Search

Çalısmamıza konu olan Ta`rîfü's-seyr müellifi Yanyalı Seyh Yûsuf Efendi(ö.1245/1829) Naksbendî tarîkatının Müceddidiyye koluna mensûb olup, mürsidiBeyzâde Mustafa Ahıskavî (ö.1200/1785)'yi görmeden mektûbu ile rûhâniyyetindengıyâben terbiye almıs ve bu nedenle üveysî mesreptir. Üçüncü devre melâmiliginkurucusu Muhammed Nûrü'l-Arabî (ö.1305/1888)'nin de ilk seyhidir.Yanyalızâde Muhammed Abdülkerim, Yûsuf Yanyavî'nin Ta`rîfü's-seyr ve'ssülûkrisâlesine, el-Meslekü'l-kavî li tahsîli't-tarîki'l-üveysî adlı bir serh yazmıstır. Bueseri dısında da hayâtı hakkında herhangi bir bilgiye ulasılamamıstır.Salât ve selâmın dindeki yeri ve önemi bilinmekle beraber, gerçek anlamıylasalât ü selâm; sahîh itikâd, sünnete ittibâ ve bid`atlerden kaçınmaktır. Kavlen getirilensalât ü selâm ise, Hz. Peygamber (s.a.)'e ittibâ etmenin sözlü ifâdesidir. Bu yüzdengetirilen her salât ü selâm, O'nun izinden gidilecegine ve O'na, tâbi olunacagına dâirbir ahidnâmedir.Yanyalızâde, salât ü selâmın rûh terbiyesinde tesirinin tecrübe edildigini, kulunkemâl ve tekemmülüne bir i`tidâli beraberinde getirdigini belirtir. O'na göre mürsidsizyapılan diger ibâdet, vird ve zikirlere çokça devâm edildiginde elde edilen nûrâniyet velevâmi`, sâlikin beserî sıfatında inhirâf (sapma) ve siddetli bir harâret peydâ eder.Hâlbuki salât ü selâm hem zikrullahı hem de duâ ile beraber zikr-i Rasûlükapsadıgından, tarîkat makamlarından hâsıl olan hayret, inhirâf ve siddetli harâret gibiolumsuzlukları giderir, sâlikin sahsiyetini güçlendirir.Yanyalızâde salat ü selâm ile kurbiyyet ve muhabbet irtibatını kurar ve seyr usülûk konusunda da farklı bir açılım getirir: Buna göre, Allah'a vâsıl olmada en saglamyol -âyette de geçtigi üzere- kulun vesîle ve vâsıta taleb etmesidir. O vesîle ise, mürsid-ikâmildir. Mürsid-i kâmil bulunmaz ise, geriye kalan yollar arasında, salât ü selâm, ensaglam yoldur. Dogrudan dogruya salât ü selâm vâsıtasıyla kulun Hz. Peygamber(s.a.)'e kurbiyyeti (yakınlık) artar, ve o nisbette muhabbeti ve feyzi artar. Bu muhabbetise, O'na tâbi olma duygusunu beraberinde getirir. Çünkü seven sevdigine itâat eder.Böylece o kimsenin rûhu ile Hz. Peygamber (s.a.)'in rûhu arasında manevî bir yakınlıkolusur. Yani salât ü selâm, kulun Hz. Peygamberle mânevî bulusmasıdır. Bu sâyedeO'nun rûhâniyyeti kulu irsâd eder ve Allah'a vusûl geçeklesir. Seyh Yûsuf Efendi,mürsid bulamayan kimselere bu yolu tavsiye eder ve T'arîfüs-seyr ve'sülûk risâlesini debu husûsa binâen yazar. Bu tarz bir terbiyenin zor olmakla birlikte mümkün oldugunu,bu sekilde vusûl bulmus sûfilerin oldugunu ve bunlara ?Üveysî? denildigini beyân eder The author of 'the definition of the special training of a religious order(Ta'rifü'sseyr)'Sheikh Yusuf Efendi (d.1245/1829) who is the subject of our study is connectedwith the renovating subdivision of Nakshbendi order of dervishes and acquired goodmanners from his spiritual teacher Beyzâde Mustafa Ah skavî (d.1200/1785) withoutseeing him with his envalope from his sipirituality that's why he is a uveysî (one whorecieves good manners from his/her