Search

Op aandringen van de arbodienst voerde Corus in 2006 een nieuw ploegenrooster in dat minder schadelijk zou zijn voor het personeel. Recent onderzoek laat zien dat dit ook zo uitpakt. Dat geldt voor aspecten als ziekteverzuim, vermoeidheid, werkdruk en dergelijke. Maar wat de heilzame werking van het nieuwe rooster precies bewerkstelligt, weet niemand nog.

Op aandringen van de arbodienst voerde Corus in 2006 een nieuw ploegenrooster in dat minder schadelijk zou zijn voor het personeel. Recent onderzoek laat zien dat dit ook zo uitpakt. Dat geldt voor aspecten als ziekteverzuim, vermoeidheid, werkdruk en dergelijke. Maar wat de heilzame werking van het nieuwe rooster precies bewerkstelligt, weet niemand nog.

Bij een arbeidsongeval wordt vaak alleen gedacht aan lichamelijk letsel, maar arbeidsongevallen kunnen ook geestelijke schade tot gevolg hebben. In de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) is voor het eerst in Nederland expliciet gevraagd naar geestelijke schade als gevolg van een arbeidsongeval. De NEA sluit hiermee aan bij de standaarddefinitie van een arbeidsongeval, zoals vastgesteld voor de Monitor Arbeidsongevallen in Nederland. De Monitor Arbeidsongevallen sluit weer aan bij de basisbegrippen en definities in de Europese Statistiek van Arbeidsongevallen: een afzonderlijk voorval tijdens het werk dat leidt tot lichamelijke of geestelijke schade. Het onderzoeken van de psychische gevolgen van arbeidsongevallen is interessant omdat het hier gaat om klachten die mogelijk verstrekkende gevolgen hebben voor de werknemer zelf en het bedrijf. Vakmedianet

Bij een arbeidsongeval wordt vaak alleen gedacht aan lichamelijk letsel, maar arbeidsongevallen kunnen ook geestelijke schade tot gevolg hebben. In de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) is voor het eerst in Nederland expliciet gevraagd naar geestelijke schade als gevolg van een arbeidsongeval. De NEA sluit hiermee aan bij de standaarddefinitie van een arbeidsongeval, zoals vastgesteld voor de Monitor Arbeidsongevallen in Nederland. De Monitor Arbeidsongevallen sluit weer aan bij de basisbegrippen en definities in de Europese Statistiek van Arbeidsongevallen: een afzonderlijk voorval tijdens het werk dat leidt tot lichamelijke of geestelijke schade. Het onderzoeken van de psychische gevolgen van arbeidsongevallen is interessant omdat het hier gaat om klachten die mogelijk verstrekkende gevolgen hebben voor de werknemer zelf en het bedrijf. Vakmedianet

Objectives: The aim of the study was to evaluate the effectiveness of two brief preventive stress reduction programs - a cognitive focused program and a combined intervention of physical exercise and relaxation - on sickness absence in stressed and non-stressed employees working in various jobs in a telecom company. Methods: The study was designed as an a priori randomized trial and the follow-up period for sickness absence was 1 year. Sickness absence data of 242 employees were analyzed with respect to spells of sickness (frequency, incidence rate), days (length, duration) and time between intervention and first subsequent absent spell. Results: For stressed employees this study suggests that the illness burden represented by absenteeism is not affected by the interventions. There is no substantial difference in effectiveness between the cognitive and physical interventions. However, in comparison with the physical intervention the cognitive intervention decreases the period between the intervention and the first recurrence of a sick leave period with 144 days (marginal significant). Conclusion: The illness burden represented by absenteeism is effected in detail but not substantially by the interventions. © Springer-Verlag 2006.

In 1998 is de overheid gestart met het afsluiten van arboconvenanten met hoogrisico-bedrijfstakken ter vermindering van een aantal arborisico's. In 2007 is het laatste arboconvenant beëindigd. Om de meerwaarde van de arboconvenanten vast te stellen, zijn analyses uitgevoerd op basis van bestaand cijfermateriaal. De probleemstelling is uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen, te weten: is er (en zo ja, in hoeverre is er) in convenantsectoren, mede ten opzichte van niet-convenantsectoren, sinds de inzet van het arboconvenantenbeleid in 1999 sprake van een significant hogere: (a) dynamiek van het arbobeleid? (b) afname van de mate waarin werknemers zijn blootgesteld aan arbeidsrisico's? (c) afname van klachten en gezondheidsproblemen. In de analyses zijn de gegevens uit de convenantsectoren vergeleken met de gegevens uit de niet-convenantsectoren. Het onderzoek heeft betrekking op zeven thema's waarover in de convenanten afspraken zijn gemaakt: fysieke belasting, RSI, werkdruk/psychosociale belasting, agressie en geweld, geluid, allergenen en oplosmiddelen. De hoofdconclusie uit dit onderzoek luidt dat arbomaatregelen méér genomen worden in convenantsectoren dan in niet-convenantsectoren, dat de ontwikkeling van blootstelling aan risicofactoren in een aantal gevallen weliswaar statistisch significante, maar alleen zeer kleine effecten in de verwachte richting laat zien, en dat de ontwikkeling van klachten in de twee groepen over de tijd vergelijkbaar is.

Objectives: The aim of the study was to evaluate the effectiveness of two brief preventive stress reduction programs - a cognitive focused program and a combined intervention of physical exercise and relaxation - on sickness absence in stressed and non-stressed employees working in various jobs in a telecom company. Methods: The study was designed as an a priori randomized trial and the follow-up period for sickness absence was 1 year. Sickness absence data of 242 employees were analyzed with respect to spells of sickness (frequency, incidence rate), days (length, duration) and time between intervention and first subsequent absent spell. Results: For stressed employees this study suggests that the illness burden represented by absenteeism is not affected by the interventions. There is no substantial difference in effectiveness between the cognitive and physical interventions. However, in comparison with the physical intervention the cognitive intervention decreases the period between the intervention and the first recurrence of a sick leave period with 144 days (marginal significant). Conclusion: The illness burden represented by absenteeism is effected in detail but not substantially by the interventions. © Springer-Verlag 2006.

