Search

Bu tez, Eyüboğlu ailesinin Osmanlı taşra yönetimindeki siyasi ve idari rolünü incelemekle beraber ülkemizdeki aile tarihi çalışmalarına da katkıda bulunmaktadır. 18. yüzyılın ikinci yarısı ilâ Cumhuriyetin ilânına kadar geçen süreyi kapsayan tezde, Eyübzâdelerin önde gelen bireylerinin siyasi ve içtimai hayattaki faaliyetleri yaşadıkları dönemin şartları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. Ailenin 1764 ilâ 1837 yılları arasında Maçka voyvodalığı yaptığı dönem, ayan-merkezi idare-halk arasındaki ilişki ağı üzerinden; aile bireylerinin Tanzimat'ın ilânından sonra Trabzon bürokrasisindeki idari rolleri merkezi yönetim-yerel bürokrasi-eşraf üçgeni üzerinden; Milli Mücadele döneminde ise Eyübzâde Mehmed İzzet ile Eyübzâde Ömer Fevzi'nin icraatları aktarılmıştır. Ailenin tanınmış bireylerinden şair-ressam Bedri Rahmi Eyuboğlu'nun dedesi Eyübzâde Mehmed Hamdi Efendi'nin `Safahat-ı Hayatım` adlı hatıratının da ele alındığı çalışmada, Hamdi Efendi'nin hatıratı gerek aile tarihine katkısı açısından gerekse bir ben-anlatısı (ego-document) olması hasebiyle etraflıca değerlendirilmiştir. Bir ayan ailesinin 18. yüzyılın ortasından 19. yüzyılın başına kadar uhdesinde bulundurduğu voyvodalık idaresini noktaladıktan sonra imparatorluk içerisindeki etkinliğini hangi koşullarda devam ettirdiği de bu tezde sorgulanmıştır. This thesis examines the political and administrative role of the Eyüboğlu family in the Ottoman provincial administration and contributes to the field of family history in Turkish historiography. It covers the period from the mid-18th century until the declaration of the Republic in 1923 and examines the political and social roles of prominent members of the family within its historical context. I focus initially on the period between 1764 and 1837 during which the family held the Maçka voyvodalık through the network of notables, central administration and the people. In the period after the declaration of the Tanzimat, the role of family members who held administrative positions in the Trabzon bureaucracy is examined in regard to the central administration-local bureaucracy-gentry triangle. The activities of Eyübzade Mehmed İzzet and Eyübzade Ömer Fevzi are my central concern for the period of the `National Struggle.` One chapter is devoted to an analysis of Safahat-ı Hayatım, the memoires of Eyübzade Mehmed Hamdi Efendi, the grandfather of Bedri Rahmi Eyuboğlu, a renowned poet-painter member of the family. I have studied this text in depth both in terms of its contribution to the history of the family and as an ego-document. One of the broader aims of this study is to comprehend the conditions under which a notable family sustained their power within the empire after their voyvodalık period came to an end. 360

Osmanlı İmparatorluğu’nda XVI. yüzyıldan beri varlığı bilinen âyânların, özellikle 1683 Viyana bozgunundan sonra önemleri artmıştır. Başlarda basit belediye görevlerinde rol oynayan âyânlar, imparatorluğun taşrada merkezi otoritesinin sarsılması ile XVII. yüzyılın sonlarından itibaren etkili olmaya başlamışlardır. İmparatorluğun mali bunalım, Celâli isyanları, başıboş levendler ve eşkıyalarla uğraşmak zorunda kaldığı dönemde âyânlar veya yerel hanedanlar devlete taşrada yardımcı olmuş, aynı zamanda bu süreç ve yardımlar kendi varlıklarının devlet tarafından kabulünün de yolunu açmıştır. İmparatorluğun taşrada bulunan yerel güçlerinden biri haline gelen âyânlar özellikle XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kuvvet kazanmış, XIX. Yüzyılın ortalarına değin varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır. Timar sisteminin çözülüşü, iltizam sisteminin uygulanmaya başlaması ve mütesellimliklerin âyânların ellerine geçmeye başlaması ile taşrada güçleri artan âyânlar, halktan istenilen vergilerin toplanması, savaş dönemlerinde istenilen askerin ve zahirenin temini ve bölgelerde sorun çıkaran, huzursuzluğa neden olan eşkıyanın yakalanıp cezalandırılması için devlet tarafından görevlendirilmişlerdir. Giderek güçleri ve önemleri artan âyânlar ehl-i örf mensupları ile de anlaşarak reâyâdan haksız akçe toplamaya başlamışlar, savaş dönemlerinde devletin isteklerine bazen bahaneler sunarak bazense hiçbir neden belirtmeden kayıtsız kalmışlardır. Âyânlık müessesesi XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar bazı istisnalar dışında devletin, taşrada otoritesinin devam etmesini sağlamış fakat yüzyılın ikinci yarısından itibaren kurum olarak yozlaşmaya başlamıştır. Âyânların etkili oldukları süreç boyunca Manisa’da Karaosmanoğulları, Sivas’ta Zaralızâdeler gibi her bölgenin öne çıkan bir âyânı veya yerel hanedanı olmuştur. Bu çalışmanın konusu olarak da İzmir’de etkili olan Kâtipzâde ailesinin faaliyetleri, halk ve devlet ile olan ilişkileri, devletin aileden talepleri ve aileye verdiği görevler, halkın, âyân olarak Kâtipzâdelerden memnuniyetleri ve şikâyetleri Osmanlı Arşivi belgeleri ışığında, objektif ve bilimselliğe uygun bir şekilde açıklanmaya çalışılacaktır İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY SAYFASI................................................................................................ iii BİLİMSEL ETİK ve BİLDİRİM SAYFASI ........................................................................... v ÖZET ..................................................................................................................................... vii ABSTRACT ........................................................................................................................... ix ÖNSÖZ ................................................................................................................................... xi İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................... xiii TABLOLAR ve ŞEKİLLER ............................................................................................... xvii KISALTMALAR LİSTESİ .................................................................................................. xix GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................... 3 1. ÂYÂNLIĞIN DOĞUŞUNDA ETKİLİ OLAN OLAYLAR .............................................. 3 1.1. Timar Sisteminin Bozulması ......................................................................................... 3 1.2. Malikâne Usulü ............................................................................................................. 6 1.3. Yerel Güçlerin Kuvvetlenmesi ...................................................................................... 7 1.4. Anadolu’da Başlayan Karışıklıklar ............................................................................... 9 1.4.1. Levendler, Eşkıyalar ve Aşiretler ........................................................................... 9 1.4.2. Devlet Memurlarının Yolsuzlukları ..................................................................... 10 1.4.3. Mali Bunalım ........................................................................................................ 12 1.5. XVII. ve XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Genel Durumu ................................ 14 1.6. Anadolu’da Âyânlığın Ortaya Çıkışı .......................................................................... 16 1.6.1. Âyânlık Seçimleri ................................................................................................. 17 1.7. Devletin Âyânlara Verdiği Görevler ........................................................................... 18 1.7.1. İdari Görevler ....................................................................................................... 18 xiv 1.7.2. Mali Görevler ve Vergi Toplama ......................................................................... 20 1.7.3. Askeri Görevler .................................................................................................... 22 1.8. Ayanların Neden Olduğu Karışıklıklar ....................................................................... 24 1.8.1. Âyân Olma Mücadelesi ile Âyânların Devlet ve Birbirleri ile Olan Çekişmeleri 27 1.8.2. Âyânlığın Yükselişi ve Kaldırılışı ........................................................................ 29 İKİNCİ BÖLÜM .................................................................................................................... 32 2. XVIII. VE XIX. YÜZYILLARDA İZMİR ....................................................................... 32 2.1.Coğrafi Konumu ........................................................................................................... 32 2.2.“İzmir” Adının Tarihçesi .............................................................................................. 32 2.3.Osmanlı Dönemi Öncesi İzmir ..................................................................................... 33 2.3.1. Türklerden Önce İzmir ......................................................................................... 33 2.3.2. İzmir’de Türk Dönemi .......................................................................................... 34 2.4. Osmanlı Dönemi İzmir ................................................................................................ 35 2.4.1. XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda İzmir ........................................................................ 38 2.4.1.1 İdari Durumu ................................................................................................... 38 2.4.1.2. Demografik Durumu ...................................................................................... 39 2.4.1.3. Ticari ve İktisadi Hayat .................................................................................. 41 2.4.1.4. Sosyal ve Kültürel Hayat ............................................................................... 44 2.4.1.5 Yaşanan Önemli Olaylar ................................................................................. 52 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................... 54 3. KÂTİPZÂDE (KÂTİB-OĞLU) AİLESİ ........................................................................... 54 3.1. Ailenin Başlangıcı ....................................................................................................... 54 3.2 Kâtipzâde Ahmed Reşid Efendi ................................................................................... 56 3.2.1 Kâtipzâde Ahmed Reşid Efendi’nin Çocukları ..................................................... 59 3.2.1.1. Kâtipzâde Ahmed Reşid Efendi’nin Mahdumu Hacı Osman ........................ 59 xv 3.2.1.2. Kâtipzâde Ahmed Reşid Efendi’nin Mahdumu Mehmed Arif ...................... 60 3.2.1.3. Kâtipzâde Ahmed Reşid Mahdumu Hacı Bekir ............................................ 60 3.2.1.4. Kâtipzâde Ahmed Reşid Mahdumu Hacı Halil ............................................. 61 3.3. Kâtipzâde Hacı Osman Efendi Mahdumu El-hacc Mehmed ...................................... 62 3.3.1. Kâtipzâde Hacı Osman Efendi’nin Diğer Çocukları ............................................ 66 3.3.4. Kâtipzâde Hacı Mustafa ....................................................................................... 68 3.3.5 Kâtipzâde Ahmed .................................................................................................. 69 3.3.6 Kâtipzâde Mehmed................................................................................................ 70 3.3.7. Kâtipzâde Ailesi ve Karaosmanoğulları Arasında Bir Karşılaştırma ................... 71 3.3.8. Kâtipzâde Ailesine Ait Vakıflar ve Kayıtları ....................................................... 72 SONUÇ .................................................................................................................................. 77 KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 79 EKLER .................................................................................................................................. 87 EK 1: Kâtipzâde Ahmed Reşid Efendi Sebili .................................................................... 87 EK 2: Piri Reis’in İzmir Haritası........................................................................................ 90 EK 3: Kestelli Caddesi’nde Bulunan Kâtipzâde Konağı ................................................... 91 EK 4: AE_SMST_IV_0013_001009_002 ......................................................................... 92 EK 5: C.DRB /33/ 1630. .................................................................................................... 94 EK 6. C.ML/ 39/ 1754 ....................................................................................................... 95 EK 7: Osmanlı Dönemi Batı Anadolu Bölgesi’nin Haritası .................................................. 96 EK 8: Kâtipzâde Konağı ........................................................................................................ 97 EK 9: Kâtipzâde El-hacc Mehmed Efendi ............................................................................. 98 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................................... 99

