ifade ettiğimiz gibi, bazı sosyo-ekonomik nedenler de Osmanlılar açısından buna bir engel teşkil etmektedir. The instances of conversion to Islam in the past, parallel to the Islamic expansion, had become widespread. The same applied to the Ottoman Empire, an Islamic state, too. The Ottoman Empire of the XVIth century provides us with ample instances of conversion to Islam. In this respect, the cases of conversion to Islam taking place in Istanbul is of special value. Looking at the occasions of conversion, one can see that, the converts now and again aimed at economical and political advantages. Not infrequently, religious, socio-cultural and psychological environment played an important role, as well. The converts, having converted to Islam, were usually provided with clothing and financial support. Furthermore, they were not responsible for the payment of taxation incumbent upon the minorities within the Empire. Besides, the most outstanding of all, after converted to Islam, they were employed within the ranks of the Ottoman adminstrative stuff, most of whom relatives of the Ottoman officials of foreign origin called devşirme. Among the converts one could see the figures of political status, leading personalities of their own nation, as well as members of clergy, like priests and monks. Such prominent figures, contrary to the other converts of common qualities, were granted with large-scale fiefs. Those members of artisanry converted to Islam were utilized by the Ottomans who employed them within the ranks of similar proffessional groups. Among the ruling elite one could also see those of convert origin. However, different from members of devşirme, such ruling figures of convert origin were taken captive in times of war and were brought up like members of devşirme. Among those converted to Islam a great number of different ethnicities can be counted: Greeks, Jews, Armenians, Polish, Magyars, Serbians, Albanians, Georgians, Circassians, Abhazians, Italians, Germans, English, Spainyards. Some ofXV the converts of these nationalities, however, were taken captive and brought up as Muslim childrens while others converted to Islam through preaches and persuation. Conversion to Islam took place after the utterance of the words of the confession of Islam, namely kelime- i şehâdet. Following the adoption of Islam, the convert was circumscribed and taken to the ceremony, organized for the commemoration of the conversion. With rare exemptions they changed their names as well, and rest of their lives, persued an Islamic life. On the other hand some of the converts seem to have maintained their old beliefs secretly, since they were not sincere in turning to Islam, and even to have turned to their old faith. One can hardly claim that the converts of Istanbul in the period under study adopted Islam compulsorily, for neither Islam approves compulsion nor the material advantages to be lost from conversion to Islam as well as the socio-cultural, psychological and religious factors left any room for compulsion. 233

ÖZET İslâmiyetten önce Arap toplumunda mevcut asalet olgusunu yansıtan seyyid ve şerif unvanları İslâmiyetten sonra da toplum içinde bir nüfuza sahip olan Hz. Peygamber soyu için kullanılmıştır. Tarihî olarak müslüman toplumların kabul ettiği söz konusu kan asaletinin ortaya çıkışında bir yandan İslâm öncesi sosyal yapı diğer yandan da İslâmî dönemde hilâfet meselesi etrafında yoğunlaşan mücadele ve tartışmalar etkili olmuştur. Osmanlı devleti de ilk dönemlerden itibaren ülkesine gelen seyyidler ve şerifleri büyük bir saygıyla kabul etmiş, onları bir takım imtiyazlarla donatmıştır. Toplum içinde özel bir yere sahip olan seyyidler ve şeriflerin imtiyazları bilhassa hukukî, kültürel ve iktisadî alanlarda açıkça teşhis edilebilir. Osmanlı devletinin hukukî yapısında seyyidler ve şerifler yasalar karşısında eşit olmakla beraber toplumdaki saygınlıklarına uygun olarak uygulamada ve cezalandırılmalarında bir takım ayrıcalıklara sahip olmuşlardır. Bunların iktisadî açıdan imtiyazları ise vazife tayini ve bir takım vergilerden muafiyet olarak özetlenebilir. Seyyidlik ve şerifliğin belki de en çok