In 1998 is de overheid gestart met het afsluiten van arboconvenanten met hoogrisico-bedrijfstakken ter vermindering van een aantal arborisico's. In 2007 is het laatste arboconvenant beëindigd. Om de meerwaarde van de arboconvenanten vast te stellen, zijn analyses uitgevoerd op basis van bestaand cijfermateriaal. De probleemstelling is uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen, te weten: is er (en zo ja, in hoeverre is er) in convenantsectoren, mede ten opzichte van niet-convenantsectoren, sinds de inzet van het arboconvenantenbeleid in 1999 sprake van een significant hogere: (a) dynamiek van het arbobeleid? (b) afname van de mate waarin werknemers zijn blootgesteld aan arbeidsrisico's? (c) afname van klachten en gezondheidsproblemen. In de analyses zijn de gegevens uit de convenantsectoren vergeleken met de gegevens uit de niet-convenantsectoren. Het onderzoek heeft betrekking op zeven thema's waarover in de convenanten afspraken zijn gemaakt: fysieke belasting, RSI, werkdruk/psychosociale belasting, agressie en geweld, geluid, allergenen en oplosmiddelen. De hoofdconclusie uit dit onderzoek luidt dat arbomaatregelen méér genomen worden in convenantsectoren dan in niet-convenantsectoren, dat de ontwikkeling van blootstelling aan risicofactoren in een aantal gevallen weliswaar statistisch significante, maar alleen zeer kleine effecten in de verwachte richting laat zien, en dat de ontwikkeling van klachten in de twee groepen over de tijd vergelijkbaar is.

Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid staan volop in de belangstelling. Op 1 april 2002 is de Wet verbetering Poortwachter ingevoerd, het nieuwste middel om de verantwoordelijkheid van werkgevers en werknemers in het management van verzuim- en reïntegratievraagstukken te accentueren. In veel arbeidsorganisaties maakt het verzuim- en reïntegratiebeleid tegenwoordig integraal deel uit van het HRM- of personeelsbeleid. Inzetbaarheid, daar gaat het allemaal om. Dit hoofdstuk uit het Jaarboek Personeelsmanagement is opgebouwd uit drie onderdelen. De resultaten van een enquête onder een steekproef uit de abonnees van de Gids voor Personeelsmanagement worden in de paragraaf 'Marktcijfers' besproken. De resultaten van deze Jaarboek-enquête zullen op enkele aspecten worden vergeleken met de resultaten uit eerder TNO-onderzoek. In de paragraaf 'Paneldiscussie' is het verslag opgenomen van een paneldiscussie met deskundigen uit wetenschap en arbeidsorganisaties. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespiegeling op trends en ontwikkelingen.

In opdracht van de Branche BegeleidingsCommissie Provincies (BBCP) heeft TNO de eindevaluatie voor het Arboconvenant Provincies uitgevoerd. De evaluatie bestond uit een kwantitatief deel (vragenlijstonderzoek, respons 51%) en een kwantitatief deel (interviews bij de twaalf provincies). In deze rapportage staan de resultaten van het evaluatieonderzoek beschreven. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan: de onderzoeksopzet van de kwantitatieve en kwalitatieve evaluatie; resultaten op het gebied van werkdruk en werkstress; resultaten op het gebied van beeldschermwerk en RSI-klachten; en resultaten op het ziekteverzuim. Vervolgens wordt de sector Provincies op de kwantitatieve eindmeting vergeleken met landelijke gegevens en gegevens van de sector Openbaar Bestuur (benchmark met de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2005). Geconcludeerd wordt dat de sector provincies veel baat heeft gehad bij het arboconvenant en de inspanningen van de afzonderlijke provincies. Sectorbreed ervaren medewerkers minder werkdruk met kans op gezondheidsschade, het verzuim is sterk gereduceerd, RSI-klachten worden adequaat opgepakt en er is jaarlijks een enorme kostenbesparing gerealiseerd. Daarnaast heeft de sector de beschikking gekregen over constructieve netwerken van interne experts en diverse producten en instrumenten.

In opdracht van de Branche BegeleidingsCommissie Provincies (BBCP) heeft TNO de eindevaluatie voor het Arboconvenant Provincies uitgevoerd. De evaluatie bestond uit een kwantitatief deel (vragenlijstonderzoek, respons 51%) en een kwantitatief deel (interviews bij de twaalf provincies). In deze rapportage staan de resultaten van het evaluatieonderzoek beschreven. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan: de onderzoeksopzet van de kwantitatieve en kwalitatieve evaluatie; resultaten op het gebied van werkdruk en werkstress; resultaten op het gebied van beeldschermwerk en RSI-klachten; en resultaten op het ziekteverzuim. Vervolgens wordt de sector Provincies op de kwantitatieve eindmeting vergeleken met landelijke gegevens en gegevens van de sector Openbaar Bestuur (benchmark met de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2005). Geconcludeerd wordt dat de sector provincies veel baat heeft gehad bij het arboconvenant en de inspanningen van de afzonderlijke provincies. Sectorbreed ervaren medewerkers minder werkdruk met kans op gezondheidsschade, het verzuim is sterk gereduceerd, RSI-klachten worden adequaat opgepakt en er is jaarlijks een enorme kostenbesparing gerealiseerd. Daarnaast heeft de sector de beschikking gekregen over constructieve netwerken van interne experts en diverse producten en instrumenten.

In dit interview worden de uitgangspunten van het Arbo Platform Nederland uiteengezet. Het platform heeft twee functies: intern een klankbord zijn voor de leden; en extern zich met concrete acties en initiatieven richten op bedrijven en branches. Bij dit laatste gaat het er om vragen en behoeften helder te krijgen en kennis daarop af te stemmen. www.humanfactors.nl

In dit interview worden de uitgangspunten van het Arbo Platform Nederland uiteengezet. Het platform heeft twee functies: intern een klankbord zijn voor de leden; en extern zich met concrete acties en initiatieven richten op bedrijven en branches. Bij dit laatste gaat het er om vragen en behoeften helder te krijgen en kennis daarop af te stemmen. www.humanfactors.nl

Dit hoofdstuk van het Jaarboek Personeelsmanagement gaat over de inzetbaarheid (employability) in relatie tot gezondheid van werknemers. Na de inleiding worden de resultaten weergegeven van een vragenlijstonderzoek onder de abonnees op het vakblad Gids voor Personeelsmanagement. Het onderzoek geeft een beeld van de actualiteit in organisaties omtrent gezondheid en inzetbaarheid. Een nieuw instrument om beleid op dit gebied te voeren is Integraal Gezondheidsmanagement (IGM). In de vragenlijst zijn vragen opgenomen waarmee een beeld wordt gegeven van de huidige praktijk, denkend vanuit IGM. Om die reden wordt, naast een beschrijving van de resultaten van het vragenlijstonderzoek, ook het instrument toegelicht. Paragraaf 3 is de opinieparagraaf. In een paneldiscussie gaven 5 HR-professionals hun visie op het thema 'verzakelijking binnen P&O'. In dezelfde paragraaf is een casus opgenomen van het preventieve gezondheidsbeleid van Dupont de Nemours, een organisatie uit de industriële context. De slotparagraaf gaat over ontwikkelingen en trends op het gebied van inzetbaarheid, arbeid en gezondheid.