sheikh without seeing him). He is the first sheikh ofthe founder Muhammed Nurü'l-Arabî (d.1305/1888) of the third period of Melamî sect(sect of sunnidervishes who subject themselves to public reproach by disregarding theoutward rites of religon).Yanyal ızâde Muhammed Abdulkerim wrote an explanation named 'el-Meslekü'lkavîli tahsili't-tarîki'l-üveysî (A strong way of recieving religious order of uveysî)' tothe definition of the special training of a religious order (Ta'rifü's-seyr) by SheikhYûsuf. It is unknown anything about his life except this work.In addition to the fact that the place and the importance of salat ü selâm (the formulacalling Allah's benediction on the Prophet) in religion is known, salat ü selâm in itsreality is a firmly believing, obeying the sunnah (practices derived from the prophet'sown habits and words) and avoiding the heresy. As for salât ü selâm uttered orally, it isan oral expression of obeying the prophet Muhammed (s.a.) Therefore every announcedsalât ü selâm is a promise to follow him and to obey him.Sheikh Yûsuf indicates that the influence of salat ü selam on the training of soulwas experienced and it brings moderation with it to the moral quality and the perfectionof human being. To him a having a saintly aspect and shining when continueing otherworships, reciting a portion of the Quran daily, praising Allah very much without aspiritual teacher creates a deflection in a devotee's human nature and a strong warmth.Whereas since salât ü selâm contains both praising Allah (c.c.) and pray with praisingprophet Muhammed (s.a.), it removes negativenesses like astonishment, deflection andstrong warmth emerged from the positins of religious order and strengthens thepersonslity of devotee.Sheikh Yûsuf associates salât ü selâm with intimacy and affection andapproaches the special training of a religious order in a different way: According to thatthe strongest way of joining with Allah in spirit-As mentioned in the verses of theQuran-is the willingness of human being to want a cause and means. The means issupreme teacher (mür sid-i kâmil). If a man can't find a supreme teacher, among theother ways, salât ü selâm is the strongest one. By means of directly salât ü selâm,human being's intimacy increases, and the same amount his affection andenlightenment. This affection brings the feeling of obeying him. Because a lover obeyshis/her beloved. Thus a spiritual intimacy between this person's soul and the prophetMuhammet's soul emerges. That is salât ü selâm is the spiritual meeting of the ProphetMuhammed and the human being. Thanks to this, His spirituality teaches the humanbeing the right way and arriving to Allah becomes real. Sheikh Yûsuf Efendirecommends this way to the people who couldn't find a supreme teacherand wrote hisbook 'the definition of the special training of a religious order (Ta'rifü's-seyr)' for thisreason. n addition to its difficulty he indicates the possibility of this type of training,the presence of a devotee (mystic, Sufi) arrived to Allah and they are called 'Uveysi' 247