vurgulandığı alan sûfî çevrelerdir. Bundan başka, halk kültürü seviyesinde Ehl-i Beyt üyelerinin üstünlüğü düşüncesinin egemen olduğu diğer iki alan aşiretler ve Aleviliktir. Seyyidler ve şeriflerin esasen soylarının gerektirdiği iltifata mazhar oldukları söylenebilir. Fakat yönetimin seyyid ve müteseyyidleri (sahte seyyidlik) yakından izlediği ve toplum huzurunu bozucu hareketlerine müsamaha etmediği de bilinmektedir. Böylesine önemli bir grubun üyesi olmanın sağlayacağı maddî ve manevî imtiyazlar, Osmanlı toplumunda da daha önceleri olduğu gibi müteseyyidlik olgusunu geliştirmiştir. Müteseyyidlerin sayısının hızla artışı ise, yönetim ve halk açısından bazı sorunları beraberinde getirmiştir. Böylece, seyyidler ve şerifler ileyönetim arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Osmanlıda da bir müesseseyi yani nakîbü'l-eşrâflığı zorunlu kılmıştır. Ancak, bu kurum vasıtasıyla alınan tedbirler dahi müteseyyidlerin sayısının artışını engelleyememiştir. Ill SUMMARY The terms of seyyid and şerif, that reflect the concept of royalty in the early Islamic Arabic society, have also been on use after Islam for the family of the Prophet which has very important influence on the society. On one hand, the social structure before Islam and on the other hand the struggle and the discussions that are concentrated around the khaliphate problem were all historically influencial at the apperance of the blood royalty in question that is accepted in the Islamic society. Since the early periods, the Ottoman State accepted the seyyids and serifs with great respect and addorned them with some privileges. The privileges of the seyyids and serifs who have a special position in the society, can be noticed especially on the juristical, cultural and economic fields. Although the seyyids and serifs are equal interms of laws in the juristical structure of the Ottoman State, they had some privileges in the execution and punishment processes paralel to their prestige. Their economic privileges can be summarized as job appointment and exemption from some of the taxes. Probably the area in which the concepts of seyyid and şerif is mostly emphisized is the sufi milieus. More over, on the level of folk culture the areas that the idea of the superiority of the Ehl-i Beyt is dominant, are the tribes and Alevi community. In principle it can be said that the seyyids and serifs are worthy of the compliments that their race requires. But it is also known that the administration was closely persecuting the seyyids and muteseyyids (false seyyids) and was not tolerant to the activities which were against the peace of the community. As it had been before, the economic and spiritual privilleges that are obtained by being a member of such an important group, caused the spread of the phenomenon of muteseyyidlik (false seyyidship) in the Ottoman society too. On the other hand the increase in theIV number of the muteseyyids brought forth some problems for the administration and the people. Thus, the arrangement of the relations between the administration and the seyyid and muteseyyids required an organisation namely the institution of nakM'l- eşrâf as it was seen in the other Islamic countries. But even the precautions that were taken by this institution was not able to hinder the increase in the number of the muteseyyids. 178

ÖZET Tezimizde,15. ve 16. yüzyıllar boyunca Anadolu ve Kuzey Suriye'de yaşayan göçebe Türkmen aşiretleri arasında, Safevi propagandacılan tarafından yürütülen propaganda faaliyetlerini ve bunun siyasi, dini ve sosyo-küitürel etkilerini incelemeye çalıştık. Bilindiği gibi 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu dünyanın en büyük siyasi gücü haline gelmiştir. Küçük bir uç beyliğinden büyük bir imparatorluğa dönüşüm esnasında siyasi, sosyal, dini ve ideolojik yapısında büyük değişimler olmuştur. Osmanlı imparatorluğu, eski önemlerini yitiren göçebeleri, gazileri, ahileri, dervişleri oluşturduğu yeni yapısına uydurmak amacıyla, pek çok yeni kanunlar ve kurallar koydu. Bu durum Osmalı'ya karşı geniş çaplı muhalif hareketlerin oluşmasına sebep oldu. işte bu dönem içerisinde iran'ın kuzeyinde