Het regelmatig analyseren van verzuimcijfers vormt een belangrijk onderdeel van een gericht Arbo-, verzuim- en reïntegratiebeleid (AVR-beleid). Aan de hand van een verzuimanalyse kunnen concrete verbeteracties, gericht op de specifieke problematiek binnen een organisatie, worden opgesteld. Vanzelf begint een goede verzuimanalyse met een zorgvuldige verzuimregistratie. De auteurs onderscheiden drie verzuimmaten: het verzuimpercentage, de meldingsfrequentie en de gemiddelde verzuimduur. Naast de drie verzuimmaten is het nuttig om een streefcijfer, met name voor het verzuimpercentage, op te nemen. Een streefcijfer geeft het gewenste verzuim aan en is waardevol als het een doelstelling betreft die volgens het principe van SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden) is opgesteld. Het gaat bij verzuimanalyse niet alleen om cijfermateriaal. Ook andere informatiebronnen zijn nuttig. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan diepte-interviews met medewerkers en leidinggevenden en bilaterale gesprekken tussen medewerker en leidinggevende.

In 1997 is door TNO Arbeid een raming gemaakt van de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden over 1995, waarbij ook een rekenmodel in de vorm van een spreadsheet is opgeleverd. In het in dit rapport beschreven project is een berekening over 2001 gemaakt, rekening houdend met nieuwe wet- en regelgeving en nieuwe vormen van arbobeleid. In de berekening van de arbokosten zijn opgenomen: (i) de kosten van arbeidsuitval (werkgebonden kosten van ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en REA-subsidies), (ii) de kosten van de gezondheidszorg voor klachten en aandoeningen die hun oorzaak in het werk of de arbeidsomstandigheden vinden), en (iii) de kosten van arbozorg, wetgeving en handhaving. De berekening geeft aan dat de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden in 2001 in totaal ruim twaalf miljard Euro beslaan; dit bedrag komt overeen met 2,8% van het bruto binnenlands product. Van de totale arbokosten wordt bijna 69% veroorzaakt door gevolgkosten van arbeidsuitval (27% verzuim, 35% arbeidsongeschiktheid en 6% REA subsidies). Op grond van de resultaten worden aanbevelingen gedaan met betrekking tot de gegevens en het model, en worden beleidsmatige aanbevelingen gedaan.

In 1997 is door TNO Arbeid een raming gemaakt van de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden over 1995, waarbij ook een rekenmodel in de vorm van een spreadsheet is opgeleverd. In het in dit rapport beschreven project is een berekening over 2001 gemaakt, rekening houdend met nieuwe wet- en regelgeving en nieuwe vormen van arbobeleid. In de berekening van de arbokosten zijn opgenomen: (i) de kosten van arbeidsuitval (werkgebonden kosten van ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en REA-subsidies), (ii) de kosten van de gezondheidszorg voor klachten en aandoeningen die hun oorzaak in het werk of de arbeidsomstandigheden vinden), en (iii) de kosten van arbozorg, wetgeving en handhaving. De berekening geeft aan dat de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden in 2001 in totaal ruim twaalf miljard Euro beslaan; dit bedrag komt overeen met 2,8% van het bruto binnenlands product. Van de totale arbokosten wordt bijna 69% veroorzaakt door gevolgkosten van arbeidsuitval (27% verzuim, 35% arbeidsongeschiktheid en 6% REA subsidies). Op grond van de resultaten worden aanbevelingen gedaan met betrekking tot de gegevens en het model, en worden beleidsmatige aanbevelingen gedaan.

Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid staan volop in de belangstelling. In veel arbeidsorganisaties maakt het verzuim- en reïntegratiebeleid tegenwoordig integraal deel uit van het HRM- of personeelsbeleid. Inzetbaarheid, daar gaat het allemaal om. De focus ligt in dit hoofdstuk bij het beleid van de werkgever ten aanzien van inzetbaarheid en gezondheid. Dit hoofdstuk uit het Jaarboek Personeelsmanagement is opgebouwd uit drie onderdelen. De resultaten van een enquête onder een steekproef uit de abonnees van de Gids voor Personeelsmanagement worden in de paragraaf 'Marktcijfers' besproken. De resultaten van deze Jaarboek-enquête zullen op enkele aspecten worden vergeleken met de resultaten uit eerder TNO-onderzoek. In de paragraaf 'Paneldiscussie' is het verslag opgenomen van een paneldiscussie met deskundigen uit wetenschap en arbeidsorganisaties. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespiegeling op trends en ontwikkelingen.

In 1997 is door TNO Arbeid een raming gemaakt van de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden over 1995, waarbij ook een rekenmodel in de vorm van een spreadsheet is opgeleverd. In het in dit rapport beschreven project is een berekening over 2001 gemaakt, rekening houdend met nieuwe wet- en regelgeving en nieuwe vormen van arbobeleid. In de berekening van de arbokosten zijn opgenomen: (i) de kosten van arbeidsuitval (werkgebonden kosten van ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en REA-subsidies), (ii) de kosten van de gezondheidszorg voor klachten en aandoeningen die hun oorzaak in het werk of de arbeidsomstandigheden vinden), en (iii) de kosten van arbozorg, wetgeving en handhaving. De berekening geeft aan dat de maatschappelijke kosten van arbeidsomstandigheden in 2001 in totaal ruim twaalf miljard Euro beslaan; dit bedrag komt overeen met 2,8% van het bruto binnenlands product. Van de totale arbokosten wordt bijna 69% veroorzaakt door gevolgkosten van arbeidsuitval (27% verzuim, 35% arbeidsongeschiktheid en 6% REA subsidies). Op grond van de resultaten worden aanbevelingen gedaan met betrekking tot de gegevens en het model, en worden beleidsmatige aanbevelingen gedaan.

Het Nederlandse bedrijfsleven klaagt over hoge 'arbolasten'. Voor het Ministerie van SZW is dat aanleiding om voorjaar 2003 een onderzoek te gunnen aan TNO Arbeid en BMVS. In dit onderzoek staan twee met elkaar samenhangende onderzoeksvragen centraal. 1. Waarom ervaren werkgevers in met name bedrijven tot circa 100 werknemers 'last van arbo'? Wat betekent dit voor de arbo-informatie van en naar hen? 2. Welke van belang zijnde arbokennis en -deskundigheid ontbreekt in deze bedrijven? Hoe verwerven deze ondernemers arbo-kennis? Wat betekent dit voor de voor hen bedoelde arbo-informatie? Als we weten waaróm 'kleine' ondernemers 'arbo als last' ervaren, kunnen we het beleid verbeteren. Verbeteringen voor kleine bedrijven, tot circa 100 medewerkers, zijn in de regel ook goed voor grotere bedrijven. Als een 'kleine' ondernemer sneller bruikbare en betrouwbare arbo-informatie kan vinden, bespaart hij tijd en geld. En als deze ondernemer, door betere informatie, beter inzicht heeft op arbogebied, worden de arbeidsomstandigheden beter en daalt het ziekteverzuim en het aantal WAO-ers in zijn bedrijf en heeft hij daardoor minder kosten.