ÖZTasavvufun pratik yönü, tasavvufî müesseseler ve tarikatler tarafından temsil edilirken doktrinel boyut ise sûfînin tecrübesinden hareketle oluşturulmuştur. Günümüze kadar pek çok araştırmacı da bu literatürü anlamaya; tasavvuf sahasının tarihi gelişimini kaleme almaya çalışmışlardır. Mâhir İz Hoca bu araştırmacılardan birisidir. İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünde Tasavvuf Tarihi dersini okutarak talebelerine faydalı olduğu gibi telif ettiği Tasavvuf adlı eseri ve pek çok makalesiyle de literatüre katkıda bulunmuştur.Mâhir İz Hocayı konu alan tezimiz giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş Bölümünde Mâhir Hoca'nın ve yaptığı hizmetlerin daha iyi anlaşılması için yaşadığı dönem ele alınmıştır. Birinci Bölüm, Mâhir Hoca'nın hayatına ayrılmıştır. Doğumu, yetişmesi, tahsili, hizmet hayatı, son zamanları ve vefatı konuları bu bölümde incelenmiştir. İkinci Bölümde Mâhir İz'in şahsiyeti ve tesiri incelenmiştir. Burada onun ahlâkına, ilmî ve edebî kimliğine yer verilmiştir.Üçüncü Bölüm, Mâhir Hoca'nın elimizde mevcut kitaplarının tanıtımına, neşredilmemiş eserlerine ve sadeleştirmelerine ayrılmıştır. Aynı zamanda Hoca'nın ulaşabildiğimiz şiirlerine de bu bölümde yer verilmiştir. Muhtelif gazete ve mecmualarda neşredilen makalelerinin künyelerine yine burada yer verilmiştir. Dördüncü Bölümde ise Mâhir İz'in tezimize konu teşkil etmesini sağlayan yönüne yani Tasavvufî Görüşlerine yer verilmiştir. İlk olarak Tasavvufla ilgisinin oluşması ele alınmıştır. Daha sonra tasavvufla ilgili görüşlerine yer verilerek Hoca'nın tarikat anlayışı, vahdet-i vücûdla ilgili değerlendirmeleri, bazı tasavvuf kavramlarının yorumlanması mevcut eserleri ve makalelerinden hareketle incelenmiştir. Sonuçta ise çalışma ile ilgili ulaşılan bilgilerin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. ABSTRACTMahiz Iz: his life, works and views on SufismWhile the pratical side of Sufism has been represented by Tarikats and sufi institutions, the theorical side consists of the Sufi's experience. Up to our days a lot of researchers have tried to understand the sufi literature and to wrihte about the history of Sufism. Mahir İz is one of those researchers.He has been teaching Sufism in The High Islamic Institute in İstanbul being useful to the students, as at the same time has contributed to the literature writing a lot fo essays and his book about Sufism.Our theses, which topic is Mahir Iz, consists of a preface and four parts. In the preface the period of Mahir Iz has been studied in order to understand better Mahir Iz and his achievments.The first part talks about the life of Mahir Iz, about his education, services, his last period and his death. The second part studies the personality of Mahir Iz and his influence. It talks about his moral, knowledğe ana literatury skills.The third part studies the existing works of Mahir is containing also the non printed ones. In this part we also have mentioned the poems of Mahir Iz, as we have mentioned the names of the essays published in different newspapers and magazines.The fourth part studies fist his aquaintance wih Sufism and after that his views on Sufism, his understanding of tarikat, the oneness of existence ana his interpretations of some sufi terms on the basis of his works. At the end as a result of all these studies a general review has been made.