Osmanlı İmparatorluğu tarihinin en ilgi çekici araştırma konularından biri de â'yânlık müessesesi ve teşekkül ettiği dönemdir. Bu ilginin neticesi, â'yânlık kurumu üzerine genel çalışmalar yapılmış olmasının yanı sıra, Çapanoğulları, Karaosmanoğulları, Canikli Ali Paşaoğulları gibi önemli â'yân ailelerini konu edinen özel araştırmalar da yapılmıştır. Kanaatimizce bu önemli çalışmalara yenilerinin eklenmesi, imparatorluk sınırları içerisinde vilayet merkezlerinden kazalara kadar etkisi görülen bu kurumunun daha iyi analiz edilmesi sonucunu verecektir. Bulundukları bölgede nüfuz ve güç sahibi yerel hanedanlar olarak ortaya çıkan â'yân aileleri yeni çalışmalar için araştırmacılara yeterli malzemeyi sunacaktır. Bu ailelerin faaliyetleri â'yânlık kurumuna bakış açısında yeni pencereler aralayabileceği gibi bu müessesenin yerel düzeydeki etkilerini görmemize de yardım edecektir. Bu bağlamda Sivas'taki güçlü ve etkili yerel hanedanlardan olan Kenanzâde Â'yân Ailesi çalışmamızın temel konusunu teşkil etmektedir. Araştırmamızda genelden özele doğru bir yol takip edilmiştir. Giriş kısmında â'yânlık ile ilgili genel bilgiler verildikten sonra çalışmamızın birinci bölümünde â'yânlık kurumunun oluşmasında etkili olan faktörler, bu kurumun gelişmesindeki tarihsel süreç, â'yânların devlete hangi alanda hizmet ettikleri, ne tür görevler ifa ettikleri ele alınmış ve â'yânların kendilerinden istenilen hizmetleri yerine getirebilmeleri için gerekli olan gelirleri nasıl elde ettikleri üzerinde durulmuştur. Bu bölümde ayrıca Sivas'ta etkili olan â'yân aileleri ele alınmıştır. Çalışmamızın bu bölümü Kenanzâde Ailesi ile onların doğal rakipleri durumundaki diğer â'yân ailelerini kıyaslayabilme imkânı sunacaktır. İkinci bölümde çalışmamızın konusunu teşkil eden Kenanzâdeler ele alınmış, Kenanzâde ismi ve ailenin menşeine dair aile içerisindeki rivayetlerle birlikte araştırmacıların tezleri ve aşiret mensubiyeti tezi tartışılmış ve ailede öne çıkan isimler tanıtılmaya çalışılmıştır. Bu kısım aynı ismi taşıyan aile üyelerinin birbiri ile karıştırılması ihtimalini ortadan kaldıracaktır. Bu bölümde ayrıca Kenanzâde Ailesi'nin Sivas ve çevresindeki diğer önemli ailelerle ilişkileri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde Kenanzâdelerin idari hizmetleri, vakıf hizmetleri ve ekonomik yapısı üzerinde durulduktan sonra dördüncü bölümde aile üyelerinin askeri ve siyasi faaliyetleri ele alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Rusya, Avusturya, İran ve Fransa ile harbe girdiği dönemlerde Kenanzâde üyelerinin devlete hangi cephelerde hizmet ettikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca Çapanoğulları-Canikli Ali Paşaoğulları mücadelesine Kenanzâde Ali Ağa'nın dâhil olması ile Ahmed Ağa'nın isyanı, isyanın nedenleri, başlaması ve gelişmesi, isyanın bastırılması konuları da bu bölümde tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sivas, Â'yân, Kenanzâde One of the most interesting topics in the Ottoman history is the Ayan families and the period in which ayan families was founded. As a result of this interest, general research are carried out considering the Ayan institution as well as the special research considering the important Ayan families such as Çapanoğulları, Karaosmanoğulları and Canikli Ali Paşaoğulları. In our opininon, addition of new studies to previous will provide better understanding of the effect of Ayan families from provincial centers to towns.The Ayan families which are the powerful and influential dynasties in their own territory will offer sufficient material for the researchers. The activities of these families will bring a new perspective to the Ayan establishment as well as to show the influence in local level. In this context, Kenanzade Family who are the powerful and influential local family in Sivas is the main subject of our study. In our research, the subjects were introduced from general to the specific. In the Introduction, the general information about the background of the arise of the Ayan families are given. In following, the factors affecting the Ayan families, how the Ayan families serve the state and how they supplied their income to actualize the duties appointed from the state are discusssed. Additionally, the Ayan families influenced the Sivas are taken into consideration. This chapter will also ensure to make a comparison between Kenanzade family and the other Ayan families which are natural rivals to Kenanzade family.In the second chapter, Kenanzade family who are the subject of this study are investigated in detail. The name of Kenanzade family and its origin is inspected based on narratives quoted in the family and with the help of previous research. The family membership thesis is evaluated and the featured names of the family are introduced. Thus, this part will prevent the confusion of family members who have the same names or titles. Finally, the relationship between Kenanzade family and other Ayan families residing in Sivas territory is emphasized.In the third chapter, the admistrative and foundation services of Kenanzade family are mentioned with the economic structure of the family. Then, in the fourth chapter is dealt with the military and political activities of the family. The Kenanzade Family members who served in the fronts of the Russian, Austrian, Iraninan and French Wars for the Ottoman Empire were introduced. Also, the rebellion of the Ahmet Ağa and the stages of the rebellion during the conflict between Çapanoğulları and Canikli Ali Paşa Oğulları, in which Kenanzade Ali Ağa participated, were discussed. Keyword: Sivas, Ayan, Kenanzade 184

Bu biyografik çalışma İşkodralı Mahmud Paşayı (1752-1796), Arnavut ve Osmanlı tarih çalışmalarındaki figürünü revize ederek Osmanlı ayanları arasındaki münasip yerine oturtmaya çalışmaktadır. Arnavut ulusal tarihi isyancı kimliğine baskı yaparak ve biraz da milliyetçi bir nüans katarak, onun bu rollerini Osmanlı merkezine karşı olan savaşta bir milli mücadele olarak işlemiştir. Öte yandan Osmanlı ve Türk tarihçileri, o ve benzeri figürleri, taşrada düzensizlik yaratan kişiler olarak suçlamışlardır. İki taraf da Mahmud Paşa'nın doğru imajını yakalamakta başarısız olmuştur. Bu nedenle bu tez Osmanlı ayanlarının revizyonist çalışmalarına göre, kaynakların yeni bir şekilde yorumlanması yöntemine dayanarak bu iki anlatıya karşı çıkmaktadır. This biography study on Mahmud Pasha of Shkodra (1752-1796), by revising its figure in the classic Albanian historiography and Ottoman historiography, tries to put him in the proper place in the studies on the Ottoman local notables. Emphasizing more on his rebellion and giving it some national nuance, the Albanian historiography tried to show it as a struggle of independence from Ottoman center. On the other hand, from a central point of view Ottoman chroniclers blamed these local notables for the disorder that was taking place in the provinces. But, both sides failed to capture the true picture of him. Therefore, this thesis, basing on a new reinterpretation of sources according to the revisionist works on ottoman local notables, challenges the two narratives. 139