bulunan Safevi tarikatının halefleri, tarikatı dini çizgisinin dışına çıkartarak siyasi-askeri bir çizgiye oturtmuşlar, Anadolu ve İran'da siyasi egemenlik mücadelesi vermeye başlamışlardır. Bu amaçlarına ulaşabilmek için de, Osmanlı'nın dışladığı bu kitleleri kendi propagandalarının bir hedefi ve siyasi amaçlannın bir aracı olarak görmüşlerdir. Nitekim bu propagandanın ideolojik muhtevasına bu kitleleri Safevi davasına yürekten bağlayacak şekilde, onlann istek ve Inanışlanna uygun bir yapı kazandırmışlardır. Bu doğrultuda aşın Şii öğretileri aşılayarak, aynı inanç ve ideal etrafında topladıktan bu insanlan da en büyük rakipleri olan Sünni Osmanlı'ya karşı kışkırtmayı başarmışlardır. Bunun sonucu olarak Anadolu'da Osmanlı merkezi yönetimine karşı isyanlar silsilesi başlamıştır. Bu da yönetenle yönetilenin arasını iyice açmış ve günümüze kadar gelen Sunni-Alevi (Kızılbaş) aynmını ortaya çıkarmıştır. SUMMARY In our thesis, we tried to examine political, religious and social-cultural influences of the Safavid Propagandas, which were made mainly among the nomadic Turkoman Tribes along the 15th and 16th centuries. In the 15th century, Ottoman Empire became one of the most powerful states of the World. When the empire was transforming from a small frontier beglik to an empire, many big evolutions occured in its political, religious and bureocratic structure of the empire. As a result of these developments, there was no place for the nomads (ghazi), akhis and dervishes in this new centralist imperial system any more. Even, they were exposed to many supressions by the Empire. During this period, successors of the tarikhat turned it into a political- military military structure. Then, they started to struggle for political hegemony in İran and Anatolia. In order to reach their purposes, they used above mentioned people in the Anatolia and Northern Syria. They shaped ideology of their propaganda according to beliefs and wishes of these people, in order to take them to their side.This new ideology was propagated among these people by the mürids of the tarikhat As a result, they provakated these people against the Ottoman Empire and many revolts occured in the Empire. This caused intesification of enmity among the empire and its subjects. Then, the society divided as a Sunni-Alawi (Qizilbash). 101

Y ÖZET `Klâsik Dönem İslâm Kültüründe Basra ve Küfe Mekteplerinin Yeri ve Önemi (VH-IX. Yüzyıllar)` konulu çalışmamızda amacımız, mevcut materyaller ışığında bu iki şehirde oluşan mektepleri tarih perspektifi içinde incelemektir. İslâm tarihinde diğer bölgelerden farklı bir gelişme ve oluşumun Basra ve Küfe şehirlerinde meydana gelmesinin sebeplerinin, İslâm kültürünün anlaşılması ve günümüzde de devam eden anlayışların köklerinin tespiti açısından önemli olduğu aşikârdır. Bu iki şehir, eski Mezapotamya ve İran kültür mirasının etkisinde ve ipek ve baharat yollarının geçtiği bir bölgede, İslâmiyetin ilk dönemlerinde Arapların İran'ı fetihlerim kolaylaştırmak için kurulmuştu. VII. yüzyılda İslâmiyetin gelişiyle, bölgenin bu stratejik konumu ve kültür mirası, her iki şehrin farklı inanç ve kültürlerden oluşan eski Mezapotamya ve İran kültür mirasının tamamını İslâmiyetin hizmetine sunmasına ve bu zengin altyapının yeniden şekillenmesine imkân sağladı. Bu şehirlerde yüzyıl süren ekonomik ve sosyal değişiklikler ve kozmopolit şehir topluluklarının oluşması, sadece siyasî olayları yönlendirmekle kalmamış, bir İslâm Medeniyetinin ortaya çıkışının temelini de oluşturmuştur. Bu çalışma, eski Mezapotamya ve İran kültürel mirası ve İslâm'ın sentezinden oluşan İslâm Medeniyetinin ilk dönemlerindeki oluşumunun çekirdeğini, yani Basra ve Küfe Mekteplerini konu almaktadır. Bu çalışmada, İslâm felsefesi diyebileceğimiz kelâm, fıkıh (İslâm hukuku), Arap dili ve özgün İslâm tasavvuf mekteplerinin geçmişle ve İslâmla olan bağını siyasî, sosyo-kültürel ve ekonomik şartlar çerçevesinde incelemeye çalıştık. ABSTRACT With this study our objective under the heading `The Status and Importance of Basra and Kufa Schools in the Classical Era Islamic Culture (VTI-IXth Centuries)` is to investigate the schools founded in these