368

ÖZETBu çalışma, XIX. asır Osmanlı dînî-tasavvufî hayatı üzerine gerçekleştirilmiştir. Tezde tasavvuf, tarîkatlar veya mutasavvıfların siyâsî, sosyal ve ilmî yönleri üzerinde de durulmuştur. Ayırıma gidilmeden yapılan tasnifte, on iki tarîkata ait Rumeli topraklarında dört yüz, İstanbul'da üç yüz ve diğer Anadolu kentlerinde üç yüz elli civarında tekke tespit edilmiş, ortalama bin kişiye bir tekkenin düştüğü görülmüştür.Daha önceki asırlarda İstanbul ve Bursa dolaylarında etkin olan Semerkandiyye ve Zeyniyye tarîkatlarının, Sivas'ta doğan Sivâsiyye'nin, Ankara civarında yaygın olan Bayramiyye'nin bu etkisini kaybettiği, muakkıplarının azaldığı veya kalmadığı izlenmiştir. Yine Eğe kıyılarında yaygın olan Câhidiyye, İstanbul'da Raûfiyye yerlerini başka tarîkatlara bırakmıştır.Şâbâniyye tarîkatının Çerkeşiyye, Kuşadaviyye ve Halîliyye (Geredeviyye) adıyla üç yeni kolu kurulmuş, İstanbul ile Batı Karadeniz de yaygınlaşmıştır.III. Devre Melâmîliği, Gülşeniyye, Sezâiyye, Cerrâhiyye, Celvetiyye ve Bektâşiyye'nin Rumeli ve Balkanlar'da yayıldığı, hem bürokrasi hem de ulemâ arasında kendine geniş bir yer bulduğu görülmüştür.Klasik anlamda Anadolu'da varlığını devam ettiren Nakşibendiyye'ye ilâveten Mevlânâ Hâlidî Bağdâdî tarafından tesis edilen "Hâlidiyye" üçüncü dalga olarak Osmanlı topraklarına girmiş, daha çok ilmiye sınıfı ve medrese erbâbı arasında yayılarak ilmî, dînî-tasavvufî hayata canlılık getirmiştir. İstanbul'dan Kerbelâ'ya uzanan yol boyunca kurulan Bektâşî tekkeleri yanında Hicaz yolundaki Mevlevîhânelerin varlığı bilinmektedir. Yine Mekke'ye uzanan güzergahta, Orta Asyalı hacılara hizmet amacıyla Özbekler, Hindîler, Afgânîler, Kalenderîler adıyla birçok tekke kurulmuş, Orta Asya kökenli Nakşibendîler süsleme ve el sanatlarıyla uğraşarak, Osmanlı şehir kültürüne farklı bir zenginlik katmıştır. Kâdiriyye Tarîkatı'nda "Müştâkiyye" ve "Enveriye" (Şemsiyye) kolu kurulmuş, Kuzey Irak'ta doğan "Hâlisiyye" şûbesi Urfa, Sivas, Erzurum, Karaman dolaylarında yayılmıştır. Rifâiyye'nin İstanbul'a "Sayyâdiyye" ve "Mârûfiyye" adıyla iki yeni kolu gelmiştir. Bedeviyye, Şâziliyye gibi Kuzey Afrika kökenli tarîkatlar, İstanbul'da yeni tekkeler açmış, başta hat, tezhip, dînî mûsikî olmak üzere kültür hayatına renklilik getirmiştir. 1826'da Yeniçeri Ordusu'nun kaldırılmasıyla resmen yasaklanan Bektâşiyye'nin dînî niyetlerle değil siyâseten izâle edildiği, bu durumun diğer tarîkatlar için de zaman zaman uygulandığı görülmüştür. Mutasavvıfları kontrol altında tutmak amacıyla İstanbul'da Meclis-i Meşâyih, taşrada ise Encümen-i Meşâyih kurulmuştur.Ulemâ ve mutasavvıflar arasında belirgin bir tartışma yaşanmamış, Muhyiddin Arabî ve Mevlânâ Celâleddin'in fikirleri bu asırda rağbet görmüştür.ABSTRACTThis dissertation is on the religious-sufi life of the nineteenth-century Ottoman Empire. The study focused on the social and political dimensions, as well as religious teachings of Sufism, orders, and Sufis themselves. A total classification shows that there existed 400 tekkes on Rumelian terrains, 350 in Anatolia, and other 300 just in Istanbul, all belonging to a total of twelve sufi orders. That meant in other words, one tekke for approximately thousand people. Samarkandiyya and Zayniyya, which were active in Istanbul and Bursa during earlier centuries, lost their influence, as did Sivasiyya in Sivas, and Bayramiyya in Ankara. So were Cahidiyya in the Aegean coasts and Raufiyya in Istanbul replaced by other sects. Shabaniyya founded in itself three new branches, which all spread in Istanbul and in the western Black Sea coast: the Charkasiyya, the Kushadaviyya, and the Khaliliyya. Malamatism, Gulshaniyya, Sazaiyya, Jarrahiyya, Jalvatiyya, and Bektashiyya are seen as expanded across Rumelia and the Balkans, widely accepted among the ruling class and the ulema. The existence of Bektashi tekkes along the road from Istanbul to Kerbela and the Mewlevikhanes on the route to Hijaz are well known. So were tekkes on the road to Mekka established under the names of Ozbeks, Hindis, Afghans, and Kalenders to serve Asian pilgrims. Khalidiyya, founded by Mawlana Khalid al-Baghdadi, expanded as a third wave of the Naqshibandiyya in Ottoman soil and became widely accepted especially among the ilmiye and the medrese belongers, and brought a fresh dynamism to the religious and sufi life. The Asian-rooted Naqshibandis, who used to work on handicraft, caused another richness for the cultural life of the Ottoman cities. Within the Kadiriyya, the Mushtakiyya and the Anwariyya (Shamsiyya) branches were founded. The Khalisiyyah branch, born in Northern Irak, expanded in Urfa, Sivas, Erzurum, and Karaman. Sayyadiyya and Marufiyya, two branches of Rifaiyya, arrived in Istanbul. Northern-Africa-rooted orders, like the Badawiyya and the Shazaliyya, opened up new tekkes in Istanbul and added new tones to the colorful cultural life of the great capital, especially in arts like calligraphy, tezhib and religious music. The Bektashi order was suppressed by the state in 1826 not for religious, but political purposes; such methods were used from time to time also for other orders. The Meclis-i Meshayih in Istanbul and the Enjumen-i Meshayih in the provinces, were established to take the influential sufi leaders under control. There seem no clashes to mention between the ulema and the Sufis. The thoughts of Ibn Arabi and Mawlana Jelaladdin Rumi became to be in demand in this century.