Tanzimat'ın Trabzon'da uygulanış yıllarını ele alan bu tez, reformların uygulanışı üzerinden merkez elitleri, yerel eşraf ve sıradan insanların arasında yaşanan pazarlık, çatışma ve uzlaşmaları ele almayı amaçlıyor. Bu çalışma, Trabzon Eyaleti'nde uygulanmaya çalışılan reformların yerelden gelen tepki ve direnişlere göre 1841'den 1860lara kadar nasıl şekillendiğini göstermeye çalışıyor. Bu çalışmanın odak noktaları, 1841 ve 1847'de uygulanmaya çalışılan Tanzimat Reformları'nın yerel eşraf ve sıradan insanlar için ne anlama geldiği ve nasıl algılandığı ve reform-ların bölgedeki etkilerine dayanarak güç ilişkilerine nasıl etki ettiğidir. Bu çalışma ayrıca Tanzimat Reformları'nın eyaletin köylülerine ne tür yeni talepler getirdiğini ve bu sıradan insanların ve yeni düzenden memnun olmayan yerel elitlerin reformlara karşı nasıl savunma yolları izledikleri hakkında geniş bir resim çizmeye çalışmaktadır. Bu tezde kullanılan birincil kaynaklarının çoğunu Başbakanlık Osmanlı Arşivleri belgeleri oluştururken, bunun yanında, yabancı elçilerin raporlarına, gezginlerin notlarına da başvurulmuştur. This thesis, on the application of the Tanzimat in the province of Trabzon, investigates the negotiations, conflicts, and compromises between central elites, local notables, and ordinary people. It shows how reforms were implemented in two phases in 1841 and 1847 and how they unfold-ed following resistance from notables and villagers from 1841 to 1860. The work focuses on what Tanzimat Reforms meant for local elites and ordinary people, and how they influenced power relations in the region. This thesis also shows kinds of burdens imposed on villagers with Tanzimat and how these commoners and dissatisfied local elites defended themselves against the reforms. While most of the primary sources used in this thesis are documents of the Ottoman Archives, reports of consuls and the notes of voyagers are also used. 113

Çalışmamız Osmanlı imparatorluğunun hâkimiyeti altında bulunan toprakların bir kasımında kurmuş olduğu Miri arazi rejimi ve bu rejimle paralel olarak gelişen ticaret hayatı ve ticari anlayışının doğurduğu toplumsal sonuçlar ele alınmıştır.Osmanlı devleti oldukça müdahaleci bir üretim ve tüketim ekonomisi belirlemiş, bu amaçla uygulamış olduğu politikalar ile Osmanlı toplumsal yaşamına etki etmiştir. Özel mülke izin vermeyen ve sermaye birikimini önlemek maksadıyla çok çeşitli müdahaleci politikalar benimseyen merkezi hükümet, iktidarının zayıfladığı dönemlerde bu politikalarından taviz vermek zorunda kalmıştır. Ve gerek savaş teknolojisinde yaşanan gelişmelerden ötürü gerekse de nakit ihtiyacından dolayı kendi kurmuş olduğu yapı olan Tımar sisteminin tasfiyesine sebebiyet vererek bunları başta askeri mensuplar olmak üzere vergi ve toprakların gelirlerini özel kişilere satmıştır. Bu kişiler zamanla devletin hem en çok ihtiyaç duyacağı nakit akışının sahibi olarak bölgesel bir güç konumunda devlete karşı bir kuvvet oluşturmuş hem de reayanın âyan adı verilen bu gurup tarafından ezilmesine sebep olmuştur.Burjuva sınıfının yokluğu devleti çok önemli olacak ticari malların ucuza getirilmesi, vergi kaynaklarının sağlanması, istihdam gibi kaynaklardan mahrum bırakırken diğer taraftan halkı da devlete karşı talep edebileceği bir üçüncü güç olarak çıkamamasından dolayı demokratik gelişmelerin önünü tıkamış ve toplumsal huzursuzluklara sebebiyet vermiştir. In this study, the established Miri land regime in some of the lands under the dominion of the Ottoman Empire and the social consequences of the trade life and commercial understanding developed in parallel with this regime is discussed. The Ottoman Empire was determined a highly interventionist production and consumption economy which influenced the Ottoman social life through the applied policies. The central government which did not allow private property and adopted a wide range of interventionist policies in order to prevent capital accumulation, had to compromise on these policies during periods of weakening of power.The liquidation of the Timar system which was the structure that was built by itself was occured not only due to the developments in war technology but also due to the need for cash. The taxes and revenues of the lands were sold to the private individuals, especially the military members. Over time, these individuals had created a force against the state in the form of a regional power by having the most cash flow. In addition, people under the rule of a monarch had crushed by those rich elite of the community which was called âyan due to the available cash flow. The absence of the bourgeois class had caused cheap commercial goods, provision of tax resources, deprivation of employment sources, and etc.. On the other hand, the lack of the bourgeois class had blocked democratic developments and caused social upheavals. Due to not emerged bourgeois class as a third force for the people under the rule of a monarch against the state in order to request the various rights. 123

18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli değişimlere sahne olan bir dönemdir. 17. yüzyılın sonlarında yaşanan kayıplar 18. yüzyılda imparatorluğu yöneten grupların yeni bir bakış açısıyla gelişmeleri değerlendirmesine ve buna uygun olarak sorunları aşmak adına yeni yaklaşımlara yönelmesine neden olmuştur. Osmanlı merkezi idaresinde yaşanan bu değişimlerin yanında taşra idaresinde de o güne kadar bir dereceye kadar etkili olan grupların bu yüzyılda daha baskın roller üstlendiği ve yeni bir ayan tipi ile karşımıza çıktığı görülmektedir. Antakya kazası Osmanlı İmparatorluğu'nun Anadolu ve Arap eyaletleri arasında bir geçiş bölgesi konumunda olması ve gerek ticaret gerekse hac yolları üzerinde bulunması bakımından dikkat çeken bir kazadır. Bu bakımdan imparatorluğun taşra idaresinde öne çıkan bu yeni grupların imparatorluğun bu bölgesinde voyvodalıktan, serdarlığa, mütevellilikten mültezimliğe kadar çeşitli roller üstlenmiştir. Bu bölgede âyânların taşra idaresinde kimi zaman icra gücünü arttıran son derece yararlı roller oynadığı görüldüğü gibi kimi zaman bunların idare açısından tehditler yarattığı da görülmüştür. Antakya âyânları üzerine yapılan bu çalışma hem Osmanlı İmparatorluğu'nda taşra idaresinin yeni durumunu ortaya koymak bakımından hem de değişen koşullar karşısında egemen unsurların taşra özelinde ne tür bir değişikliğe uğradığını görmek bakımından anlamlıdır. The 18th century is a period when significant changes were taking place in Ottoman Empire. The losses experienced in the late 17th century caused the groups ruling the empire in the 18th century to evaluate developments with a new perspective and accordingly, it leads that the groups move to new approaches in order to overcome the problems, Besides these changes in Ottoman central administration, it is seen that the groups which were effective to a certain extent until that day, had more dominant roles in this century and created new Ayan type. Antakya subprovince is a remarkable subprovince in terms of being transitional zone between Anatolian and Arab provinces of Ottoman Empire and having not only trade but also pilgrim route. Therefore, this new prominent groups in the rural administration of Empire undertook various roles from voivodship to commander-in-chief, from trusteeship to taxman in this region of Empire. It was seen that in this region, the rural governors sometimes played extremely useful roles which increase the power of execution, and also sometimes it created threats for the administration. This work about Ayans of Antakya is meaningful both in terms of revealing the new situation of rural administration of Ottoman Empire and in seeing what kind of changes the ruling elements undergo in the rurals in the face changing conditions. 146