cities, in the light of available materials, with a historical perspective. It is obvious that causes of the foundation and development of these schools in these cities rather than others is important in understanding the Islamic culture and in determining the roots of still existing understandings. » Both cities were established in a region, which was still strong influence of ancient Mesopotamian and Iranian cultural heritage and on the spice and silk roads, in S) order to facilitate the expeditions into Iran. With the introduction of Islam into this region in the seventh century, this strategic location and cultural heritage enabled both cities to bring the whole of the ancient Mesopotamian and Iranian heritage, consisted of different beliefs and cultures, into the purview of Islam and caused reformation of this prosperous background. Century-long processes of economic and social change and the formation of cosmopolitan urban societies in these cities governed not only political events, but were the basis for the emergence of an Islamic Civilization. This study, therefore, presents the nuclei of the early Islamic civilization which is synthesis of Mesopotamian and Iranian cultural heritage and Islam, i.e. Basra and Kufa Schools. Under this study, we tried to investigate the development of schools of kelam (Islamic philosophy), fıkıh (Islamic law), Arabic and tasavvuf (Islamic Mysticism) and their links with both past and Islam under political, social, cultural and economic conditions. 95

Tezimizde, 15. ve 16. yüzyılda, Mevleviliğin ve Bektaşiliğin geçirdiği politik ve kurumsal dönüşüm ile Klasik Türk Musikisinin oluşması arasında paralellik kurmaya çalıştık. 15. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Avrasya'nın yerel imparatorluklarından birisi olarak ortaya çıktı. Bunun yanında, Osmanlı'lar kurumsallaşma sürecini tamamladı. Bu dönüşümün tasavvur! zümrelerde yol açtığı dönüşüm, daha önceki zayıf bağların katılaşması olmuştur. Böylece, daha önceki zümreler tarikat formuna dönüştü. 15. yüzyıl öncesinin aksine, Mevlevilik, Osmanlı siyasetinin daha fazla içerisine girdi ve gittikçe marjinalleşti. Buna karşın, proto-Bektaşiler, Osmanlı ile olan bağlaşıklıklarım yitirdiler. Ama, Kalenderi zümreler içerisinden, Bektaşilik Osmanlı'nın yeni ortağı olarak ortaya çıktı. Bu kurumsallaşma, tarikatın kendi kimliğini ve sınırlarını belirleyebilmesi için, o tarikata özgü ritüelleri gerektirdi. Sonuç olarak Mevlevilik ve Bektaşilik, Mevlevi Mukabele 'sinde olduğu gibi kendi erkân ve ayin biçimlerini geliştirdiler. Bu sırada, Klasik Osmanlı saray müziği özellikle tekkelerde, kendine has biçimini kazanmaya başladı. In our thesis, we tried to establish a parallelism between the political and institutional transformation of Mevleviyye and Bektashiyya orders and the occurrence of Turkish Classical Music as a distinct phase in the 15th to 16th century. During the 15th century Ottoman Empire became one of the local imperial polities in Eurasia. Beside this transformation, Ottomans completed their process of institutionalization. The way that this transformation opened for the former Sûfî tâi'fas was the consolidation of established, but loose ties. So, these former tâi'fas transformed into the form of tariqah. Unlike pre- 15th century, Mevleviyye entered to the Ottoman authority cycles and as a result of this, it became more marginalized. In contrast, proto-Bektashis and Qalandars lost their allegience with the Ottoman dynastic circles partially. But, among the Qalandaris, Bektashiyye emerged as a new partner for the Ottoman politics. This institutionalization required determined rites and practices peculiar to each tariqah for acquiring a new identity in the new localism tendencies. As a result Mevleviyye and Bektashiyye developed their own principles of initiation and rituals such as Mukabele, strictly organized worship of Mevlevis. During this time Ottoman Classical court music acquired its basic characteristics mainly in the tekkes. 105