Het Nederlandse bedrijfsleven klaagt over hoge 'arbolasten'. Voor het Ministerie van SZW is dat aanleiding om voorjaar 2003 een onderzoek te gunnen aan TNO Arbeid en BMVS. In dit onderzoek staan twee met elkaar samenhangende onderzoeksvragen centraal. 1. Waarom ervaren werkgevers in met name bedrijven tot circa 100 werknemers 'last van arbo'? Wat betekent dit voor de arbo-informatie van en naar hen? 2. Welke van belang zijnde arbokennis en -deskundigheid ontbreekt in deze bedrijven? Hoe verwerven deze ondernemers arbo-kennis? Wat betekent dit voor de voor hen bedoelde arbo-informatie? Als we weten waaróm 'kleine' ondernemers 'arbo als last' ervaren, kunnen we het beleid verbeteren. Verbeteringen voor kleine bedrijven, tot circa 100 medewerkers, zijn in de regel ook goed voor grotere bedrijven. Als een 'kleine' ondernemer sneller bruikbare en betrouwbare arbo-informatie kan vinden, bespaart hij tijd en geld. En als deze ondernemer, door betere informatie, beter inzicht heeft op arbogebied, worden de arbeidsomstandigheden beter en daalt het ziekteverzuim en het aantal WAO-ers in zijn bedrijf en heeft hij daardoor minder kosten.

Het regelmatig analyseren van verzuimcijfers vormt een belangrijk onderdeel van een gericht Arbo-, verzuim- en reïntegratiebeleid (AVR-beleid). Aan de hand van een verzuimanalyse kunnen concrete verbeteracties, gericht op de specifieke problematiek binnen een organisatie, worden opgesteld. Vanzelf begint een goede verzuimanalyse met een zorgvuldige verzuimregistratie. De auteurs onderscheiden drie verzuimmaten: het verzuimpercentage, de meldingsfrequentie en de gemiddelde verzuimduur. Naast de drie verzuimmaten is het nuttig om een streefcijfer, met name voor het verzuimpercentage, op te nemen. Een streefcijfer geeft het gewenste verzuim aan en is waardevol als het een doelstelling betreft die volgens het principe van SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden) is opgesteld. Het gaat bij verzuimanalyse niet alleen om cijfermateriaal. Ook andere informatiebronnen zijn nuttig. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan diepte-interviews met medewerkers en leidinggevenden en bilaterale gesprekken tussen medewerker en leidinggevende.

In deze eindrapportage worden de resultaten beschreven van een nulmeting en onderzoek naar de stand der techniek op het terrein van fysieke en psychische belasting in de agrarische sectoren. Het onderzoek werd verricht in het kader van het arboconvenant agrarische sectoren. Het eerste deel van het rapport gaat nader in op lichamelijke belasting, en bestaat uit 2 deelrapporten: Deel 1 ("Nulmeting arboconvenant agrarische sectoren lichamelijke belasting") is opgesteld door Relan Arbo en is gericht op de mate van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in de sector. Verder wordt een opsomming gegeven van de belangrijkste knelpunten en oplossingen op het terrein van lichamelijk zwaar werk; Deel 2 (van IMAG) gaat in op een nadere analyse van fysieke belasting en de stand der techniek. Het tweede deel van het rapport (opgesteld door TNO Arbeid) richt zich op de psychische belasting in de agrarische sector. Aandacht wordt besteed aan werkgerelateerde oorzaken van uitval als gevolg van psychische belasting, alsmede aan oplossingen die momenteel in de praktijk genomen (kunnen) worden om uitval door psychische belasting terug te dringen.

In deze eindrapportage worden de resultaten beschreven van een nulmeting en onderzoek naar de stand der techniek op het terrein van fysieke en psychische belasting in de agrarische sectoren. Het onderzoek werd verricht in het kader van het arboconvenant agrarische sectoren. Het eerste deel van het rapport gaat nader in op lichamelijke belasting, en bestaat uit 2 deelrapporten: Deel 1 ("Nulmeting arboconvenant agrarische sectoren lichamelijke belasting") is opgesteld door Relan Arbo en is gericht op de mate van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in de sector. Verder wordt een opsomming gegeven van de belangrijkste knelpunten en oplossingen op het terrein van lichamelijk zwaar werk; Deel 2 (van IMAG) gaat in op een nadere analyse van fysieke belasting en de stand der techniek. Het tweede deel van het rapport (opgesteld door TNO Arbeid) richt zich op de psychische belasting in de agrarische sector. Aandacht wordt besteed aan werkgerelateerde oorzaken van uitval als gevolg van psychische belasting, alsmede aan oplossingen die momenteel in de praktijk genomen (kunnen) worden om uitval door psychische belasting terug te dringen.

Het georganiseerde agrarische bedrijfsleven besteedt al jarenland veel aandacht aan de veiligheid en gezondheid op het werk. Reeds in 1994 heeft de agrarische sector een arboconvenant afgesloten; als resultaat hiervan heeft de agrarische sector op dit moment het laagste verzuimpercentage in Nederland. Dit verzuimpercentage is echter wel stijgende sinds 1996. Bovendien kent de sector relatief veel langdurig verzuim, dat voornamelijk veroorzaakt wordt door klachten van het bewegingsapparaat en psychische klachten. Voor de sociale partners was dit aanleiding voor een vervolg arboconvenant-nieuwe-stijl. In het kader daarvan is een nulmeting en onderzoek naar de stand der techniek op het terrein van fysieke en psychische belasting uitgevoerd. In deze eindrapportage wordt beschreven: de omvang en aard van de problematiek; de doelstellingen die in het tweede arboconvenant zouden kunnen worden afgesproken per deelsector (akkerbouw & vollegrondsgroenteteelt; mechanisch loonwerk; veehouderij; glastuinbouw; bloembollensector; fruit- en boomteelt; hoveniers, groenvoorziening en bosbouw; paddestoelenteelt); de relatie tussen psychische en fysieke belasting; de praktijk rond reïntegratie.

Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid staan volop in de belangstelling. Op 1 april 2002 is de Wet verbetering Poortwachter ingevoerd, het nieuwste middel om de verantwoordelijkheid van werkgevers en werknemers in het management van verzuim- en reïntegratievraagstukken te accentueren. In veel arbeidsorganisaties maakt het verzuim- en reïntegratiebeleid tegenwoordig integraal deel uit van het HRM- of personeelsbeleid. Inzetbaarheid, daar gaat het allemaal om. Dit hoofdstuk uit het Jaarboek Personeelsmanagement is opgebouwd uit drie onderdelen. De resultaten van een enquête onder een steekproef uit de abonnees van de Gids voor Personeelsmanagement worden in de paragraaf 'Marktcijfers' besproken. De resultaten van deze Jaarboek-enquête zullen op enkele aspecten worden vergeleken met de resultaten uit eerder TNO-onderzoek. In de paragraaf 'Paneldiscussie' is het verslag opgenomen van een paneldiscussie met deskundigen uit wetenschap en arbeidsorganisaties. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespiegeling op trends en ontwikkelingen.