Bu tez, 18. asırda Kahire'de idareyi iktisab eden güçlü Memlûk beylerine verilen pâye olan şeyhü'l-beled tabirinin tanımı, tarihi arka planı, görev muhtevası ve etki alanını merkez-çevre ilişkileri bağlamında ele almaktadır. Birinci bölümde 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda âyan ve eşrafın ortaya çıkışını sağlayan iktisadî-idarî değişimler ele alınmakta ve Mısır'da önemli rol oynayan âyan grubu olan ve Mustafa Kâhya el-Kazdağlı tarafından kurulan Kazdağlı hânesi de incelenmektedir. Diğer taraftan, bu bölümde şeyhü'l-beledlik müessesesinin hem devrin vakanüvisleri, seyyahları hem de Mısır tarihinin modern uzmanları tarafından tanımı, ilk ne zaman ve kimin için kullanıldığı ve tarihsel kökenleri hususundaki görüşleri tartışılmakta ve Kahire'de şeyhü'l-beled olan bir Memlûk beyi'nin görev muhtevası ortaya konmakta, bu muhtevanın sadece Kahire'yi değil bütün Mısır'ı kapsayacak genişlikte olduğu da vurgulanmaktadır. İkinci bölümde, Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle mezkûr yüzyılda şeyhü'l-beledlik pâyesine erişen Memlûk beyleri etraflı biçimde açıklanmakta, bu beylerin yükseliş mücadeleleri ve zevalleri ile beraber Kahire eksenli Mısır eyaletinin tarihine de ışık tutulmaktadır. Bu bölümde ayrıca, Kahire'de 1798'de Fransa'nın Mısır'ı istilası ve sonrasındaki süreçte şeyhü'l-beledlik makamının sona erişi de incelenmektedir. This thesis discusses shaykh al-balad concept which arose as the title given to powerful Mamluk Beys who were governing Cairo during 18th century. It discusses about historical background, job description and field of effect, in the context of center periphery relation. In the first chapter, financial and administrative changes which led to rise of ayans and notables in the Ottoman Empire are discussed. Also, Kazdağlı (Qâzdughlî) household, the ayan group which was established by Mustafâ Katkhudâ al- Qâzdughlî is mentioned. This household played an important role in Egypt. In addition in the first chapter, job description of shaykh al-balad concept by the chroniclers, travellers and the modern experts of Egypt history is given. When shaykh al-balad concept is used the first time and for whom it was used and the historical roots are also discussed. Job description of a Mamluk Bey who was shaykh al-balad of Cairo, including not only Cairo but the whole Egypt is also revealed. In the second chapter, Mamluk Beys who reached the title shaykh al-balad during the aforementioned century via the Ottoman archive records are discussed. The struggle of the Beys while they were arising and decadence of them are also examined while enlighting Cairo-focused Egypt province's history. In this chapter, French invasion of Egypt in 1798 is also mentioned. Afterwards, shaykh al-balad concept and how it was terminated is finally discussed. 179

Bu tez on dokuzuncu yüzyılın idari, iktisadi, ve sosyal dönüşümlerinin Osmanlı İmparatorluğu'nun bir sınır bölgesinde yer alan Muş sancağı üzerindeki etkilerini incelemektedir. Dağlık bir coğrafyada verimli bir ova üzerinde kurulu, heterojen bir nüfusu ve göçebe ve yarı-göçebe aşiretleri barındıran bir sınır bölgesinin Tanzimat dönemi öncesinden Tanzimat dönemine geçiş sürecine odaklanmaktadır. Rusya ve Iran imparatorlukları ile sınır, tarımsal açıdan oldukça verimli ve çok sayıda aşiretin yaşadığı bu bölgenin idaresi ve bölgede düzenin ve güvenliğin sağlanması için yerel güç odaklarının işbirliği oldukça elzemdi. Bu nedenle, böyle bir sınır bölgesinin idaresi farklı güç odakları arasındaki müzakereye dayalıydı. Bu çalışma öncelikle, güçlerini ırsi olarak ve geniş muafiyetlerle kontrol ettikleri geniş toprak parçalarından - yurtluk-ocaklıklardan - ve göçebe ve yarı-göçebe gruplar üzerindeki etkilerinden alan Kürt ileri gelenlerinin Tanzimat öncesi dönemde rollerini ve işlevlerini incelemektedir. Daha sonrasında ise, Tanzimat reformları ile gerçekleşen idari ve iktisadi merkezileşmeye bahsi geçen ileri gelenlerin ne tür tepki verdikleri ve nasıl uyum sağladıkları üzerinde durmaktadır. Böylelikle, Muş sancağına odaklanarak Tanzimat reformlarının uygulanmasını inceleyen bu çalışma, özellikle Muş ahalisi ve aşiretleri üzerindeki etkileriyle ilgilenerek bu reformların tamamlanmasında yerel güç odaklarının aracı rolünün, yerel bilgi ve deneyiminin ne derece önem arz ettiğini göstermektedir. This dissertation analyzes the reflections of nineteenth-century administrative, fiscal and social transformations on the sub-province of Muş that was situated on the frontiers of the Ottoman Empire. It examines the transition from the pre-Tanzimat to the Tanzimat era in a frontier region on a fertile plain surrounded by mountain ranges with its heterogenous population and nomadic and semi-nomadic tribes. Collaboration with local power-holders was vital for governing and maintaining order and security in this agriculturally fertile, tribally populated region that bordered Russian and Iranian empires. Thus, the implementation of rule in such a sub-province was based on negotiation among various powerholders. Accordingly, the dissertation first explores the roles and functions of Kurdish notables, whose power stemmed mainly from their inherited control over large plots of lands – called `yurtluk-ocaklık`- as well as their influence over seminomadic and nomadic tribes of the region in the pre-Tanzimat period. Then, the study examines how said notables reacted and adapted themselves to the fiscal and administrative centralization of the Tanzimat. Thus, by focusing on the sub-province of Muş to analyze the implementation of Tanzimat reforms, the study demonstrates how the intermediary role, local knowledge, and experience of local powerholders were important in the fulfillment of reforms with specific concern for reforms' effects on the common people and tribal groups of Muş. 370

Bu araştırmanın amacı, Uşaklı Paşaoğulları ailesinin tarihini ortaya çıkarmaktır.Böylelikle Paşaoğulları ailesi örneğinde, Osmanlı'da 18. yüzyıldan itibaren ortayaçıkan ve genellikle ayan olarak bilinen yerel güçlerin durumu hakkındakibilgilerimize katkı sağlanacağı düşünülmüştür. Paşaoğulları ailesi Osmanlı ülkesininçeşitli bölge ve şehirlerinde ortaya çıkan ayan ailelerinden biridir. Araştırmanıntemel argümanı, orta ölçekli büyüklükte olan Paşaoğulları'nın hakkında bilgiedinebildiğimiz ilk üyesinin ayanlık sürecinin genel eğilimlerine uygun olarak devletkadrolarına katılması ve bu yolla elde ettiği güçle Uşak'ta ailesini dikkate değer birnoktaya getirmesidir. Ancak kendine yer bulduğu kadro, siyasal kararmekanizmalarıyla çok yakın ilişkide değildir.Anahtar Kelimeler: 19. Yüzyıl, Ayan Aileleri, Osmanlı Devleti, Paşaoğulları, Uşak The purpose of this research is to investigate the history of the Paşaoğulları family; amedium-scale local family that lived and flourished in Uşak in Western Anatolia. Itcan be said that investigating the history of the Paşaoğulları family could expand thestate of our current knowledge on local powers known as notables (ayan) in theOttoman Empire. The Paşaoğulları family was one of the ayan families that emergedin different regions and cities of the Ottoman Empire. The main argument of thepresent research is that Paşaoğlu Ahmed Ağa, the first member of this family, movedinto the governmental positions and brought his family to an outstanding point inUşak, which resembled the general trends of the process of ayanship. However, theposition he found for himself was not in close connections with political decision-makingmechanisms.Keywords: Local Notables, Nineteenth Century, Ottoman Empire, Paşaoğulları,Uşak, 109