Bu tezin amacı, ` 1950 sonrası Türkiye'deki İslamcı Hareketler üzerinde İran, Mısır, Pakistan ve Avrupa'daki İslâm hareketlerinin ve İslamcı fikir adamlarının etkisinin tesbit edilmesidir. Çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde,1950 yılına kadar Türkiye'deki siyasal ve kültürel oluşumlar İslamcı hareketler açısından incelenmiştir. Birinci bölümde 1950 sonrası Türkiye'deki İslâm ve İslamcı hareketler, fikri ve siyasi nitelikli oluşumlar bağlamında 1950 - 60, 1960 - 1980 ve 1980 sonrası olmak üzere üç aşamada ele alınmıştır. İkinci bölümde Pakistan İslâm hareketleri, Mevdûdi ve Cemaat-ı İslâmi konulan işlenmiş olup bu hareketlerin Tütkiye'deki etkileri tesbit edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde Mısır'daki İslamcı hareketlerin Türkiye'deki etkileri, Seyyid Kutub ve İhvânü'l Müslimin Hareketi bağlamında incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise İran İslâm Devrimi ve İslâm hareketlerinin Türkiye'deki İslamcı hareketler üzerindeki etkileri üzerinde durulmuş, İran Devrimi 'nin ideologlarından Ali Şeriati'nin fikirleri incelenmeye çalışılmıştır. Son bölümde Avrupa'daki İslamcı gelişmelerin Türkiye İslamcı hareketleri üzerindeki etkileri incelenmiş, Avrupa'lı İslamcı fikir adamlarının fikirleri tahlil edilmiştir. Sonuç bölümünde de çalışmanın bulguları değerlendirmeye tutulmuştur. The aim of this thesis is to fix the effect of the muslim brain-workers and the Islamic movements which has taken place in Iran, Egypt, Pakistan and in Europe after 1950, on Turkey. In the introduction part, the cultural and political developments until 1950 in Turkey from the point of view of Islamic movements, are analysed. In the first part, Islam and Islamic movements in Turkey after 1950 are analysed, in the context of intellectual and political developments, in three stages which are after 1950-60, after 1960-80 and after 1980. In the second part, the subjects of Islamic movements, Mawdudi and Community of Islam ( Cemaat-ı İslami) are dwelled upon and the effects of these movements on Turkey are tried to be fixed. In the third part, the effects of Islamic movements in Egypt are analysed in the context of the movement of Seyyid Qutb and Ihvanü'l Müslimin. In the fourth part, the effects of Iran Islamic Revolution and Islamic movements on Turkish Islamic movements are dwelled upon and the ideas of Ali Şeriatı, one of the ideologists of Iran Revolution, are tried to be analysed. In the last part, the effects of the Islamic developments in Europe on the Islamic movements in Turkey and the ideas of the European Islamist brain- workers are analysed. In the conclusion part, the general content and the obtained results of the thesis are criticised. 165

ÖZET Fütüvvet ve Ahilik kurumlan hakkında kaynaklarda yeralan bilgiler gözden geçirilmiş, bu kurumlar hakkında son zamanlarda yapılan modern araştırmalar da, belli bazı değerlendirme noktalarında eleştiriye tabi tutulmuştur. İslam tarihi içerisinde gelişen Fütüvvet kurumu, belli bir oluşum ve gelişim süreci içine girmiş, bu gelişmeler, tarihî olaylarla birlikte ele alınmıştır. Fütüvvet'in tasavvuf ile girmiş olduğu yakın ilişki, Melâmetiyye ile olan münasebeti ve XII. asrın sonlarında Abbasî halifesi Nasır li Dînillah tarafından sağlam bir şekilde teşkilatlandırılması ele alınmıştır. Fütüvvet'in Anadolu'ya girişi, Ahilik şeklinde gelişmesi, fonksiyonları ve mahiyeti hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Meslekî bir kurum haline gelen Ahilik'teki âdâb, erkân ve törenlerden, teşkilattaki şekilcilik yapısından ve Bektaşîlik ile benzerliğinden yola çıkılarak her iki teşekkül arasındaki ilişkilerden, ayrıca Anadolu'da söz sahibi olan Mevlânâ ve çevresiyle Ahiler arasındaki ilişkilerden bahsedilmiştir. ABSTRACT The information which are given in sources about Futiiwet and Ahilik institutions have been reviewed, moreover, recent researches related to the these organizations have been criticized on certain points. The Fülüvvet institution, developed in the Islamic Civilizations, had accessed to process of improvement and these advances have been dealt with the historical events. The institution's close relations with Sufism, interactions with the Melametiyye order and at the ends of the XII th century, its strongly reorganization by the Abbasid Caliph Nasir li Dinillah have been studied. About the institution's penetration into Anatolia, development as Ahilik functions and characters are tried to be given. From the ceremonies and customary practices in Ahilik, which became a professional organization, to formalism; particularly starting from its resemblance to the Bektaşi order the relations between both Bektaşi order, a remarkable thinker in Anatolia, Mevlana and the Ahi organization are dealt with. II 105