Het georganiseerde agrarische bedrijfsleven besteedt al jarenland veel aandacht aan de veiligheid en gezondheid op het werk. Reeds in 1994 heeft de agrarische sector een arboconvenant afgesloten; als resultaat hiervan heeft de agrarische sector op dit moment het laagste verzuimpercentage in Nederland. Dit verzuimpercentage is echter wel stijgende sinds 1996. Bovendien kent de sector relatief veel langdurig verzuim, dat voornamelijk veroorzaakt wordt door klachten van het bewegingsapparaat en psychische klachten. Voor de sociale partners was dit aanleiding voor een vervolg arboconvenant-nieuwe-stijl. In het kader daarvan is een nulmeting en onderzoek naar de stand der techniek op het terrein van fysieke en psychische belasting uitgevoerd. In deze eindrapportage wordt beschreven: de omvang en aard van de problematiek; de doelstellingen die in het tweede arboconvenant zouden kunnen worden afgesproken per deelsector (akkerbouw & vollegrondsgroenteteelt; mechanisch loonwerk; veehouderij; glastuinbouw; bloembollensector; fruit- en boomteelt; hoveniers, groenvoorziening en bosbouw; paddestoelenteelt); de relatie tussen psychische en fysieke belasting; de praktijk rond reïntegratie.

Deze paper werd op het tiende "Congress on Work and Organizational Psychology" (EAWOP Congress) in Praag (16-19 mei 2001) gepresenteerd onder de naam "Sickness absenteeism policy in relation to HRM policy". Op basis van een steekproef van 762 Nederlandse organisaties is onderzocht in welke mate ziekteverzuimbeleid is ingebed in een breder personeelsbeleid en wat de effecten van het ziekteverzuim en personeelsbeleid zijn op het ziekteverzuimcijfer. Het verzuimbeleid, als dit aanwezig is, is in het Nederlandse bedrijfsleven ingebed in een breder personeelsbeleidskader. Non-profit organisaties hebben vaker een bovengemiddeld verzuim- en personeelsbeleid. Daarnaast blijkt dat hoe groter de organisatie, hoe meer fulltimers en vrouwen er werken en hoe beter de positie in de sector, hoe omvattender het beleid is. Ook blijkt de aanwezigheid van het verzuimbeleid gepaard te gaan met een toename van het ziekteverzuim in de organisatie. Dit wijst er op dat de hoogte van het ziekteverzuim vaak de aanleiding vormt om beleid te ontwikkelen. Opmerkelijk is dat dit niet alleen het geval is op het gebied van verzuim- en reïntegratie, maar ook op het overige personeelsbeleid.

Dit boekje is bedoeld voor zorginstellingen als draaiboek om tot een optimale samenwerking met hun arbodienst te komen. Daarvoor zijn vier essentiële stappen nodig: (1) het formuleren van de eigen ambities en de behoeften aan ondersteuning; (2) het selecteren van de arbodienst die de gewenste ondersteuning kan leveren; (3) het contracteren van de arbodienst en (4) het volgen, evalueren en sturen van de dienstverlening. Deze stappen worden uitgebreid behandeld en ook nog in de vorm van een checklist. Als bijlagen zijn opgenomen een overzicht van mogelijke arbo- en verzuimactiviteiten en een format voor het maken van afspraken in devdienstverleningsovereenkomst.

Dit boekje is bedoeld voor zorginstellingen als draaiboek om tot een optimale samenwerking met hun arbodienst te komen. Daarvoor zijn vier essentiële stappen nodig: (1) het formuleren van de eigen ambities en de behoeften aan ondersteuning; (2) het selecteren van de arbodienst die de gewenste ondersteuning kan leveren; (3) het contracteren van de arbodienst en (4) het volgen, evalueren en sturen van de dienstverlening. Deze stappen worden uitgebreid behandeld en ook nog in de vorm van een checklist. Als bijlagen zijn opgenomen een overzicht van mogelijke arbo- en verzuimactiviteiten en een format voor het maken van afspraken in devdienstverleningsovereenkomst.

Hoofdlijnen van de in 1999 verschenen studie "Van TAV tot REA: bedrijfsbeleid en verzuim: een verkenning naar de relatie tussen arbo- en verzuimbeleid van bedrijven en de relatie met ziekteverzuim in de jaren 1996-1998". Centrale vraag in deze studie: hebben de wetten die bedoeld zijn om het ziekteverzuim en de arbeidsongeschiktheid tegen te gaan - TZ, TAV, wijziging Arbowet, Wulbz, Pemba en Wet REA - daadwerkelijk effect gehad?

Hoofdlijnen van de in 1999 verschenen studie "Van TAV tot REA: bedrijfsbeleid en verzuim: een verkenning naar de relatie tussen arbo- en verzuimbeleid van bedrijven en de relatie met ziekteverzuim in de jaren 1996-1998". Centrale vraag in deze studie: hebben de wetten die bedoeld zijn om het ziekteverzuim en de arbeidsongeschiktheid tegen te gaan - TZ, TAV, wijziging Arbowet, Wulbz, Pemba en Wet REA - daadwerkelijk effect gehad?

Het doel van deze studie is na te gaan welke activiteiten van de nulde lijn (bedrijven en instellingen), de eerste lijn (arbodiensten en hun branche- of werkgeversorganisaties, Uitvoeringsinstanties (UVI's) en verzekeraars) en van de tweede lijn (onderzoeks- en registratie-instellingen) gewenst zijn om de monitoring van ziekteverzuimgegevens van de grond te krijgen, zodat op efficiënte wijze betrouwbare en toegankelijke verzuimgegevens kunnen worden verkregen. Hiervoor werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de vraag van partijen naar ziekteverzuimgegevens en het aanbod van verzuimgegevens op elkaar af te stemmen. Er wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: (1) Welke behoefte hebben de verschillende partijen die betrokken zijn bij de arbozorg aan informatie over ziekteverzuim?; (2) Welke informatie is beschikbaar over ziekteverzuimgegevens?; (3) Sluiten de behoeften van partijen aan verzuimgegevens aan op de beschikbare gegevens over ziekteverzuim en achtergrondkenmerken?; (4) Zo nee, aan welke voorwaarden moeten worden voldaan wil een afstemming tussen de vraag en aanbod gerealiseerd kunnen worden?