Osmanlı'da XVI. yüzyılın sonlarından itibaren; bütçe açıkları, bunları takip eden tağşişler, fiyat enflasyonu, uzun süren savaşlar ve savaş teknolojisinde önemli gelişmeler olmuştur. Devlet, vergi gelirlerinin daha fazla bir bölümünü nakit olarak toplamak, merkezde daha büyük ordular kurmak, bunları sürekli eğitmek ve uzun süren yıpratıcı savaşların nakit ihtiyacını karşılamak zorunda kalmıştır. Bu sorunların çözümü için fiskalist bir yaklaşım sergilemiştir. Bir yandan gelirleri arttırmanın öte taraftan da masrafları kısmanın yolunu aramıştır. Ancak iltizamın yaygınlaşmasıyla başlayıp malikâne usulünün devreye girmesiyle iyice belirgin hale gelen değişim, hemen hemen Tanzimat'a kadar devam etmiştir. Bu da idari, mali, askeri ve sosyal değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada anılan değişim ve dönüşümün ayanlık temelinde Konya şehrine etkisi ele alınmıştır. Bu çerçevede mali alanda, malikâne sisteminin Konya ölçeğinde başarılı olup olmadığı, Konya mukataalarının bütün sistem içindeki yeri, bunları genel anlamda kimlerin işlettiği ve yerelde ise bu işletmecilerin kimliği ortaya çıkarılmıştır. İdari alanda, Karaman idarecilerinin sistem içindeki yeri, Konya ayanlarının kimler olduğu ve bu kişilerin yüklendiği sorumluluklar ele alınmıştır. Konunun daha iyi anlaşılması için tartışılanlar, Konya ayanı Arapağazade Seyyid Süleyman Ağa üzerinden somut hale getirilmiştir. Sonuç olarak merkezi yönetimin, mali, idari ve askeri anlamda, Konya üzerindeki denetimini yitirmediği söylenebilir., From the last decades of XVIth Century, there have been some important developments such as budget deficit, debasement based on budget deficit, price inflation, long lasting wars and war technology in Ottoman Emprie. Ottomans had to collect more part of tax revenue in cash because of recruit more bigger army in center, contuniusly train and to fund of this army in cash in long lasting wars. They have taken a fiscalist approach to solve this problems. On the one hand they have look for the way to increase their incomes on the other hand to reduce costs. The change that has became apparent by starting of widespread of iltizam and malikane practise has continued almost to the Tanzimat era. And this also brought about administrative, financial, military and social changes. In this study, it has been studied the effect of change and transformation mentioned to the Konya city in the base of Ayan. In this context in financial field, it has been found out the malikane practise has succeed or not in Konya scale, the place of Konya muqâtaas in whole system, the persons whose managed of these muqâtaas in genereal and the identity of managers in local. In the field of administration, it has been examined the place of Karaman administrator in whole system, who was the Konya ayan and the responsiblity of these ayan they have taken. For a better understanding of this matter discussion has been concretized on Arapağazade es-Seyyid Süleyman Ağa as a Ayan of Konya. As a result, it has been said that central government has not lost its control in financial, administrative and military sense in Konya.

Yılıkoğlu Süleyman Ağa, dağlı eşkıyasının ortaya çıktığı 1792 tarihiyle beraber belgelerde adından söz edilmeye başlanan Silistre ve Deliorman bölgesinin ayanıdır. XVIII. yüzyılın son 10 yılında dağlı eşkıyasıyla ve onların çıkardığı karışıklıkta eşkıyalık faaliyeti yürütmesi bu yüzyılın sonuna kadar sürmüştür. XIX. yüzyılda ise bu süreç 1801 tarihinde Silistre mütesellimi ve ayanı olmasıyla devam etmiştir. 1801 tarihinden sonra önce Rusçuk Ayanı Tirsiniklioğlu İsmail Ağa ile mücadelesi başlamıştır. Ayrıca Tirsiniklioğlu'nun adamı Pehlivan İbrahim Ağa ile de nüfuz mücadelesi yaşamıştır. Daha sonra Tirsiniklioğlu'nun ölümüyle yerine geçen Alemdar Mustafa Ağa ile kısa bir mücadele dönemi geçirmiştir. Alemdar'ın ölümüyle de Silistre'ye dönerek ölene kadar Silistre ayanı olarak kalmıştır.Bu mücadelelerin haricinde 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'nda da bulunmuştur. Savaş sırasında birçok itaatsizlikleri olmasının yanında Osmanlı Devleri lehine faydaları da olmuştur. Osmanlı-Rus savaşından sonra hakkında çıkan ölüm fermanı dolayısıyla kaçarak Rusya sığınmıştır. Elçi İtalinski vasıtasıyla yapılan yazışmalar sonucunda tekrar Osmanlı topraklarına gönderilen Yılıkoğlu Süleyman Ağa Şumnu tarafında saklanmaya başlamıştır. Daha sonra Şumnu Ayanı Çavuşzade Hasan Ağa tarafından bulunmasıyla 1813 yılında ortadan kaldırılmıştır. Yılıkoğlu Süleyman Ağa is local notable of Silistre and Deliorman region, he began to be mentioned in the documents with the date of 1792 when the mountain bandits emerged. In the last decade of the 18th century, it continued until the end of this century that it carried out its own baldness activities with the mountaineer bandits. In the 18th century, this process continued with his being local notable and `mütesellim` at Silistra the establishment of the municipality of Silistra in 1801.After 1801, he first started fighting with Rusçuk Ayan Tirsiniklioglu Ismail Aga. In addition, Tirsiniklioglu's man, Pehlivan İbrahim Aga fighting influence. Later on, Tiraziniklioglu passed a short struggle with Alemdar Mustafa Aga, who replaced his death. By the death of Alemdar, he returned to Silistre and remained a Silistre singer until his death.Besides these fights, he joined 1806-1812 Ottoman-Russian War. During the war, There have been many disobedience as well as benefits in favor of the Ottomans.After the Ottoman-Russian war, he escaped to Russia and took refuge there because of the death penalty. As a result of the correspondences made by envoy Italinski, Yılıkoğlu Süleyman Ağa, who was sent to the Ottoman lands again, started to hide on the side of Shumen. It was later abolished in 1813 by the presence of Shumen Ayan Çavuşzade Hasan Ağa.

Âyanlar, XVI. yüzyıldan beri varlıkları bilinen ve halkla devlet arasında aracılık yapan kişilerdir. XVIII. yüzyılda nüfuzları daha da genişlemiştir. Söz konusu âyanlardan biri de Çapanoğulları ailesidir. Çapanoğulları, dönemin siyasî konjonktüründen istifade ederek pek çok idarî görevi uhdesine almışlardır. Bozok sancağı merkez olmak üzere, oldukça geniş bir alanda etkili olmuşlardır. Hanedanın en önemli üyelerinden biri Süleyman Bey'dir. Bu çalışmada, Süleyman Bey'in faaliyetleri, ailenin nüfuzuna etkileri ve çevreyle kurduğu ilişkilerin mahiyeti incelenmiştir. Bu çerçevede Süleyman Bey'in, Nizâm-ı Cedîd hareketine verdiği destek ve bunun siyasî geleceği açısından önemi ortaya konulmuştur. Diğer taraftan Fransızların Mısır'a saldırısında ve Dağlı asilerinin bertaraf edilmesindeki rolü, Sened-i İttifak'a imza koyması ve sonrasında yaşanan sürecin seyri gün yüzüne çıkarılmıştır. Bunlardan başka servetinin kaynağını oluşturan mukâtaʽa ve malikâneleri ve bunları tasarruf biçimi de belgeler ışığında irdelenmiştir. Ayrıca merkez ve çevreyle iletişimini sağlayanlar başta olmak üzere, maiyetindeki görevlilerin faaliyetlerine de yer verilmiştir. Notables were the people who mediated between people and the state and their presence goes back in the history until 16th century. The influence of the ayans extended in 18th century. One of these ayans was the Çapanoğlu family that held many administrative duties by benefitting from political conjecture of the time. They had a great influence in a vast area by making the Bozok sandjak the center. One of the most significant members of the family was Süleyman Bey. In this study, activities of Süleyman Bey, his impact on increasing influence of the family and the characteristics of relations that he established with the environment will be evaluated. In this frame, his support to Nizâm-ı Cedîd and importance of this support in his future career was revealed. Also, his role against the French occupation in Egypt and in defeating mountain rebels, his signature on the Sened-i İttifak and following developments were demonstrated in this study. In addition to these, such sources of his fortune as mukâtaʽa and malikânes and the way of their use were evaluated in the light of archival documents. Finally, activities of the staff in his service, chiefly those who provide communication between the center and environ, were mentioned. 514