II ÖZET Biz bu çalışmamızda XVI. ve XVII. yüzyıllar arasında Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki Ürdün ve Şam'da bulunan Hac Yollan'nı inceledik. Bu alanda yeterli seviyede çalışma yapılmadığını gördük. Yaptığımız bu çalışma ile sözkonusu bu boşluğu biraz olsun gidermek istedik. Osmanlı İmparatorluğu'nun XVI. ve XVII. yüzyıllarda Ürdün ve Şam'da bulunan Hac Yolu'na ne gibi katkıları olduğunu inceledik. Gördük ki halifeliğin Osmanlılara geçmesinden sonra padişahlar özellikle bu kutsal bölgelere ve İslâmın bu geleneğine büyük önem vermişlerdir. Hac Yolu'nda zamanın şartlarına göre hacılara ne gerekli ise bütün ihtiyaçlarım giderecek faaliyette bulun muşlardır. Emniyetleri, yiyecek, içecek ve kalınacak hanlara kadar hepsini ikmal etmeye çalışmışlardır. O dönemde hacıların uğurlanmasında ve karşılanmasında büyük ve şaşaalı törenler yapılmıştır. Yolculuk sırasında hacıların güvenliği sağlanmış; bir duraktan öbür durağa varıldığında haber gönderilerek hacca ve hacılara ne derece önem verildiği gösterilmiştir. Ayrıca devlet, hacıların rahat yolculuk yapabilmeleri için Şam ve Ürdün'e de konu ile ilgili maddî yardımlar ve görevliler göndermiştir. Bu görevliler hacıların gerekli hizmetlerini yerine getirmişlerdir. Bazen hacılara çeşitli saldırı ve baskınlar olsa da bunlar haca engelleyecek derecede olmamıştır. Ayrıca padişahlar kutsal iki şehre değerli hediyeler ve maddî yardımlar da göndermişlerdir. Hac ibadetinin sonucunda, bütün Müslümanların ekonomik, kültürel ve sosyal hayatlarının hangi şartlar içinde olduğu belirtilerek Müslümanların diğer Müslüman kardeşlerinin dertlerine ortak olduğu gösterilmiştir. Böylece İs lâm dininin bir farzının yerine getirilebilmesi için devletin ne kadar büyük bir sorumluluk altına girdiğini görüyoruz. Sonuç olarak, biz Osmanlıların XVI: ve XVII. yüzyıllarda Hac Yolu'nun sadece Şam ve Ürdün arasındaki kısmının ne durumda olduğu hakkında, inceleyebildiğimiz oranda bilgi vermeye çalıştık. Bu alanda çalışma yapacak olanlara faydalı olursa kendimizi bahtiyar addedeceğiz. III SUMMARY In this study, we have examined the routes of pilgrimage in Jordan and Syria during the sixteenth and seventeenth centuries, but we have noticed there are not enough studies in this field. İn our research, we have dealt with the activities of the Ottoman Empire retarding the routes of pilgrimage during the sixteenth and seventeenth centuries. There was a remarkable care to the sacred regions and Islamic worship places. The Ottomans also took a great deal of care to provide all the facilities to the pilgrims, such as comfort, peace, food, drink and lodging... etc. They also made special celebrations on the occasion of pilgrimage and even they followed the pilgrims news continuously during the caravan. The Ottoman Sultans sent financial assistance to `the Bado` to facilitate the pilgrims' caravans and they also sent officials for the same purpose to Syria and Jordan. In spite of all the difficulties, the caravans continued their way. The Ottoman Sultans, on occasion of the pilgrimage, sent assistance and gifts for the scientists and religions men in sacred towns (Mecca, Medina and Qudis). As a result of this great care by the Ottoman Sultans to the pilgrimage, in various aspects; political, social, and economic, showed the unification of Islamic religion and its slogans. We have noticed the great care of the Ottoman of undertaking the responsibilities for one of the Islamic duties, that is pilgrimage. In brief, we have done our best to demonstrate the position of the routes of the pilgrimage in Jordan and Syria under the Rule of the Ottomans, hoping that our research will be of great interest in this field to others. 145