Het doel van deze studie is na te gaan welke activiteiten van de nulde lijn (bedrijven en instellingen), de eerste lijn (arbodiensten en hun branche- of werkgeversorganisaties, Uitvoeringsinstanties (UVI's) en verzekeraars) en van de tweede lijn (onderzoeks- en registratie-instellingen) gewenst zijn om de monitoring van ziekteverzuimgegevens van de grond te krijgen, zodat op efficiënte wijze betrouwbare en toegankelijke verzuimgegevens kunnen worden verkregen. Hiervoor werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de vraag van partijen naar ziekteverzuimgegevens en het aanbod van verzuimgegevens op elkaar af te stemmen. Er wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: (1) Welke behoefte hebben de verschillende partijen die betrokken zijn bij de arbozorg aan informatie over ziekteverzuim?; (2) Welke informatie is beschikbaar over ziekteverzuimgegevens?; (3) Sluiten de behoeften van partijen aan verzuimgegevens aan op de beschikbare gegevens over ziekteverzuim en achtergrondkenmerken?; (4) Zo nee, aan welke voorwaarden moeten worden voldaan wil een afstemming tussen de vraag en aanbod gerealiseerd kunnen worden?

Het doel van deze studie is na te gaan welke activiteiten van de nulde lijn (bedrijven en instellingen), de eerste lijn (arbodiensten en hun branche- of werkgeversorganisaties, Uitvoeringsinstanties (UVI's) en verzekeraars) en van de tweede lijn (onderzoeks- en registratie-instellingen) gewenst zijn om de monitoring van ziekteverzuimgegevens van de grond te krijgen, zodat op efficiënte wijze betrouwbare en toegankelijke verzuimgegevens kunnen worden verkregen. Hiervoor werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de vraag van partijen naar ziekteverzuimgegevens en het aanbod van verzuimgegevens op elkaar af te stemmen. Er wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: (1) Welke behoefte hebben de verschillende partijen die betrokken zijn bij de arbozorg aan informatie over ziekteverzuim?; (2) Welke informatie is beschikbaar over ziekteverzuimgegevens?; (3) Sluiten de behoeften van partijen aan verzuimgegevens aan op de beschikbare gegevens over ziekteverzuim en achtergrondkenmerken?; (4) Zo nee, aan welke voorwaarden moeten worden voldaan wil een afstemming tussen de vraag en aanbod gerealiseerd kunnen worden?

Het doel van deze studie is na te gaan welke activiteiten van de nulde lijn (bedrijven en instellingen), de eerste lijn (arbodiensten en hun branche- of werkgeversorganisaties, Uitvoeringsinstanties (UVI's) en verzekeraars) en van de tweede lijn (onderzoeks- en registratie-instellingen) gewenst zijn om de monitoring van ziekteverzuimgegevens van de grond te krijgen, zodat op efficiënte wijze betrouwbare en toegankelijke verzuimgegevens kunnen worden verkregen. Hiervoor werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de vraag van partijen naar ziekteverzuimgegevens en het aanbod van verzuimgegevens op elkaar af te stemmen. Er wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: (1) Welke behoefte hebben de verschillende partijen die betrokken zijn bij de arbozorg aan informatie over ziekteverzuim?; (2) Welke informatie is beschikbaar over ziekteverzuimgegevens?; (3) Sluiten de behoeften van partijen aan verzuimgegevens aan op de beschikbare gegevens over ziekteverzuim en achtergrondkenmerken?; (4) Zo nee, aan welke voorwaarden moeten worden voldaan wil een afstemming tussen de vraag en aanbod gerealiseerd kunnen worden?

Dit artikel gaat over het Nederlandse beleid rond ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in de afgelopen jaren. Door dalende kosten en het efficiënt inzetten van werknemers blijken de kosten te dalen. Een minpunt is de toenemende werkdruk, die een bron van beroepsziekte en arbeidsverzuim vormt. Behalve cijfers over de omvang en de kosten van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid, worden ook de cijfers over omvang en kosten van arbeidsongevallen in Nederland belicht.

Een effectief arbobeleid zorgt voor minder kosten, meer tevreden werknemers, minder kwaliteitsverlies en een beter imago. Omgekeerd leiden verwaarloosde arbo-risico's tot hoge kosten, die met een gericht arbobeleid te vermijden zijn. Door het Nederlands Insituut voor Arbeidsomstandigheden (NIA; nu TNO Arbeid) is een Arbo Kosten Baten Analyse (ABKA) ontwikkeld. Het is afgeleid van een binnen de kwaliteitszorg gangbaar principe, het kwaliteitskostenmodel. Er kunnen kosten als gevolg van onvoldoende veiligheids- of arbozorg zichtbaar worden gemaakt. Dit ter ondersteuning van het management bij het nemen van investeringsbeslissingen over arbeidsomstandigheden. Aan de hand van vier cases wordt de ABKA aan de praktijk getoetst.

Het 'Arbo Kosten & Baten Analyse model' (AKBA) is een door NIA TNO ontwikkeld instrument om de kosten en baten van een veiligheids- en arbobeleid te bepalen. Het is afgeleid van het kwaliteitskosten model, een bekend model binnen de kwaliteitszorg. In dit artikel wordt het AKBA besproken en toegelicht. Een onderdeel van dat model is een manier om arboschadesoorten vast te stellen op de drie gebieden schade door hinder, letsel en verzuim. Uitgaande van de uitkomsten daarvan kan het management van een bedrijf via een kosten- en batenanalyse de juiste (reactieve en proactieve) maatregelen nemen. Het management krijgt een duidelijk beeld van het gevoerde veiligheids- en arbobeleid en de daardoor gerealiseerde arboperformance. Een betere arboperformance betekent dat organisaties meer aandacht aan het primaire proces kunnen besteden. Behalve de kostenreductie door een stabieler verloop van het primaire proces zullen er ook minder kwaliteitskosten ontstaan.

Het doel van dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in de bevindingen van de gebruikers van de VAO (Verzuim Audit Onderwijs = een audit instrument voor verzuim-, arbo- en organisatiebeleid) om te komen tot aanbevelingen voor zowel het instrument zelf, als voor de introductie en het gebruik ervan. Het onderzoek is voor CO BGZ uitgevoerd door het NIA TNO. Enkele conclusies zijn: de VAO wordt door de doelgroep en de deskundigen die de audit uitvoeren als een goed auditinstrument ervaren. Maar het kan ook zere plekken naar voren halen. Een bestaande gevoelige relatie tussen bestuur en een school kan hierdoor onder druk gezet worden. Bij grote scholen zijn de resultaten niet specifiek genoeg. De VAO voldoet als auditinstrument in grote mate, maar aan de introductie van de audit, de instructie van de auditors en aan de opzet van nazorg/vervolgactiviteiten dient meer aandacht te worden besteed.