Osmanlı Devleti'nin çok uzun süre başat güç olarak varlığını devam etirmesinde hiç kuşkusuz askerî gücünün yanı sıra sağlam bir merkezi sisteminin de varlığı yadsınamaz bir gerçektir. Bu sistemin bel kemiğini oluşturan unsurlardan bir tanesi de Mühimme Defterleridir. Mühimme Defterleri, Divân-ı Hümâyûn'da alınan kararların sûretlerinin kaydedildiği defterler olarak adlandırılmaktadır. Oldukça geniş bir konu yelpazesine sahip olmaları nedeniyle Mühimme Defterleri birinci elden kaynak niteliğindedir. Tez çalışmamızın konusunu 248 numaralı Mühimme Defteri'nin 145-297. sayfaları arasındaki bölüm oluşturmaktadır. Genel itibariyle hicrî 1247-48 (miladi 1831-32), tarihleri arasındaki dönemi içeren çalışma inceleme, metin ve indeks bölümlerinden oluşmaktadır. İnceleme bölümünde, Mühimme Defteri'nin şekil ve içerik yönünden değerlendirilmesi yapılmış, ayrıca konularına göre hükümler tasnif edilmiştir. Metin bölümünde ise, hükümlerin transkripsiyonu ile birlikte özetleri yapılmıştır. Son olarak araştırma yapanların, tez çalışmasından daha kolay istifade edebilmesi için indeks bölümü çalışmanın sonuna eklenmiştir. Teze konu olan Mühimme Defteri incelendiğinde II. Mahmut'un son dönemlerine tekabül eden; anlaşmazlıklar, Mehmet Ali Pâşâ ile yaşanan sorunlar, âyânların gayr-i nizami davranışları ve en çok da yaşanan ekonomik sıkıntıların giderilmesi husûsunda vergi toplama konularını içermektedir. Bu konuda yapılacak çalışmalara bir nebze de olsa katkı sağlamak tezin amaçları arasındadır.Anahtar Kelimeler: 248 Numaralı Mühimme Defteri, Osmanlı Devleti, II.Mahmut Âyân, Mehmet Ali Pâşâ. In maintenance of Ottoman State of its existence as a dominant power for a very long time, the existence of a sound central system as well as its military power is undoubtedly the stubborn fact. And one of the aspects constituting the backbone of this system is Muhimme Defters. Muhimme Defters are named as the books in which the copies of the decisions taken in Imperial Council (Divân-ı Hümâyûn) were recorded. Due to the fact that they have a pretty wide range of subjects, Muhimme Defters have the characteristics of primary source. The chapter between pages 145-297 of muhimme defter number 248 composes the subject of our thesis study. The study which includes the period between the years 1247-48 (1831-32) of the Hegira in general is composed of analysis, text and index chapters. In analysis chapter, the muhimme Defter numbered 248 is evaluated in terms of form and contents, the period is discussed in general terms and decrees are classified per their subjects. While in text chapter, the decrees are transcribed as being summarized. Finally, index chapter is suffixed to the study in order for researchers to be able to benefit from thesis study more easily. When the muhimme Defters discussed in the thesis is analyzed; it is observed that it includes the disputes corresponding to the last periods of II. Mahmut, troubles experienced with Mehmet Ali Pâşâ, anomalous behaviors of landed proprietors (ayanlar) and mostly the matters of collecting tax in removing the economic difficulties. Forming basis for the studies to be performed in these subjects mentioned is among the objectives of the thesis. Keywords: Muhimme Defter number 248, Ottoman State, Mahmut II, Landed Proprietor, Mehmet Ali Pasha. 746

Bu çalışmada XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon Giresun Gümüşhane çevrelerinde faaliyetleri göze çarpan Üçüncüoğulları, Şatırzadeler, Dizdarzadeler, Kuğuzadeler, Sakazadeler, Kalcızadeler ve Hacısalihoğulları gibi ayan aileleri çeşitli yönleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Bu ayan ailelerinin Osmanlı devlet sistemi içerisinde idari bir birimi temsil etmeleri ve zaman içerisindeki şekillenmeleri de dikkate alınmıştır. Ayan ailelerinin bahsedilen bölgenin stratejik konumu, fiziki şartları ve gelir kaynakları ile ilgisi, var olma çabaları ile doğrudan ilgilidir. Bu çerçevede ayanların devlet görevlileri ve birbirlerine karşı tutumları, savaş zamanındaki rolleri, güç kaybetmeleri ve öne çıkmaları ayrıca ele alınmıştır. Bahsedilen süreçler mahkeme kayıtları ve arşiv belgeleri ışığında ele alınmaya çalışılmıştır.Çalışmanın giriş bölümünde ayanlığın ortaya çıkışı üzerine düşünceler, ayanlık hakkında yapılmış çalışmaların kritiği, ayanlığın bir kurum olup olmadığı meselesi ve bölgenin kısa bir tarihi ele alınarak tartışılmıştır. Birinci bölümde Osmanlı Devleti'nin taşra teşkilatı ve bu teşkilatın değişime uğraması akabinde ayanların ortaya çıkışına zemin hazırlayan faktörler ifade edilmiştir. İkinci bölümde günümüzde Trabzon, Giresun ve Gümüşhane şehirleri arasında kalan bölgedeki Üçüncüoğulları, Kuğuzadeler, Sakazadeler, Kalcızadeler ve Hacısalihoğulları'nın faaliyetlerinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde o tarihlerde Trabzon'da etkin olan Şatırzadelerin ve Giresun'da etkin olan Dizdarzadelerin bölgedeki diğer ayan aileleriyle olan ilişkisi, ayrıca bölgede valilik yapmış olan bir diğer ayan ailesi Canikli Ali Paşa'yla olan münasebetlerine değinilmiştir.Anahtar Kelimeler: Ayan, eşraf, hanedan, Trabzon, Giresun, Gümüşhane, Doğu Karadeniz, eşkıyalık. This study aims to investigate the leading local families of Trabzon, Giresun and Gümüşhane such as Üçüncüzades, Şatırzades, Dizdarzades, Kuğuzades, Sakazades, Kalcızades and Hacısalihzades whose notorious activities in the region are analyzed from various perspectives. In the analyses, the transformation of these local dynasties and their representation of any administrative units in the Ottoman political system are taken into consideration. These notable families were deeply involved with the strategical position, physical conditions and the income sources of the region as it was directly related to the well-being and existence of these local notables. In this respect, the interactions between the notables and the state officials, their attitudes towards each other and the power games between the notables and their changing roles in times of war were also touched upon. These processes were interpreted in the light of court records and archival documents.In the introduction, the emergence of local notables and the critique of the studies related to the local notables were discussed with the help of a brief narration of the local history and on the question of whether these local families could be considered as examples of institutions or not. In the first chapter, the structure of the Ottoman provincial administration was defined. The chapter proceeds with the factors that helped the emergence of local notables as a result of the changes in the Ottoman provincial administrative structure. The second chapter deals with the activities of Üçüncüoğulları, Kuğuzades, Sakazades, Kalcızades, and Hacısalihzades that operated in the region between Trabzon, Giresun and Gümüşhane. The third chapter is on the Şatırzades of Trabzon and Dizdarzades of Giresun who gained prominence in the late 18th century, and their relations with the other notable families, and the family of governor Canikli Ali Paşa and his family.Keywords: Ayan, notables, dynasty, Trabzon, Giresun, Gümüşhane, Eastern Black Sea, banditry. 135

Bu çalışmada, tarihî kaynak değeri açısından önemli bir yere sahip olan vakfiyelerden yararlanılarak, 18. yüzyıl Osmanlı'sında bölgesel bir güç unsuru olarak ortaya çıkmış ve adı günümüze kadar uzanmış bir âyân ailesi olan Milaslı Abdülaziz Ağa Ailesi ve bu aileden bazı fertlerin kurmuş olduğu vakıflar hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmamızda temel kaynak olarak kullandığımız vakfiyeler incelenerek, elde edilen veriler Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan ilgili belgeler ve literatürde yer alan bilgilerle desteklenmiştir. Bu malzeme ile hem ailenin reisi olan Abdülaziz Ağa hem de ailesinden ismi belgelere yansıyan kişiler tanıtılmış bu kişilerin sosyal,iktisadî ve siyasî durumları paylaşılmıştır. Daha sonra aileden bazı isimlerin kurduğu vakıflar hakkında bilgi verilmiş ve bu vakıflara ait analizler tablolara yansıtılarak yorumlanmıştır. Yine zikredilen malzemelerden hareketle Abdülaziz Ağa ve ailesinin kurduğu vakıfların idaresi konusunda Osmanlı Devleti'nin son döneminde ve Cumhuriyet döneminde yaşanan gelişmeler aktarılmıştır. Bunlara ilave olarak aileye ait eserler hakkında bilgi verilmiş ve bu eserlerden günümüze kalanların bir kısmı fotoğraflanmıştır. Ayrıca ulaşılabilen yazılı ve sözlü kaynaklardan istifade edilerek aileye ait bir soyağacı çıkarılmıştır. In this study, the information is given about the family of Abdulaziz Aga from Milas which has arisen in Ottoman Empire as a regional power during the 18th century and the vaqfiyyes that are founded by some of its members with the light of vaqfiyyes which take an important place as historical resources. All the information that has been gathered by examining the vaqfiyyes are supported with the related documents at the Premiership Ottoman Archives and with the knowledges that take place in literature. With this material, the head of the family Abdulaziz Aga and the family members whose names are documented are introdu-ced. Besides, their social, financial and political conditions are shared. Further on, the information is given related to the vaqfiyyes that are founded by some members of the family and analysis belongs to these vakfiyyes are interpreted by using bo-ards/charts. Also the happenings related to managements of the charities that are fo-unded by Abdulaziz Aga and his family during the last period of Ottoman Empire and the period of Turkish Republic are stated. In addition, the informmation is shared about the peices belong to the family and some of the remainings that are still existing are photographed. Furthermore, a family tree is made up relying on the written and verbal sour-ces that are found. 204

Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyılda merkeziyetçi yönetimden uzaklaşarak yerini yerli ailelerden oluşan ayan sınıfının yönetimine bırakmıştır. Bu sebeple Osmanlı tarihinde ?ayan çağı? olarak bilinen bu yüzyılda ayanlar devletin taşradaki temsilcisi olmuştur. 18. yüzyılda Antakyada ayanlık yapmış olan Hacı Fethullah Ağa ise yüzyılın tipik bir ayan örneği olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde, Antakya Halep eyaletine bağlı bir kaza statüsünde olup Fethullah Ağa ve ailesi tarafından yönetilmektedir. Antakya kazasının köklü ailelerinden birine mensub olan Fethullah Ağanın babası Kara İbrahim Ağa da esasen bir ayandır. Babasının ölümünden sonra ayanlık nüfuzuna tek başına sahip olan Fethullah Ağa 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Antakya kazasının idaresinde ciddi manada söz sahibi olmuştur. Fethullah Ağanın yanı sıra yeğenleri Süleyman Ağa ve İsmail Ağa da devlete hizmet eden taşra ayanları olarak bilinmektedir. 18. yüzyılda Antakya kazasında nam salmış bu ayan ailesinin lideri Fethullah Ağa olmuştur. Aynı yüzyılın sonuna doğru Fethullah Ağa, ailesinin siyasi ve ekonomik nüfuzundan aldığı güçle devlete kafa tutan mütegallibe-ayan olarak ortaya çıkmıştır. Yeğeni Süleyman Ağa ile birlikte yürüttükleri eşkıyalık faaliyetlerinden dolayı her ikisi de idamla cezalandırılmıştır. Fethullah Ağa?nın ölümünden sonra ailenin son ferdi olan İsmail Ağa oğulları ile birlikte yaklaşık 10 yıl boyunca eşkıyalık faaliyetlerine devam etmiştir. Neticede, 1792 yılında İsmail Ağa, avanesi ve evladları adına devlet tarafından gönderilen bir emirle söz konusu aile Antakya kazasından sürgün edilmiştir. In 18th century, The Ottoman Empire backed away from centralized administration, and instead, switched to alderman class administration which was composed of local families. Therefore, in this century known as alderman age in Ottoman History, aldermen have become the representatives of the Empire in provinces. Hadji Fethullah Agha, who performed as alderman in Antioch in 18th century, appears as a sample of typical alderman of the century. In this period, Antioch had a kaza status linked to the Aleppo Eyalet, and was governed by Fethullah Agha and his family. As a matter of fact, Kara İbrahim Agha, the father of Fethullah Agha who was belong to one of the well-known families in Antioch kaza was also an alderman. Fethullah Agha, who hold alderman power on his own after his fathers death, had a significant voice in the goverment of Antioch Kaza, beginning from the second half of 18th century. In addition to Fethullah Agha, his nephews Süleyman Agha and Ismail Agha were also known as province aldermen serving for the the Empire. The leader of the alderman family which earned a reputation in Antioch Kaza in 18th century was Fethullah Agha. Late of the same century, using the power taken from the economic and political influence of his family, Fethullah Agha was emerged as ?usurper alderman (mütegallibe-âyan) who defied the Empire. Because of brigandage activities performed by him and his nephew Süleyman Agha, both was punished with capital punishment. After Fethullah Aghas death, last member of the family, Ismail Agha had continued the brigandage activities for aproximately 10 years with his sons. In conclusion, the said family was exiled from Antioch kaza, by an order from Empire to İsmail Agha, his cohort and his descendants in 1792. 200

III. Selim döneminde yaşanan Vidin Ayanı Pazvantoğlu Osman İsyanını işlediğimiz bu çalışmamızda Pazvantoğlu Osman'ın İsyanı ve diğer dağlı isyanlarının ortaya çıkma nedenlerini ekonomik, sosyal, siyasal ve askeri açıdan değerlendirerek tarihsel gelişimi hakkında bilgiler verdik. Çalışmamızın giriş bölümünde III. Selim dönemine kadar merkez- taşra ilişkisine ve yaşanan sorunlara yer verdik. Birinci bölümde ise konumuz ile ilgili olan Ayanlık müessesi ve dağlı isyanları hakkında genel bir değerlendirme yapıldı. Asıl konumuzu oluşturan Pazvantoğlu Osman ve faaliyetlerini ise çalışmamızın ikinci bölümünde detaylı olarak inceledik. Sonuç bölümünde ise Devletin 18. ve 19. yüzyıllarda yaşadığı bu gelişmeleri ve etkilerini ortaya koyduk. Dönemin arşiv belgeleri ve kroniklerinden yararlanılarak hazırladığımız bu çalışmamızda olayları neden sonuç ilişkisi içerisinde ve kronolojik sıraya dikkat ederek anlattık.Anahtar Kelimeler: Ayan, Pazvantoğlu Osman, Dağlı İsyanları, III. Selim. In this thesis, Pazvantoğlu Osman?s activities and relation with central government were examined. The arising causes of Pazvantoğlu Osman?s rebellion was appraised by economy, social, political and military. The entrance of this thesis, we told the problems of living and relations between center and outside until Selim III?s period. In addition to this, the general worth was done about Ayanlık and Dağlı?s rebellion which was related our subject. The origin subject which was Pazvantoğlu Osman and his activities were examined with details in the first side of this thesis. In final section, we told the values and developments of goverment?s eighteenth and nineteenth centuries. Events in this thesis, prepared by the help of period?s archives and chronics, were told in chronological order and cause-result relation.Key Words: Ayan, Pazvantoğlu Osman, Selim the Third, Balkanlar.

77

ÖZET Onsekizinci Yüzyılda Anadolu'da Bir Ayan Ailesinin Yükselişi ve Düşüşü: Caniklizâdeler (1737-1808). Şahin, Canay. Doktora, Tarih Bölümü. Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Oktay Özel. Bu tez, onsekizinci yüzyılın ikinci yansında merkezle taşra arasındaki siyasi ve iktisadi kaynakların yeniden dağıtımı bağlamında Caniklizâdelerin yükselişi ve düşüşünü incelemektedir. Giriş bölümünde imparatorlukta yerel hanedanlıkların yükselmesinin ardındaki uzun dönemli etkenleri ele alınmaktadır. İkinci Bölüm, Caniklizâdelerin, merkezi hükümet ve Çapanoğullan ile olan çatışmalarına değinerek, yerel eşraf kökeninden imparatorluğun yönetici sınıfına dahil olma sürecini incelemektedir. Üçüncü Bölüm'de, Caniklizâdelerin Kuzeydoğu Anadolu'da kontrol ve tasarruf ettikleri gelir kaynaklan (mukataalar) incelenmekte ve özel olarak da kapı kethüdalan ve sarraflann aracılık ettikleri merkezi hükümet ile aile arasındaki ilişkiler ağı vurgulanmaktadır. Bir sonraki bölümde, yönetsel ve vergi toplama haklannın bölüşümü bağlamında, ailenin kapı halkının ileri gelen üyeleriyle (kethüda) ikincil ya da alt ayanlar araştınlmaktadır. Son bölümde ise, Caniklizâdelerin zenginleşme yollan, yatırımları ve vakıfları değerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Caniklizâde, Ayan, Yerel Hanedanlık, Mukataa. iv ABSTRACT The Rise and Fall of An Ayan Family In Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizâdes (1737-1808). Şahin, Canay. Ph. D., Department of History. Supervisor: Asst. Prof. Oktay Özel. This thesis examines the rise and fall of the Caniklizâdes within the context of the redistribution of political and economic resources between the center and the periphery in the second half of the eighteenth century Ottoman Empire. The introductory chapter looks at the long-term determinants behind the rise of local dynasties in the Empire. Chapter Two outlines the historical process of the Caniklizâdes' incorporation into the ruling class of the empire from a small notable background with an attention to their conflicts with the central government and the Çapanoğlus. Chapter Three analyses the revenue sources, the tax-farms {mukata 'as), controlled by the Caniklizâdes in northeastern Anatolia by emphasising the network of relationship between the central government and the family mediated by the kapı kethüdas and sarrafs. The next chapter examines the family's leading household members (kethüdas), and lesser local notables within the context of the redistribution of administrative and tax-collection rights. The last chapter analyses the ways of the Caniklizâdes' enrichment and their investments as well as their religious endowments. Key Words: Caniklizâde, Ayan, Local Dynasty, Tax-Farm. m 236