ÖZETXVII. yüzyılın ikinci yarısında ve XVIII. yüzyılın ilk çeğreğinde yaşayan İsmâil Hakkı Bursevî, eserleri vâsıtasıyla etkisi günümüze kadar ulaşan Osmanlı mutasavvıflardan birisidir. Yaşadığı dönemdeki geniş Osmanlı topraklarında Aydos, Edirne, İstanbul, Üsküp, Bursa, Şam gibi önemli ilim ve kültür merkezlerinde ikamet etmiş, hayâtının muhtelif safhalarında Anadolu, Balkanlar, Mısır, Hicâz'da bulunmuştur. Özellikle Rûhu'l-Beyân müellifi olarak hem zamânında hem de vefâtından sonra şöhreti Anadolu, Balkanlar ve İslâm dünyâsında yayılmıştır. Üftâde ve Hüdâyî'den sonra Celvetiyye tarîkatının en meşhur sîmalarından biridir.Girişte İsmâil Hakkı'nın yaşadığı dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik durumu özetlenmeye çalışılmıştır.Birinci bölümde, özellikle kendi eserlerinde hayâtı ile ilgili ilk elden verdiği bilgiler dikkate alınarak hayâtı, âilesi, hanımları ve çocukları hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, eserleri ve halîfeleri incelenmiştir. Yazılış târihlerine göre eserlerinin listesi verilmiş ve tanıtımı yapılmıştır. İsmâil Hakkı, dil ve edebiyat, tefsir, hadîs, fıkıh, kelâm gibi farklı ilimlerle ilgili çok sayıda eser vermiş çok yönlü bir mutasavvıftır. Özellikle tasavvufla ilgili eserlerinin önemli bir bölümü yazma hâlindedir. Bu çalışma sırasında onun yazma hâlindeki eserlerine de sıkça mürâcaat edilmiştir. Araştırma hazırlanırken daha önce İsmâil Hakkı'nın hayâtı ve eserleri ile ilgili yapılan çalışmalarda rastlanan pek çok yanlışa da işâret edilmiştir. Üçüncü bölümde, tarîkat anlayışı, tarîkatların temel unsurları ve özellikleri, zamanındaki tarîkatlar ve tarîkat mensupları ile ilgili tenkit ve değerlendirmeleri gibi konular incelenmiştir. SUMMARYISMAIL HAQQI BURSEVI His Life, Works and View of TariqahIsmail Haqqi who lived in the second part of XVIIth century and in the first quarter of XVIIIth century is one of the most important Ottoman sufis whose works have been very influential. He resided in various parts of Ottoman State like Anatolia, Balkans, Egypt, Syria and Hijaz throughout his life. He was well-known in these areas, especially as the author of "Rûh al-Bayân", a sufi tafseer. He is also one of the most famous figures of Jalwatiyyah order after Uftâda and Hudâyi.He was a very prolific writer, he wrote on various sciences like Arabic language and literary, tafseer, hadith, fiqh, kalâm and specially tasawwuf. We find a lot of first hand information scattered in his works about his life and this thesis mainly depended on these data to construct his life-story. Most of his works on tasawwuf are manuscripts and not printed yet. These manuscripts are also used fundamentally to describe his view of tariqah. It is tried to point out mistakes about his life and works in previous studies and make corrections.In the introduction, I gave an outline of political, social and economic conditions of the period he lived in.In the first chapter, I studied his life, family and children.In the second chapter, I made a list of the whole works of Ismail Haqqi and decribed them in detail.In the third chapter, I described his view of tariqah and analysed it.

494

ÖZET'19. ASIRDA MEVLEVİLİK VE MEVLEVİLER' konul doktora tezi, bir giriş, dört bölüm ve bir sonuctan oluşmaktadır.Giriş bölümünde 19. asra kadar Mevlevilik tarihine bir bakış, birinci bölüm; 19. asır içinde faal olan Mevlevihaneler ve şeyhlerin hayat hikayelerini içermektedir.İkinci Bölüm; 19. asırda mevleviler ve siaset, Üçüncü bölüm; Mevleviler ve sanatbahislerine ayrılmıştır.Dördüncü Bölüm ise; Mevlevilerin 19. asırda diğer tarikatlerle ilişkilerine yer verilmiştir. Sonuç kısmı da; bütün bu yapılan çalışmaların sonuçlarının değerlendirilmesidir.

147

226

160

97

136

77

130

143

177

30

237

140