Het 'Arbo Kosten & Baten Analyse model' (AKBA) is een door NIA TNO ontwikkeld instrument om de kosten en baten van een veiligheids- en arbobeleid te bepalen. Het is afgeleid van het kwaliteitskosten model, een bekend model binnen de kwaliteitszorg. In dit artikel wordt het AKBA besproken en toegelicht. Een onderdeel van dat model is een manier om arboschadesoorten vast te stellen op de drie gebieden schade door hinder, letsel en verzuim. Uitgaande van de uitkomsten daarvan kan het management van een bedrijf via een kosten- en batenanalyse de juiste (reactieve en proactieve) maatregelen nemen. Het management krijgt een duidelijk beeld van het gevoerde veiligheids- en arbobeleid en de daardoor gerealiseerde arboperformance. Een betere arboperformance betekent dat organisaties meer aandacht aan het primaire proces kunnen besteden. Behalve de kostenreductie door een stabieler verloop van het primaire proces zullen er ook minder kwaliteitskosten ontstaan.

Het doel van dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in de bevindingen van de gebruikers van de VAO (Verzuim Audit Onderwijs = een audit instrument voor verzuim-, arbo- en organisatiebeleid) om te komen tot aanbevelingen voor zowel het instrument zelf, als voor de introductie en het gebruik ervan. Het onderzoek is voor CO BGZ uitgevoerd door het NIA TNO. Enkele conclusies zijn: de VAO wordt door de doelgroep en de deskundigen die de audit uitvoeren als een goed auditinstrument ervaren. Maar het kan ook zere plekken naar voren halen. Een bestaande gevoelige relatie tussen bestuur en een school kan hierdoor onder druk gezet worden. Bij grote scholen zijn de resultaten niet specifiek genoeg. De VAO voldoet als auditinstrument in grote mate, maar aan de introductie van de audit, de instructie van de auditors en aan de opzet van nazorg/vervolgactiviteiten dient meer aandacht te worden besteed.

Deze gezamenlijke brochure van een werkgevers- en een werknemersorganisatie bevat een model voor ziekteverzuimbeleid, c.q. sociaal-medische begeleiding. In dit model komen achtereenvolgens aan de orde: oorzaken en achtergronden van ziekteverzuim; de nieuwe Arbowet en de wet Terugdringing Ziekteverzuim, m.n. de nieuwe verplichtingen rond verzuimbeleid; primaire preventie, d.w.z. hoe te voorkómen dat iemand ziek wordt; secundaire preventie, d.w.z. hoe kan een werknemer het werk hervatten bij de eigen werkgever, in aangepast werk. Dit hoofdstuk richt zich m.n. op de sociaal-medische begeleiding bij ziekte, d.w.z. de organisatie binnen een bedrijf of instelling. Het volgende hoofdstuk beschrijft het verdere verloop van de sociaal-medische bgeleiding. Tot slot bevat de brochure een stappenplan als hulpmiddel bij het vormgeven van SMB.

De WEBO-methode (Werkdruk Bij Onderwijstaken) is een instrument waarmee scholen verschillende vormen van taakbelasting kunnen identificeren en maatregelen kunnen nemen om die taakbelasting te reduceren. De methode is vooral geschikt voor de beoordeling en functieverbetering van leraren in het algemeen voortgezet onderwijs. In het eerste deel van dit boek staat de theoretische achtergrond van de methode centraal. Hierbij komen de maatschappelijke achtergrond, de noodzaak van een preventief verzuimbeleid en een gecombineerd taakverdelings- en taakbelastingsbeleid aan de orde. Tevens wordt een omgevingsmodel gepresenteerd, dat aangeeft van welk werk mensen overspannen kunnen worden. In deel twee van dit boek wordt de WEBO-methode gepresenteerd op een manier die direct toepasbaar is. In bijlagen zijn formulieren opgenomen voor de inventarisatie en beoordeling van taken, en voor de inventarisatie van problemen en regelmogelijkheden.

Deze gezamenlijke brochure van een werkgevers- en een werknemersorganisatie bevat een model voor ziekteverzuimbeleid, c.q. sociaal-medische begeleiding. In dit model komen achtereenvolgens aan de orde: oorzaken en achtergronden van ziekteverzuim; de nieuwe Arbowet en de wet Terugdringing Ziekteverzuim, m.n. de nieuwe verplichtingen rond verzuimbeleid; primaire preventie, d.w.z. hoe te voorkómen dat iemand ziek wordt; secundaire preventie, d.w.z. hoe kan een werknemer het werk hervatten bij de eigen werkgever, in aangepast werk. Dit hoofdstuk richt zich m.n. op de sociaal-medische begeleiding bij ziekte, d.w.z. de organisatie binnen een bedrijf of instelling. Het volgende hoofdstuk beschrijft het verdere verloop van de sociaal-medische bgeleiding. Tot slot bevat de brochure een stappenplan als hulpmiddel bij het vormgeven van SMB.

De arbeidsmarktpositie van chronisch zieken is een groot maatschappelijk probleem. Gegevens ontbreken om een betrouwbare schatting te maken van het aantal mensen met een chronische aandoening in Nederland en hun deelname aan het arbeidsproces. Desalniettemin is veilig aan te nemen dat enkele honderdduizenden mensen in verband met een chronische aandoening arbeidsproblemen hebben, dan wel buiten het arbeidsproces zijn terechtgekomen en graag weer aan het werk willen. De conferentie "De Arbeidsmarktpositie van Chronisch Zieken" beoogt de beleidsadviezen en onderzoeksresultaten te toetsen aan de praktijk en richt zich dan ook op de mensen die direct met onderwerpen als arbo- en verzuimbeleid en werving- en selectie bezighouden.

De arbeidsmarktpositie van chronisch zieken is een groot maatschappelijk probleem. Gegevens ontbreken om een betrouwbare schatting te maken van het aantal mensen met een chronische aandoening in Nederland en hun deelname aan het arbeidsproces. Desalniettemin is veilig aan te nemen dat enkele honderdduizenden mensen in verband met een chronische aandoening arbeidsproblemen hebben, dan wel buiten het arbeidsproces zijn terechtgekomen en graag weer aan het werk willen. De conferentie "De Arbeidsmarktpositie van Chronisch Zieken" beoogt de beleidsadviezen en onderzoeksresultaten te toetsen aan de praktijk en richt zich dan ook op de mensen die direct met onderwerpen als arbo- en verzuimbeleid en werving- en selectie bezighouden.

De arbeidsmarktpositie van chronisch zieken is een groot maatschappelijk probleem. Gegevens ontbreken om een betrouwbare schatting te maken van het aantal mensen met een chronische aandoening in Nederland en hun deelname aan het arbeidsproces. Desalniettemin is veilig aan te nemen dat enkele honderdduizenden mensen in verband met een chronische aandoening arbeidsproblemen hebben, dan wel buiten het arbeidsproces zijn terechtgekomen en graag weer aan het werk willen. De conferentie "De Arbeidsmarktpositie van Chronisch Zieken" beoogt de beleidsadviezen en onderzoeksresultaten te toetsen aan de praktijk en richt zich dan ook op de mensen die direct met onderwerpen als arbo- en verzuimbeleid en werving- en selectie bezighouden.