ÖZET Çalışmamın amacı; fazlaca bilgi sahibi olmadığımız bölgemiz tarihinin bir parçası olan Kocaeli sancağında ayânlık konusuna ışık tutup, böylece bölgemizde III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde merkezi otoritenin çöküşü ile ortaya çıkan iç karışıklıklar, eşkıyalık ve devlet düzenindeki bozulmalara küçük bir ışık tutmaktır. Çalışmamda önemli oranda Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan arşiv belgelerinden faydalandım. Ayrıca incelenen bu dönem ile ilgili yazılan diğer ikinci el kaynaklardan da yararlandım. Böylece konuyu mevcut literatür ile birlikte arşiv belgeleri ışığında bütün yönleri ile ortaya koymaya çalıştım. Yapılan bu çalışmada bölgemizin Osmanlı Devletinin selameti açısında ne kadar önemli olduğu, Osmanlı merkezinin yiyecek, yakacak, giyecek vb. ihtiyaçlarının bu bölgeden karşılanıp Osmanlının Anadolu ile ilişkilerinde bölgemizin önemi bir kez daha ortaya çıktı. Donanmanın kereste ihtiyacının bölgemizden karşılanması, devletin Anadolu ile ilişkilerini bu topraklar üzerinden gerçekleştirmesi gibi faaliyetlerin bölgemizin önemini artırdığı vurgulandı. Kocaeli sancağım etkileyen sorunların genelinin anlaşılabilmesi için ayânlık konusu incelenilerek gerçekleşen olayların asıl sebebi belirlenmeye çalışıldı. Kocaeli sancağının tarihini etkileyen bazı olayların sebeplerinin anlaşılabilmesi için ayânlık konusu incelendi. Böylece Kocaeli tarihine küçükte olsa bir ışık tutuldu. II SUMMARY The aim of this study is to explain the subject of `ayânlık` in kocaeli sub-province which is a part of the history of our region. This study enables ustobe informed about rebellions (civic turmoil),brigandage or disorders in state regime which were occured due to the collopse of central authority in Selim III and Mahmut II period In this study, archival documents in Prime Ministry Ottoman Archives are utulized in order to research the main subject. In addition, other sources related with this period are used The results of this study indicate thad our region is important for in the Ottoman Empire to supply needs of food clothes, fuel etc of society end needs oflumber of navy. In addition, our region has a vital role in the relationship between Ottoman and Anatolia. It emphasized that these factors increased inportance of our region. Ill 148

ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ DOĞU KARADENİZ ÂYÂNLIĞINA KISA BİR BAKIŞ (1808-1826) Aydın GÜVEN Danışman: Yrd.Doç.Dr.Hasan ŞAHİN 1999-Sayfa:79 Jüri: Yrd.Doç.Dr.Hasan ŞAHİN Bu çalışmada, Doğu Karadeniz Bölgesi'ndeki 1808-1826 yılları arasındaki âyânlann; faaliyetlerini açıklığa kavuşturmayı amaç edindik. Kanuni Sultan Süleyman zamanından beri var olan ayanlar, halkla hükümet arasında aracı durumunda olmuşlardır. Bu zümreler XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren devlet içindeki birtakım karışıklıklar, memurların yapmış oldukları yolsuzluklar ve toprak sistemindeki düzenin bozulmasıyla beraber, bulundukları yerlerde güçlü bir konuma gelmişlerdir. Devlet, içinde bulunduğu durum nedeniyle zaman zaman bunların güçlerine başvurmak zorunda kalmıştır. İncelediğimiz yıllar arasında da Doğu Karadeniz Bölgesi ayanlarının güçlü bir konumda oldukları ve devlete çoğu zaman yardım ettikleri saptanmıştır. ABSTRACT MASTER THESIS A SHORT VIEW TO ÂYÂNLIK OF EASTERN BLACK SEA (1808-1826) Aydın GÜVEN Advisor: Yrd.Doç.Dr.Hasan ŞAHİN 1999- Pag«79 Jury: Yrd.Doç.Dr.Hasan ŞAHİN In this study, we aimed to explain Ayans happening in 1808 to 1826 in the district of Eastern Black sea. Since Kanuni Sultan Süleyman, Ayans acted as an intermediary between Government and Public. These groups replaced into a strong strategy with the corruption of the rule in the land system, abuses which are happened by officials and some disorders replaced into Government since the second half of XVI. century Because of its position Government had to apply to Ayans powers from time to time. During these years it is fixed that Ayans replaced in the district of Eastern Black Sea and they mostly helped Government. 79

ÖZET Bu çalışmada, şer' İye silenlerinden hareketle kara- hisâr-ı Sahib Sancağı' ndaki âyânlık müessesesinin yapısı incelenmeye çalışılmıştır. Araştırma kapsamına aldığımız yöre, Anadolu'da çağlardan heri önemli `bir yerleşim merkezidir. Anadolu'nun Türkleşmesi süreci, içerisinde de sırasıyla Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Eşref Oğulları, Germiyan Beyliği ve son olarak Osmanlı idare sinde kalmıştır. Karah.isar-1 Sahib Sancağı, Osmanlı idâri yapısında sancak statüsünde olup Anadolu (Kütahya) Eyaletine bağlanmıştır. Bu bölgede âyânlığın etkisi, İmparatorluk genelin de olduğu gibi XVII. yüzyıl sonlarında görülmeye başlamış tır. Celâlî isyanları ardından daha da hızlanan merkezî çözülme, bölgedeki ayanların güçlerinin artmasına sebep olmuştur. XVIII. yüzyıl boyunca, devletin artan masraflarını karşılamak amacıyla sık sık başvurulan Himdâd-ı hazâriye`, sefer masrafları için tahsil edilen `imdâd-ı seferiye` ve diğer öncelikli vergilerin toplanmasında, K.arahisar-ı Sahib ayanları aktif rol oynamışlardır. Bölgenin huzurunun sağlanması, merkezî hükümete ters düşen memurların cezalandırılması, zaman zaman görülen eşkıyâlık hareketlerinin bastırılması ve toprağa bağlı halkın topraklarını terk etmelerinin önlenmesi ayanlara verilen görevler arasındadır. Diğer yandan bölgede üretimi yapılan `güherçile` ve `enfiye`nin toplanması işini de ayanlar üstlenmişlerdir. Konar-göçer halkın hareketlerinin kontrol altına alınması ve yerleşik halka verdikleri zararların sebep olduğu kargaşalıkların önlenmesinde de bölgenin ayanlarına önemli görevler verilmiştir.iî Kazandıkları nüfuzlarını daha da arttırmak amacıyla zaman zaman birbirleriyle mücadele etmiş olan ayanlar, halka zarar vermişlerdir, Ayânlık mücadelelerinin halka zarar vermesi, bu tür mücadelelerin önlenmesi yolunda merkezî hükümeti sıkı tedbirler almaya yöneltmiştir. Karahisar-ı Sahih sancağı 'nın sahip olduğu ulaşım şebekesi ile hükümet merkezine yakınlığı, burada devlete baş kaldıracak nitelikte bir âyân zümresi yaratmamışsa da küçüklü büyüklü bir kısım ayanlar bölgede varlıklarını hissettirmişlerdir. En nüfuzlu hanedan olarak gördüğümüz Turunç- zâdeler ve Molla-zâdeler bile kendilerine yeterli bir üre tim yoğunluğunun üstüne çıkamamışlar, bu sebeple yeniden üretim koşullarını sağlayamamışlardır. Çok az miktardaki birikimlerini de yeniden üretim yerine, bazı hayrat işleri ile han, hamam, konak gibi yatırımlarda kullanmışlardır. iii SUMMARY In this study the structure of the Ayanlik institution, in the Sub- Province (sancak) of Karahisar-i Sahib has been studied through an analysis of the kadi's co^ registers (şer* iye sicilleri). The region in question has been an important area of Anatolia for centuries. During the turkification of Anatolia the region was ruled, successively, by the Sel- juks, Anatolia Seljuks, Eşref oğulları and Germiyan Oğul ları. Lastly it was conquered by the Ottomans. The Karahisar-i Sahib area became a sub-province (sancak), of the Province of Anatolia in the Ottoman th administration system. At the end of the 17 century, the effect of Ayans was felt in this region just as other parts of the Empire. The process of decentralization, which speeded up especially after the Celâlî rebellion, caused the âyâns to increase their power in the region. During the 18 century the Ayans ;Of Karahisar-i Sa hib played an active role in the collection of such taxes as `imdâd-ı hazeriye`, frequently imposed for the state's increasing expenses in peace time, and `imdâd-ı seferi ye`, levied to meet war expenditure. Their main duties were to maintain law and onder in their district, to punish corrupt officials, to put down rebellions occur log from time to time and to prevent the re'âyâ from leaving their lands. In addition they undertook the collection of `saltpetre` (güherçile) and `snuff` (en fiye) produced in the district. The regional âyâns were also given important duties to bring (nomadic tribes) under control and to prevent upheavels caused by the damages suffered by peasant - cultivators due to the movements of nomadic tribes.IV The âyârıa who struggled with each other to increase their influence gave a great deal of harm to ordinary people. This situation led the central government to take strict measures to stop such inter-âyân struggles. Although, the proximity of the sancak center to the capital was a main factor in preventing the emergence of the powerful âyân families who could have rehelled against the.state, we also see some small families who made their existence felt in the region. For example in, terma of thoir ^onoinio power n- -?* influential families such as Turunçzâdes and Molla-zâdes could not achieve a very significant level of production. The surplus income and/or production they ' were able to obtain were used to support some r«ligious foundations (vakıf s ) such as hans, public baths instead of revenue- producing investments. 119