Deze bundel bevat tijdschriftartikelen op het gebied van werkstress, ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en kwaliteit van de arbozorg die verschenen zijn in de jaren 1990-1993. Ze zijn geschreven door auteurs die verbonden zijn aan het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg TNO (NIPG-TNO).

Deze bundel bevat tijdschriftartikelen op het gebied van werkstress, ziekteverzuim, arbeidsongeschiktheid en kwaliteit van de arbozorg die verschenen zijn in de jaren 1990-1993. Ze zijn geschreven door auteurs die verbonden zijn aan het Nederlands Instituut voor Praeventieve Gezondheidszorg TNO (NIPG-TNO). BLOEMHOFF A, SMULDERS PGW. 1 Kwaliteit van de arbeid van vrouwen en mannen: verschillen en trends in de periode 1977-1986. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 1991 ; 7 : 4-17 . BLOEMHOFF A, SMULDERS PGW, DIJK FJH VAN, WELY PA VAN. 15 Kwaliteit van de arbeid en gezondheid: de toekomst in zes scenario's. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1993 : 71 : 11-20. DAM J, HOUTMAN ILD, KOMPIER MAJ. 25 Scholing serieuze maatregel bij verminderen werkstress. Maandblad voor Arbeidsomstandigheden 1992 ; 68 : 577-580. DEURSEN CGL VAN, HOUTMAN ILD. 29 Horeca onderschat hoogte verzuimpercentage schromelijk. Maandblad voor Arbeidsomstandigheden 1993 ; 69 : 13-16. DEURSEN CGL VAN, MUL CAM, SMULDERS PGW, WINTER GR DE. 33 De arbeidssituatie en gezondheid van verpleegkundigen in dagdienst en wisselende dienst. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1993 ; 71 : 207-214. DRAAISMA D, GRÜNDEMANN RWM, HOOLBOOM H. 41 Werk en gezondheid van uitvoerders in longitudinaal perspectief (1) : de omvang, de aard en een voorspelling achteraf van uitval uit het werk. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1991 ; 69 : 480-488. DRAAISMA D, WINTER GR DE, DAM J. et aI. 51 Kwaliteit en effectiviteit van bedrijfsgezondheidszorg. Arbovisie 1991 ; 7(4) : 12-13. GRÜNDEMANN RWM. 53 De relatie alcohol en werk nader beschouwd. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 1990 ; 6 : 45-54. GRÜNDEMANN RWM, NIJBOER ID, SCHELLART AJM. 63 Arbeidsgebondenheid van WAO-intrede. Een beschrijving van de opzet van een onderzoek en van enkele resultaten daarvan. Tijdschrift voor Verzekeringsgeneeskunde 1992 ; 30 : 40-45. GRÜNDEMANN RWM, DRAAISMA D, HOOLBOOM H. 69 Werk en gezondheid van uitvoerders in het bouwbedrijf in longitudinaal perspectief (2) : voorspelling van de gezondheid van de blijvers achteraf. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1992 ; 70 : 103-110. HOUTMAN ILD, BAKKER FC. 77 Stress bij college geven. Onderzoek van Onderwijs 1990 ; 19 : 58-59. HOUTMAN ILD. 79 Kwaliteit van cursussen werkstress. Arbovisie 1992 ; 8(3) : 1-3. HOUTMAN ILD. 83 Werkstressrisico's. Arbovisie 1992 ; 8(2) : 3-6. KOMPIER MAJ. 87 Arbeid, stress en gezondheid. De Psycholoog 1991 ; 26 : 161-167. KOMPIER MAJ. 95 Opsporen, voorkomen en bestrijden van werkstress. De Psycholoog 1991 ; 26 : 220-225. KOMPIER MAJ. 103 Werkgebonden gezondheidsproblemen van buschauffeurs. Gedrag en Gezondheid 1991 ; 19 : 29-35. KOMPIER MAJ, SMULDERS PGW, HOUTMAN ILD, et aI. 111 Vormen jongere werknemers een speciale risicogroep voor arbeidsongeschiktheid op grond van psychische aandoeningen? Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1992 ; 70 : 504-510. LOURIJSEN ECMP, DAM J, KORT WLAM DE. 119 De medische aanstellingskeuring als selectie-instrument : afgekeurd? Tijdschrift voor Sociale Cezondheidszorg 1993 ; 71 : 71-78. LOURIJSEN ECMP, CRÜNDEMANN RWM. 127 Gezondheidsbevordering door bedrijven ; resultaten van enquëte onder 800 bedrijven in Nederland. Tijdschrift voor Gezondheidsvoorlichting 1991 ; 8(9) : 13-14. PUTTEN DJ VAN, DRAAISMA D, SMULDERS PGW. 129 Monitoring van bedrijfsgezondheidszorg. Het aantal deskundigen en het bereik van bedrijfsgezondheidsdiensten in Nederland in 1992. Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde 1993 ; 1 : 82-86. PUTTEN DJ VAN, HUY TM. 135 Problemen bij de opzet van een patiënt-controle onderzoek naar de relatie tussen beroep en kanker. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1992 ; 70 : 571-572. SMULDERS PGW. 141 De arbeidssituatie van twaalf beroepsgroepen in de intramurale gezondheidszorg. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1990 ; 68 : 247-255. SMULDERS PGW, BLOEMHOFF A, DIJK FJH VAN, HUIGEN F. 151 De toekomst van arbeid, gezondheid en welzijn (2) : hoe is de situatie in 2010 - zes scenario's. Maandblad voor Arbeidsomstandigheden 1991 ; 67 : 633-636. SMULDERS PGW, GRÜNDEMANN RWM, DRAAISMA D. 155 De effecten van prikkels tegen ziekteverzuim. Economisch Statistische Berichten 1992 ; 77 : 997-1005. SMULDERS PGW, GRÜNDEMANN RWM, WILLEMS JHBM. 161 De omvang van het 'risque professionel' in Nederland. Sociaal Maandblad Arbeid 1993 ; 48 : 400-409. WILLEMS JHBM. 171 Compensatie voor beroepsziekten en bedrijfsongevallen : Sociale vernieuwing, of een stap terug in de tijd? Maandblad voor Arbeidsomstandigheden 1991 ; 67 : 306-310. WILLEMS JHBM, SMULDERS PGW, POT FD. 177 De oudere werknemer: (g)een medisch probleem? Nederlands Tijdschrift Geneeskunde 1990 ; 134 : 1937-1943. WINTER CR DE. 185 Arbeidsongeschiktheid : voorspellen en voorkómen. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 1992 ; 8(3) : 196-201. WINTER CR DE. 191 Voorspelling van arbeidsongeschiktheid, VUT en ontslagname. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 1992; 70 : 511-5I8. WINTER CR DE, GRÜNDEMANN RWM. 199 De vragenlijst arbeid en gezondheid (VAG) in het personeels- en arbo-beleid. Methoden, technieken en analyses 1992 ; 23 : 101-111.